یاسمین

یاسەمەن

یاسەمەن

یاسمین
نام زنانه

درەختێکی گەڵاوردی پچکۆلەیە ، گوڵێکی وردی سپی بۆنخۆش دەگرێ ، دارەکەی دەکرێ بەدارجگەرە

داردەوەنێکە لە سەرەبەهاردا گوڵی سپی یان بنەوشی زۆر بۆن خۆش دەکا
ناوە بۆ ژنان

گوڵێکی بۆنخۆشە سپی و زەرد و شینی هەیە.

ڕەیاحین پەرچەم و، لالە کولاه و، یاسەمەن طو ڕڕه
بەنەفشە خاڵ و. نەرگس چاو و، گوڵ زار و سەمەن ساقە

یاسەمین٬ (باک.) ئەسمین٬ مەران٬ ئاسمین٬ دارێکە بە گوڵەکەشی دەڵێن ـــ . نێوی ئافرەتانە.

یاسمین

یاسەمەن

بەردی سەخت و بڵند٬ بەردی ڕەق٬ گاشەبەرد.

پرستاری، کشورداری

پەرسساری، خاکداری [ڕامیاری]

سیاسه

ئەتک٬ شکان٬ ڕیسوایی._ کردن: ڕیسواکردن._ کراو: ڕیسوا. پەرساری٬ خاکداری٬ هەڵسووڕاندنی کاروباری ووڵات.

سیاست

ئەم زاراوە لە زمانی فرەنسی لە ڕیشەی politique وەرگیراوە کە ئەویش لە ڕیشەی یۆنانی politikos و ڕیشەی polis بە مانای شار وەرگیراوە. لەو سەردەمەدا politikos بە واتای «هونەر و هەڵسوکەوتی حکوومەت لە وەڵات» یان دەوڵەت ـــ شارەکانی یۆنان لێک دراوەتەوە.
سیاسەت بە گشتی بریتییە لە ستراتیجی یان مێتۆد و ڕێبازێک بۆ بەڕێوەبردن یان باشتر بەڕێوەچوونی هەر کارێک چ کارێکی شەخسی بێت چ کۆمەڵایەتی. بەڵام مانایەکی تایبەتیش بۆ ئەم زاراوە لێکدراوەتەوە کە ئەویش بریتییە لە لێکدانەوە و توێژینەوەی ڕەهەندە سیاسیەکانی دیاردە کۆمەڵایەتییەکان. بۆ نمونە دەسەڵات، دەوڵەت، ڕەفتاری سیاسی، بڕیاردانی سیاسی و بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی.
سیاسەت بە یەکێک لە کۆنترین بەشەکانی زانستە کۆمەڵایەتییەکان دادەنرێ و کتێبی «کۆماری» پلاتۆ، یەکەم بەرهەمە کە لەم بارەوە نووسراوە و تێیدا باس لە چۆنیەتی حکوومەتی شارەکانی یۆنانی کۆن دەکات. لەم کتێبەدا پلاتۆ حکوومەتی نوخبەکان پێشنیاز دەکات. پاش پلاتۆ، ئەرەستۆ توێژینەوەیەکی قووڵتری لەمەڕ زانستی سیاسەت و شێوازی حکوومەت کردووە کە نووسینەکانی ئەو لەو بوارەدا بنچینەی زانستی ڕامیاری لە قەڵەم دەدرێن. دواتر لە سەردەمی ڕێنسانس، نیکۆلۆ ماکیاڤیلی نووسەر و سیاسەتمەداری ئیتالی کتێبێکی بە ناوی «میر» نووسیوە کە تێیدا شێوازەکانی حکوومەتکردنی ڕاڤە کردووە. (بڕوانە ماکیاڤیلیزم) ئەم کتێبە بووە هۆی ئەوە کە زۆربەی پادشایان و دەسەڵاتدارانی سەدەی هەژدە لە ئەورووپا پەیڕەوی بیر و بۆچوونەکانی بکەن.
بەڵام پێشینەی هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی سیاسەت وەک زانستێک، دەگەڕێتەوە بۆ قوتابخانەی پۆزەتیڤیزمی ئاگۆست کۆنت (1798ـــ 1857) لە سەدەی نۆزدە. پۆزەتیڤیستەکان، پێشکەوتنی زانستە سرووشتییەکانیان بە دەرەنجامی ملنەدان بە کۆت و بەندە میتافیزیکیەکان دەزانی و خوازیاری بەکارهێنانی مێتۆدەکانی زانستی سرووشتی بوون لە توێژینەوە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکاندا. بەم بۆنەوە کۆنت لە کتێبەکەی خۆی بە ناوی «زانستی سیاسەت» ئەم ڕاستییەی سەلماندووە کە زانستی سیاسەت بە بەراوردکردن لەگەڵ زانستی فیزیا، زانستی فیزیای کۆمەڵایەتی لە ئەژمار دێت و بە هەمان شێوەی فیزیا لەگەڵ دیاردەگەلی دینامیک و ستاتیک سەروکاری هەیە.
زانستی سیاسەت بە دوو چەمک دابەش کراوە: یەکەم، بە مانای سیستەمی سیاسی یا حکوومەت و دەزگە حوکومییەکان و سیاسەتی ڕاپەڕاندن و شێوەی دەسەڵاتداریەتی و ئیدارەی کۆمەڵگەیە. دووهەم، زانستێک کە لەگەڵ بونیادە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتوورییەکانی دەزگە حوکومییەکان، زەمینە کۆمەڵایەتییەکانی دەسەڵاتی سیاسی و هێز بە مانای گشتی، مان و نەمانی حکوومەتەکان، پێوەندی نێوان دەوڵەتان و فەلسەفەی سیاسی، پێوەندی کۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ ژیانی سیاسی و کەلتووری سیاسی و ئابووری و مێژووی سیاسی و … سەروکاری هەیە.
سیاسەت و گۆڕانکارییە سیاسییەکان لە سەر هەموو ژیانی مرۆڤایەتی کاریگەری دادەنێت. چونکە جاری وا هەیە بڕیارێکی نابەجێی سیاسی دەبێتە هۆی بەرپابوونی شەڕ و پێکدادان یا شۆڕش و کۆدەتا کە ئەمانەش هەموو بەستێنە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووری و ئایینی و فیکرییەکان تووشی وەرچەرخان دەکات. ئەگەرچی هەندێ لە نووسەران چەقی توێژینەوەکانی زانستی سیاسەت بە دەوڵەت یان حکوومەت لە قەڵەم دەدەن بەڵام هەندێکی دیکە لە سەر ئەم بڕوایەن کە سیاسەت، سەنتەر و ناوەندێکی تاقانەی نییە چونکە وەک زۆربەی زانستەکانی دیکە زانستێکی فرەناوەندە. دیاریکردنی بابەتی ناوەندی وەک بابەتی سەرەکی زانستی سیاسەت، دەگەڕێتەوە بۆ حەز و تاسەی زانایانی سیاسی و کێشە گرنگەکانی سەردەم و کاریگەریی زانستەکانی دەوروبەر.

سیاستمدار

Politician

بە کەسێک دەگوترێ کە لە کاروباری سیاسی، شارەزا و سەردەرچوو بێت و سیاسەت بۆی بووبێتە پیشە. سیاسەتمەدار بریتییە لە کەسێک کە خەبات دەکات بۆ گەیشتن بە حکوومەت و دەسەڵات. سەرکەوتن لەم بوارەشدا دەگەڕێتەوە بۆ لێهاتوویی و زیرەکی ئەو لە بەکارهێنانی سێ بنەمای هاندان، گفتوگۆ و سازش.
بە گشتی مانای ئەم زاراوە لە قەبارەی ماهییەتی سیستەمی سیاسیدا دەردەکەوێت بۆ وێنە لە بریتانیا، ئەو خەباتەی کە سیاسەتمەدار تێوەی گلاوە، پڕیەتی لە ململانێ و کاتێک سەرکەوتن وەدەست دێت کە کەسێک بتوانێت کەسی دیکە یان گرووپێک (پاشا، پەرلەمان و حیزب) پێمل بکات بە بانگەشە و دروشمەکانی خۆی. لەم گۆشە نیگاوە، سیاسەتمەدار بە کەسێک دەڵێن کە لێوەشاوەیی خۆی بۆ ڕاگیرکردنی بیروڕای خەڵکی سەلماندبێت. ئەم واتایە لە نزمترین ئاستی خۆیدا بە چەواشەکاری لێک دراوەتەوە: شکسپییەر گوتەنی، «سەیری سیاسەتمەدار بکە … کە تەنانەت خواوەندیش فریو دەدات»!

Hydropolitics

سیاست آب

ئەم زاراوە لەگەڵ دیپلۆماسی ئاو Hydrodiplomacy هاوواتایە و بە مەبەستی سیاسەتە جیهانییەکان لەمەڕ کێشەی ئاوی شیرین بەکار براوە. لەبەرئەوەی لە داهاتوودا ئاو دەبێتە دەسپێچکێکی سیاسی و ڕەنگە مایەی کێشەی نێودەوڵەتی بێت. ئەگەرچی 70% گۆی زەوی پڕیەتی لە ئاو بەڵام تەنیا 1% ئەم ئاوە ڕاستەوخۆ کەڵکی لێ وەردەگیرێت. لە لایەکی دیکەوە بە هۆی گرنگی ئاو بۆ پەرەسەندنی ئابووری، هەبوونی چەم و ڕووباری گەورەی هاوبەش لە نێوان چەند وەڵاتدا لەم دواییانە زاراوەی دیپلۆماسی ئاو ڕەواجی پەیدا کردووە. هەر بەم بۆنەوە لە نەتەوەیەکگرتووەکانیش ئەنجومەنێکی ناحوکوومەتی لە ساڵی 1995 بۆ باسکردن لە کێشەی ئاو دامەزراوە و یەکەم دانیشتنی خۆی لە کەنەدا بەڕێوەبردوە.

ئەم زاراوە یەکەم جار لە لایەن جۆن های، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە سێپتەمبەری 1899 بە مەبەستی پەرەسەندنی ئابووری وەڵاتی چین و پاراستنی سەربەخۆیی ئەم وەڵاتە بەکار براوە. بەڵام ئێستا مەبەست لەم زاراوە ئازادبوونی چالاکی بازرگانی و سەرمایەدانانی وەڵاتانی دەرەکییە لە وەڵاتێکدا لە سەر بنەمای یەکسانی مافەکان. سەرچاوەی ئەم سیاسەتە دەگەڕێتەوە بۆ بنەماکانی لیبرالیزمی ئابووری.

سیاست درهای باز

Open door policy

سیاست خارجی

Foreign Policy

بریتییە لە ستراتیجی یان زنجیرە کردارێکی داڕێژراو لە لایەن دەسەڵاتدارانی حکوومەتێک بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجێکی دیاریکراو لە چوارچێوەی بەرژەوەندی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی. ئەم سیاسەتە بریتییە لە دیاریکردن، ڕاپەڕاندن و دابینکردنی بەرژەوەندی و ئامانجە نەتەوەییەکان کە لە گۆڕەپانی نێونەتەوەییدا لە لایەن دەوڵەتەکان بەڕێوە دەچێت. سیاسەتی دەرەوەی وەڵاتان لە هەمان کاتدا کە هەندێ پرەنسیپی نەگۆڕ لەخۆ دەگرێ، دەبێ گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکانیش لەبەرچاو بگرێت. هونەری داڕشتنی سیاسەتی دەرەکی لەوەدایە کە ئەم دوو خاڵە پێکەوە گرێ بدات چونکە هەر چەندە پێوەندی دەرەکی وەڵاتان بەربڵاوتر بێت، گرنگی ئەم سیاسەتە زیاتر هەست پێدەکرێت.
سیاسەتی دەرەوەی هەر وەڵاتێک، دەوامەی سیاسەتی ناوخۆیی هەمان وەڵات لە ئەژمار دێت، بە واتایەکی دیکە پێکهاتەکانی سیستەمێکی سیاسی لە ناوخۆ، دەتوانێ دەوری کاریگەر بگێڕن لە دیاریکردنی ستراتیجی و بەرژەوەندییەکانی ئەو وەڵاتە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. سیاسەتی دەرەکی هەر وەڵاتێک لەگەڵ سیاسەتی ناوخۆیی پێوەندی نەپساوە و ڕاستەوخۆی هەیە. ئەم دوو سیاسەتە ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا جیاوازن بەڵام ماهییەتێکی هاوبەش و یەکسانیان هەیە و لە ڕاستیدا دەکرێ بڵێین سیاسەتی دەرەوە، ڕەنگدانەوەی سیاسەتی ناوخۆیە.
سیاسەتی دەرەوە بەشێک لە سیاسەتی نێودەوڵەتیش لە ئەژمار دێت و هەر لە یەکەمین پێوەندییەکانی کۆمەڵگە سەرەتاییەکانەوە هەبووە. بەڵام بە شێوازی نوێ، دەگەڕێتەوە بۆ سەرهەڵدانی دەوڵەتە ئەورووپییەکان لە سەدەی حەڤدە. ئیمڕۆکە سیاسەتی دەرەوە ئاوێتەیە لەگەڵ «دەوڵەتی نەتەوەیی» دا. لە سەردەمی شۆڕشی فرەنسی بەدواوە کە نەتەوەپەرستی، هێدی هێدی هەموو ڕەگەزەکانی دەوڵەتمەداری و دەوڵەتە نەتەوەییەکانی پێکەوە بەستەوە، سیاسەتی دەرەوەش لەگەڵ هەست و خواستی نەتەوەیی زیاتر ئاوێتە بووە.
پاش سەدەی نۆزدە جەماوەرێکی زۆرتر لە خەڵک خۆیان بە سیاسەتی دەرەوە سەرقاڵ کرد. ئەم ڕەوتە پێ بە پێی پڕۆسەی فراژووتنی دەوڵەتی نەتەوەیی و ناسیۆنالیزم* گەشە دەکات. توێژینەوەکان ڕوونی دەکەنەوە کە سیاسەتی دەرەکی لە سەدەی بیستەمدا زیاتر بەرەو دیموکراسییەت هەنگاوی ناوە. ئەم گۆڕانکارییەش بە هۆی گرینگی پێدان بە ڕای گشتییەوە بووە. لە سەروبەندی جیهانی دوو جەمسەریی و ململانێی جیهانی سەرمایەداری لە بەرانبەر جیهانی کۆمۆنیستی و هەروەها جیهانی سێهەم، «سیاسەتی دەرەوە» بە تایبەت لە وەڵاتانی پێشکەوتوودا بەرەو ئاڵۆزی دەڕوا و لە نەریتەکانی پێشووی دوور دەکەوێتەوە.

سیاست زبانی