زیزبوون، تۆران

تۆراو، زیز

تۆران

تۆران

قهر کردن

زیزبون، زویر بون، تۆران، قەڵس بون

تۆران

کەسێکە کە زۆر بتۆرێ

کەسێکە کە زۆر بتۆرێ

عصبانی، زودرنج

هەمیشە توڕەو دڵناسک

کەسێکە زۆر بتۆرێ

چەقەڵ

Authoritarianism

اقتدارگرایی

بریتییە لە پشتیوانیکردن لە حکوومەتێکی سەرکوتکار کە فرمانەکانی تەنیا لە ترسی سزادان جێبەجێ دەکرێت. لایەنگرانی ئەم جۆرە حکوومەتانە لەسەر ئەم باوەڕەن کە دەسەڵاتی فەرمانڕەوا بە شێوەیەکی خوڕسک، شەرعی و ڕەوایە و پێویستە خێرا بەڕێوە بچێت چونکە ئەم دەسەڵاتە لە لایەن خواوەند یان ڕەوتی مێژوو بە دەسەڵاتدار سپێردراوە. لایەنگرانی نوێی ئەم ڕژێمانە، سیستەمە دیموکراسییەکان لەمەڕ ئیدارەی کۆمەڵگە بەر ڕەخنە دەدەن و بۆ ئیدارەی کۆمەڵگە سیستەمێکی دەسەڵاتدار و بەهێز داوا دەکەن کە بێسەرنجدان بە خواستەکانی فەرمانبەران کاروباری وەڵات جێبەجێ بکات.
ڕژێمە دەسەڵاتخوازەکان، لەم سۆنگەوە لەگەڵ ڕژێمە دیموکراسییەکان جیاوازییان هەیە کە ئەمان نەیاریی فیکرییان پێ قبوڵ ناکرێ و دەست دەگرن بەسەر میدیاکاندا و لە بەردەم ئازادییەکانی تاک تەگەرە ساز دەکەن و دەسەڵاتیش ئەسپێرنە دەست تاقمێکی ناوازە. لە کۆمەڵگەی دەسەڵات خوازدا بە شێوازی کۆن، تاقمی دەسەڵاتخواز بۆ ڕاگرتنی دڵی جەماوەر هیچ هەوڵێک نادات و خۆی بۆ لێپرسینەوە ئامادە ناکات بەڵکوو هەوڵ دەدات جەماوەر تەنیا ملکەچی خۆی بکات. نموونەی ئەم جۆرە حکوومەتانە، ڕژێمە دیکتاتۆرییە فاشیستییەکانن.

پرستوریکا

Perestorika

لە زمانی ڕووسیدا بە مانای سەرلەنوێ بینا دروسکردنەوەیە. بەڵام مەبەستی داهێنەرانی ئەم زاراوە، «گۆڕینی کۆمەڵگەی سۆڤیەت» بوو. بە باوەڕی گۆرباچۆف پرێستۆریکا، شۆڕشێکی کاریگەر بوو بۆ فراژووتنی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووری کۆمەڵگەی سۆڤیەت.
ئەگەر لینین منداڵی نیهیلیزمی ڕووسیە و میراتگری پڕۆسەی ڕۆشنبیری هەشتاکانی سەدەی نۆزدە بووە، ئەوا پرێستۆریکا، منداڵی شۆڕشەکەی لێنین بووە بەڵام منداڵێکی جیاواز لەسەردەمی باوکەکەی خۆی کە هەوڵ دەدات ئەو شتەی کە بۆی بەجێماوە بە کەمترین زیان و بە شێوازێکی ئیمڕۆیی پێشکەش بە جیهانی نوێی بکات.
پرێستۆریکا سێ پێشنیازیان بۆ باشترکردنی ئابووری یەکیەتی سۆڤیەت ئاڕاستە کرد:
1ــ زیاکردنی تەقەلا بۆ بەسەمەر گەیاندنی پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکان لە ئابووریدا (ماڵ، نان و تەندروستی)
2ــ لادان لە گەشەی ڕووکاری و گەیشتن بە گەشەی جەوهەری.
3ــ باشترکردنی بەڕێوەبەرایەتی.

بە وەڵاتێک دەگۆترا کە ئەم تایبەتمەندییانەی هەبێت:
(1) بەرفرەوانی خاک، زۆربوونی حەشیمەت و لەخۆگرتنی چەند نەتەوە یان ڕەچەڵەک یان کەلتووری جیاواز.
(2) دەسەڵات و هێزی ئەم وەڵاتە بەهۆی هەژمۆنی * نەتەوەیەک بە سەر ئەوانی دیکەدایە و وێککەوتنیش ئەگەر ببێت، بەهۆی دەسەڵاتی چەکدارییەوەیە.
(3) پێکهاتەی سیاسی لەم سیستەمەدا دەسەڵات دەبەخشێ بە یەک کەس (ئیمپراتۆر) و تەواوی دەسەڵاتە ناوچەییەکان، دەبنە فەرمانبەری ئەو.
(4) هەبوونی بنیاتێکی ئەخلاقی یان سیاسی لەژێر چەتری ئایین، ئایدیۆلۆجیا یان دەستوورێک بۆ دابینکردنی ئاشتی لەنێوان خەڵکی وەڵاتدا.
لە ڕواڵەتدا ئیمپراتۆرییەتی، هاوشێوەی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکانە، بەڵام لەناوەڕۆکدا بەهۆی نەبوونی عەداڵەت و خودموختاری و خواستی پێکەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی نەتەوەکان، شتێکی جیاوازە.
ئیمپراتۆرییەتەکان، سەردەمانێک لە مێژوودا سەریان هەڵدا کە نەتەوەیەکی جەنگاوەر بەنیازی جیهانگیری، بازنەی دەسەڵاتی خۆی بەربڵاو کرد و بە سەر نەتەوەکانی دیکەدا سەرکەوتن. ئینجا هاندەرێکی ئایدیۆلۆجیایی (کە زیاتر جەهادی ئایینی بوو) پێوە لکاوە. بۆ وێنە ئیمپراتۆرییەتەکانی میسر و ئێران و عوسمانی و هێند و چین و ژاپۆن و یۆنان و ڕۆم و…)
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ئیمپراتۆرییەکانی عەرەب و تورک و مەغول، موسوڵمان بوون و ئیمپراتۆری فرانک و جێرمەنیاش خاچپەرست. لەم ڕووەوە، ئایین هەوێنی یەکگرتوویی ئەوان بووە. ئەم ئیمپراتۆرییانە هەڵگری ئەندێشەی حکوومەتێکی جیهانی بوون کە بە ئایدیۆلۆجی* ئایین، بانگەشەی ئاشتی مرۆڤایەتییان دەکرد. ئیمپراتۆری نوێ بە دوو شێواز پیادە دەکرێت: دەریایی و زەمینی. ئیمپراتۆرییەکانی پورتوگال و ئیسپانیا و هۆڵەندا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئیمپراتورییە تازە پێگەیشتووەکانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و بەلجیکا و ئەمەریکا و ژاپۆن بە داگیرکاریی و ئیستعماری وەڵاتە بانبەحرییەکانەوە، بەدیهاتن. تایبەتمەندیی ئەم ئیمپراتورییانە، ڕەنگامەیی ڕەگەزی و کەلتووری بوو. هەندێ لەمانە هەوڵیان داوە بە بڵاوکردنەوەی کەلتوور و یاسا و ئابووری، دەسەڵاتی ناوەندی بۆ سەرانسەری ئیمپراتۆری، چێ بکەن بەو شێوە کە ڕۆمییەکان کردیان. هەندێکی دیکە لەم ئیمپراتۆرییانە بە شەرعییەتبەخشین بە خودموختاری سیاسی و ئابووری و کەلتووری، هەوڵیاندا خەڵکان یەکگرتوو بکەن. ئەم ڕەوتە کاتێک ئاشکرا بوو کە دەوڵەتی ناوەندی ئیمپراتۆرییەتەکان لاواز ببوون، لێرەوە هەستی ناسیۆنالیستی لەنێو ئیمپراتۆریدا وزەی گرت.

امپراتوری

Empire

زاراوەی دیکتاتۆری لە وشەی لاتینی dictator لە ڕۆمی کۆن، بە واتای مەقامی بڵیندپایە بە زماندا هاتووە کە بە دەسەڵاتێکی ئێجگار زۆرەوە ئیدارەی وەڵاتی بەدەستەوە بووە. لە بنەڕەتدا دیکتاتۆری پلەیەک بووە کە لە کۆماری ڕۆمی کەونینەدا، لە کاتێکی قەیراناوی بە کەسێک دەدرا. لەم سەروبەندەدا ئەو کەسە تەواوی دەسەڵاتی حکوومەت و هێزی سەربازی بۆ ماوەیەکی دیاریکراو (6 مانگ) بەدەستەوە دەگرت. لەم ڕووەوە دیکتاتۆری ڕۆمی، بە چەشنێک دەسەڵاتێکی یاسایی بووە بەڵام لە کۆتایی سەردەمی کۆماری ئەو سپاسالارانەی کە بە شێوەی ناڕەوا دەسەڵاتیان بەدەست دەهێنا خۆیان بەم ناوبانگەوە ناساند و ئینجا دیکتاتۆری، ڕواڵەتێکی نایاسایی بەخۆوە گرت.
لە زاراوەی سیاسی ئەمرۆدا ئەم زاراوە بەو ڕژێمانە دەگوترێن کە تێیدا کەسێک یان حیزبێک، مەجال ناداتە گرووپەکانی دیکە تاکوو ئەوانیش بەشداری بکەن لە دەسەڵاتدا و بەمجورە دەسەڵاتی هەموو هێزەکانی وەڵات بەدەستەوە دەگرێت. نموونەی ڕژێمی دیکتاتۆری لە سەدەی بیستەمدا بریتی بوون لە: هیتلەر (1889-1945) لە ئەڵمانیا، مۆسۆلینی (1883-1945) لە ئیتالیا، ستالین (1879-1953) لە یەکییەتی سۆڤییەت کە لە قەوارەی حیزبی ناسیۆنال سۆسیالیست و فاشیست و کۆمۆنیزم پێکهاتن و سەرمەشقی حکوومەتی دیکتاتۆری حیزبی و تاکەکەسی لە ئەژمار دێن.
دیکتاتۆرییەکان، بە سێ جۆری کۆنەپەرست و شۆڕشگێڕانە و تێکەڵ دابەش دەبن. دیکتاتۆری کۆنەپەرست، ناهێڵێت پێکهاتە کۆمەڵایەتییە کۆنەکان تووشی وەرچەرخان ببن. بە پێچەوانەوە دیکتاتۆری شۆڕشگێڕانە، وەرچەرخانی ئەم پێکهاتە کۆمەڵایەتییانە خێراتر دەکات. بەڵام جیاکردنەوەی ئەم جۆرە دیکتاتۆرییانە لە یەکتر هاسان نییە چونکە لە واقیعدا زۆربەی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان خۆیان بە شۆڕشگێر دەزانن و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە لەسەر شارە وێرانەکان کۆمەڵگەیەکی نوێیان دامەزراندۆتەوە. هەندێجار جۆرێک لە دیکتاتۆرییەت هاتۆتە مەیدانەوە کە لە میانەی کۆنەپەرستی و شۆڕشگێریدا هەنگاوی ناوە کە پێی دەگوترێ دیکتاتۆری تێکەڵ، بۆ نموونە ڕژێمی ناپیلئۆن.
ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان بەزۆری لەڕێگەی نایاسایی وەکوو کۆدەتای سەربازی جڵەوی دەسەڵات بەدەستەوە دەگرن بەڵام هەندێ ڕژێمی دیکتاتۆریش هەن کە لەڕێگەی یاسایی دەسەڵات بەدەستەوە دەگرن کەچی پاش سەقامگیربوونی حکوومەتەکەیان ئامادە نین بە هەمان شێوە واز لە دەسەڵات بهێنن. بۆ وێنە هۆگۆ چاڤێز سەرۆککۆماری ڤەنیزۆئیلا، لەسەرەتای ساڵی 2009 بە دەرکردنی یاسایەک لە پەرلەمانی ئەم وەڵاتە، توانی ڕێگە بۆ پاڵاوتنی هەمیشەیی خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار هەموار بکات.
هەموو ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان لەم خاڵانەی خوارەوەدا هاوبەشن:
1ــ کۆجێبوون (چەقبەستن)ی دەسەڵات.
2ــ پێشێلکردنی ئازادییەکانی تاک.
3ــ نەبوونی قانوون و یاسایەک کە ماوەی دەسەڵاتداریەتی فەرمانڕەوا سنووردار بکات.
4ــ نەبوونی یاسایەک بۆ جێنشینی دەسەڵات.
5ــ ملکەچکردنی جەماوەر بۆ دەسەڵات تەنیا بەهۆی ترسەوە.
6ــ کەڵکوەرگرتن لە تیرۆر* وەکوو ئامرازی بەکارهێنانی زەبر و زۆر.

دیکتاتوری

Dictatorship

دیکتاتوری پرولتاریا

Dictatorship of proletariat

یەکێک لە چەمکەکانی مارکسیزم*ــە کە چۆنییەنی بەکارهێنانی هێزی دەوڵەت لە نیۆان شۆڕشی سۆشیالیستی و پیادەکردنی کۆمەڵگەی سۆشیالیستی دیاری دەکات. مارکس لە ڕێبازەکەی خۆیدا بۆ تێپەڕبوون لە قۆناخی سەرمایەداری بەرەو سۆشیالیزم، باسی قۆناخێکی دیکە دەکات کە بە «دیکتاتۆری پڕۆلتاریا» ناوبردەی دەکات. بە باوەڕی مارکس، دوای ئەوەی پرۆلتاریا لەڕێی شۆڕشەوە دەسەڵاتی سیاسی بەدەست هێنا، حکوومەتی چینەکەی خۆی (کرێکاران) دادەمەزرێنێ. وەها حکوومەتێک مووچە و حەقدەست بە ڕێژەی ئیشوکار دەدات و خاوەندارییەتی کەرەستەی بەرهەمهێنان و دابەشکردن و مەزاختن بەدەستەوە دەگرێ و هەوساری چینەکانی دیکە مەهار دەکات. ئەم حکوومەتە، بە لەناوبردنی کاری دەستی و فیکری و جیاوازیی چینایەتی، ڕێگە بۆ لە دایکبوونی کۆمۆنیزم واتە کۆمەڵگەی بەدەر لە چینایەتی، خۆش دەکات. لەم کاتەدا پرۆلتاریاش وەکوو چینێک، لەناو ئەچێت و جێی خۆی دەدات بە ئەنجومەنەکانی هاریکاری بۆ بەدەستەوەگرتنی کەرەستەکانی بەرهەمهێنان.
بەڕای مارکس و لایەنگرەکانی، دیکتاتۆری پرۆلتاریا قۆناخی گواستنەوەیە لە کۆمەڵگەی سەرمایەدارییەوە بۆ کۆمەڵگەی سۆشیالیستی. مارکسییەکان گرنگییەکی زۆر بەم تیۆرییە دەدەن و بە ئامانجی کۆتایی هاتنی«سەردەمی ڕەنجدەران»ی دەزانن کە بەو پێیە گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە هەموو بوارە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکاندا دێتەدی.
یەکێک لەو گرفتانەی کە بۆ مارکسییەکان بۆ بەکار هێنانی ئەم مۆدێلە لە وەڵاتانێکی وەک سۆڤیەت و چین بەدیهات، ئەمە بوو کە لەم وەڵاتانە بەهۆی دواکەوتوویی ئابووری، پرۆلتاریا زۆر بێتوانا و بێحەشیمەت بوو بەڵام لینین و مائۆ، بە دامەزرانی حیزب، لەبری چینێک کە حیزب خۆی بە نوێنەری دەزانێ، لەم مۆدێلە بۆ فەرمانڕەوایی ڕەهای حیزبی کۆمۆنیست کەڵکیان وەرگرت.