لە ساڵی 1967 لە لایەن وەڵاتانی ئەندونیزیا و تایلەند و سەنگاپور و فیلیپین و مالیزیا لە بانکۆک بە ئامانجی کرژکردنەوەی پێشکەوتنی ئابووری و سەقامگیریی ناوچەکە دامەزرا.

اتحادیەی ملتهای آسیای جنوب شرقی

(ASEAN) Association of South-East Asiatic Nations

شرق شناسی

Orientalism

ڕێبازێکی ڕۆژاوایییە بەمەبەستی توێژینەوە و کوڵینەوە لە بارودۆخ و دابونەریت و زمان و خووخدەی خەڵکانی ڕۆژهەڵاتی زەوی. ڕۆژهەڵاتناسی، دەگەڕێتەوە بۆ حەز و خولیای خەڵکانی گەڕۆک و مامەڵەگەری ڕۆژاوایی و بەرهەمی ئامانجی سیاسی و داگیرکارانەی دەوڵەتانی بەریتانیا و سۆڤیەت و فرەنسێ و نەمسا و ئەڵمانیا بووە و زیاتر لە لایەن ڕاسپاردەکانی وەزارەتی دەرەوەی ئەم وەڵاتانە پەرەی ستاندووە.
ڕۆژهەڵاتناسی، دوو ڕەهەندی بووە: یەکەم، ئەو قازانج و بەهرە بووە کە وەڵاتانی داگیرکەر لەڕێگەی خوێندنەوە و سەردەرهێنان لە بارودۆخی ناوچەکە وەدەستیان کەوتووە (بۆ وێنە بازرگانیکردن). دووهەم، لە بواری پێشکەوتنی زانستی بۆ وەڵاتانی ڕۆژهەڵاتی حاڵەتێکی ئیجابی بووە، ئەویش خزمەتێکە کە ئەم ڕێبازە بە ناسینی پێشینەی کەلتووری و مێژوویی گەلانی ڕۆژهەڵات کردوویەتی. زاراوەی ڕۆژهەڵات ناسی بۆ گەلانی ڕۆژهەڵات، وەبیرهێنەرەوەی ڕابردوویەکی تاڵ و ئەو زیانە سیاسیانەیە کە بەناوی ناسینی گەلانی ڕۆژهەڵات لە لایەن ڕۆژاواییەکانەوە پێیان گەیشتووە. ئیدوارد سەعید دۆگماکانی ڕۆژهەڵاتناسی بەسەر چوار تەوەر دابەش دەکات:
1ــ دوگمای جیاکارییەکی نامێژوویی و جەوهەریی لەنێوان ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتدا، بەوەی گوایە ڕۆژئاوا سەرزەمینی عەقڵانیەتێکی قووڵ و مەزنە و ڕۆژهەڵاتیش سەرزەمینی کاڵفامی و گێلیەتییەکی گەورە.
2ــ دۆگمای ئەوەی هەر شتێک کە لە ئیسلامدا ڕوو بدات، دەبێت لەڕێگەی ئایینی ئیسلامەوە لێک بدرێتەوە و بناسرێت و ڕاڤە بکرێت. لەم دیدەدا ئەم ئایینە جەوهەرێکی نەگۆڕی هەیە و بەرپرسیارە لەسەرجەم ئەو ڕووداوانەی لەم دنیایەدا ڕوو دەدەن، نەک کۆمەڵێک هۆکاری ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی.
3ــ دۆگمای پێشاندانی بەردەوامی ڕۆژهەڵات وەکوو گشتێکی هاوشێوە و لێکچوو کە توانێی بەرهەمهێنانی هێزی جیاواز و شوناسی جیاواز و کولتووری جیاوازی نییە و ناتوانێت گۆڕانکاریی بە دوا خۆیدا بێنێت. مادامەکی ڕۆژهەڵات ڕۆژهەڵاتە، کەواتە دەبێت بۆ نموونە سلێمانی هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ کابول و کابولیش هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ بێروت و ئەویش هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ تاران دا نەبێت. لەم دیدەوە ڕۆژهەڵات بەمانای وێکچوونێکی سەرتاسەری گەورەیە.
4ــ دۆگمای نیشاندانی ڕۆژهەڵات وەکوو سەرزەمینی مەترسی و هەڕەشە و تۆقاندن. شوێنێک بۆ ئەوەی ڕام بکرێت، دەبێ لێکۆڵینەوەی بەردەوامی لەسەر بکرێت و بناسرێت و کۆنتڕۆڵ بکرێت و مادامێکی هەڕەشەکانی هەر بەردەوام بوو، ئینجا داگیر بکرێت.

ئەوپەڕی ئاسیا بەلای ڕۆژهەڵاتەوە

خاورمیانه

The middle east

ئەم زاراوە هەر لەسەرەتاوە مژاوی بووە و تا ئێستە بە ناوچەیەکی جوگرافیایی دیاریکراو کە هەمووان لەسەری کۆک بن پێناسە نەکراوە. پێناسەی جۆراوجۆر لە بارەی ئەم ناوچەوە هەیە کە بە چەند بۆچوونێک ئاماژە دەکەین:
1ــ ڕۆژهەڵاتی ناوین، بریتییە لە: وەڵاتانی ئێران، تورکیا، قوبرس، وەڵاتانی عەرەبی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست، فەلەستین، نیمچە دوورگەی عەرەبستان، ناوچەی دیجلە و فوڕات، دەراوی نیل (میسر و سوودان) و لیبی. (ساڵنامەی ڕۆژهەڵاتی ناوین و باکووری ئەفریقا 1987) .
2ــ ناوچەیەک لەنێوان عەرەبستان و هێندستان کە ناوەندەکەی لە ڕوانگەی ستراتجیستەکانەوە، کەنداوی فارس لە ئەژمار دێت. (بیرنارد لووییس، ڕۆژهەڵاتی ناوین و ڕۆژاوا) .
3ــ ڕۆژهەڵاتی ناوین واتایەکی دانراو و دڵخوازانەیە کە مەبەست لە سێ وەڵاتی گەورەی ئێران و میسر و تورکیا و وەڵاتانی عەرەبی ئاسیا و ئیسراییل و قوبرسە. (ژان پییر درینیک، ڕۆژهەڵاتی ناوین لە سەدەی بیستەم) .
بەگشتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەم ڕوانگە و پێناسانە، ئەکرێ بڵێین ڕۆژهەڵاتی ناوین ناوچەیەکە کە ئەم وەڵاتانەی خوارەوە لەخۆ دەگرێ:
ئێران، ئەردەن، میرنشینە یەکگرتووەکانی عەرەبی، بەحرەین، تورکیا، سووریا، عێراق، عەرەبستانی سەعوودی، عەممان، فەلەستین، قەتەر، کوەیت، لوبنان، میسر و یەمەن. لە دوای هەڵوەشانەوەی یەکیەتی کۆمارییەکانی سۆڤیەت، بە ڕای هەندێ زانا، وەڵاتانی موسوڵمانی ئاسیای ناوەندی (ئوزبەکستان، تورکمانستان، قرغیزستان و قازاغستان) و ناوچەی قەفقاز ( ئازەربایجان، ئەرمەنستان و گورجستان) دەکەونە بەستێنی «رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ»وە.

ناوەڕاستی ئاسیا

قەراغی ئاسیا بەدیوی دەریای سپیدا

مالکۆڵم ڕیفکیند وەزیری دەرەوەی بریتانیا لە کۆتاییەکانی ساڵی 1996 لەسەردانێکی خۆی بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوین، دامەزراندنی ئەم ڕێکخراوەی بەمەبەستی زیادکردنی متمانە لەنێوان وەڵاتانی ناوچەکە پێشنیار کرد. بە باوەڕی ڕیفکیند، ئەو ڕێکخراوانەی کە تا ئەودەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوین دامەزرێون نەیانتوانیوە بە پێداویستیەکانی ناوچەکە وەڵام بدەنەوە. وێدەچێ کە ئامانجی سەرەکی لە دامەزرانی ئەم ڕێکخراوە پاڕاستنی دۆخی هەنووکەیی ناوچەکە و ڕازیکردنی عەرەبان بە ئاشتبوونەوە لەگەڵ ئیسراییلدا بێت.

سازمان همکاری و امنیت خاورمیانه

Organization of Cooperation and Security in middle East

ئەم کۆنفرانسە لە مانگی 10ی 1991 بە دەست پێشخەری ئەمریکا و بە ئامادەبوونی دوو لایەنی شەڕ (عەرەب و ئیسراییل)، جۆرج بۆش (باوک) سەرکۆماری ئەمریکا و گورباچۆف سەرکۆماری ئەوکاتەی یەکیەتی سۆڤیەت، لە مەدرید پێتەختی ئیسپانیا گرێدرا. پاش چەند قۆناغ دانیشتن و گفتوگۆ، ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین و ئیسراییل پێکەوە ڕێککەوتنێکی ئاشتییان لە بەرواری 13/9/1993 لە ژێر سەردێڕی «اعلامیه اصول» بە ئامادەبوونی بیل کلینتۆن سەرکۆماری ئەمریکا و وەزیرانی دەرەوەی ئەمریکا و ڕووسیە لە واشینتۆن ئیمزا کرد. ڕێککەوتنێکی سازش لە نێوان ئەردەن و ئیسرایلیش لە ڕێکەوتی 25/7/1994 لە کۆشکی سپی واژۆ کرا. جێی ئاماژەیە، ئیمزا کردنی ئەم ڕێککەوتننامانە بووە هۆی ناڕەزایەتی گرووپە فەلەستینیەکان لەوانە، حەماس و حیزبوڵلا.

کنفرانس صلح خاورمیانه

Middle – East Peace Conference