تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 34
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
زیندانیی سیاسی
لە
سیستەمە یاساییەکاندا
زیندانی
سیاسی
بە
کەسێک دەگوترێ
کە
بە
هۆی
بەزاندنی سنوورە یاساییەکانی دیاریکراو
بۆ
ئازادییە سیاسیەکان ــ
کە
لە
دەستووری
بنچینەییدا
دیاری
کراوە
ــ
هەروا
خستنە
ژێر
پێی سنووری
دەسەڵات
و حاکمییەتی
دەوڵەت
، بڕیاری
زیندانی
کردنی
بۆ
دەرئەچێ. گەورەترین تاوانی
سیاسی
کە
لە
یاساکانی سزاداندا
بە
«تاوانی
باڵا
» ناوبردە
کراوە
،
پیلان
گێڕان
بە
دژی
یەکپارچەیی
خاکی
وەڵات
و شەڕی چەکداری
بە
مەبەستی ڕووخانی ڕژێمی
سیاسی
وەڵاتێکە.
لە
لایەکی دیکەوە، دیلکردنی
هەر
تاکێک
بە
هۆی
ئەو
تاوانانەی
سەرەوە
،
بە
پێشێل
کردنی جاڕنامەی جیهانی مافی
مرۆڤ
دادەنرێ
چونکە
ئەم
جاڕنامە
لە
بەندی
نۆزدەهەمدا دەڵێ:
هەموو
کەسێک مافی
ئازادی
بیر
و
باوەڕ
و ڕادەربڕینی
هەیە
و
ئەم
مافەش بریتییە لەوەی
کە
بە
هۆی
بیر
و باوەڕیەوە
تووشی
ترس
و
خۆف
نەبێت و
لە
پێناو
وەرگرتنی
زانیاری
و
ئەندێشە
و بڵاوکردنەوەیان،
بە
ئامرازی گونجاو
بێ
ڕەچاوکردنی
هیچ
بەربەستێک،
ئازاد
بێت (بڕوانە مافەکانی
مرۆڤ
).
ئەو
کەسانەی
کە
لە
ڕوانگەی ڕێکخراوە مرۆڤپارێزەکانەوە
بە
زیندانی
سیاسی
لە
قەڵەم
دەدرێن، زۆربەی دەوڵەتان
بە
تێکدەر
و تیرۆریست و ئاژاوەگێڕ و
ناحەز
ناونووسیان دەکەن و ئەندامبوونیان
لە
گرووپە نایاساییەکان
دژ
بەو
پێناسەیە دەزانن
کە
بۆ
زیندانی
سیاسی
کراوە
.
لە
یاساکانی
سزادان
،
زۆرینە
تاوانی
سیاسی
لە
تاوانە ئاساییەکان
جیا
دەکەنەوە و
بۆ
تاوانبارانی
سیاسی
هەندێ
مەرج
و ئاسانکاری
تایبەت
لە
بەرچاو
دەگرن.
بۆ
وێنە
ئامادەبوونی «ئەنجومەنی
چاودێران
» و مافی جیاکردنەوەی
زیندانی
سیاسی
لە
زیندانی
ئاسایی
لە
ناو
بەندیخانەکاندا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئۆپۆزیسیۆن
بە
زمانی فەرەنسی
بە
واتای «
نەیاری
»
یان
«نەیاران»
بەڵام
بەگشتی بریتییە
لە
هەوڵ
و تەقەڵای
ئەنجومەن
، حیزب، گرووپ و
جەماوەر
یان
کەسانێک
بۆ
گەیشتن
بە
ئامانجگەلێک
بۆ
نەیاریکردن
لەگەڵ
ئامانجی دەسەڵاتدارانی
سیاسی
و
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
،
جا
چ لەڕێی پەرلەمانەوە بێت چ
بە
شێوازەکانی
دیکە
.
بە
واتایێکی
سادە
«
ئۆپۆزیسیۆن
« ناوێکە
بۆ
گرووپێک
کە
لە
سیستەمێکی پەرلەمانیدا بەپێی
دەستووری
بنچینەیی
بوونی
بە
ڕەسمییەت ناسراوە و
لە
پەرلەماندا گرووپێک بۆخۆی دائەمەزرێنێ،
بەڵام
سەروپێوەنی
بە
حکوومەتەوە
نییە
و
پشتیوانی
لێ
ناکا
کەچی
هەردوولا
خۆیان
بە
وەفاداری دەستوورێکی بنچینەیی دەزانن. ئۆپۆزیسیۆنی پەرلەمانی
بە
بەشداریکردن
لە
گفتوگۆکان و ڕاوێژی
نێو
پەرلەمان
بەپێی
ئەو
مەرجانەی
کە
دەستووری
بنچینەیی
دیاری
کردووە، بەسەر کاروباری حکوومەتدا
چاودێری
ڕاستەوخۆی
هەیە
و
ڕای
گشتیش
لە
ئەنجامی کارەکان ئاگەدار دەکاتەوە.
گرینگترین ئەرکی
ئۆپۆزیسیۆن
ئەمەیە
کە
دەرفەتی چەشنێکی دیکەی
هەڵبژاردن
دەخاتە بەردەمی دەنگدەران
بۆ
ئەوەی
بەم
بۆنەوە هەڵبژاردنێکی لەبارتر
بەڕێوە
بچێت.
ئۆپۆزیسیۆن
هێماێیکە
بۆ
حکوومەتی
داهاتوو
.
بەم
پێیە
ئۆپۆزیسیۆن
بەشێکی تەواوکەری سیستەمە پەرلەمانییەکانی وەڵاتانێکی لیبڕاڵی کۆنباو
وەکوو
بەریتانیا و فەرەنسە و سویدە
کە
بەزۆری
دوو
حیزبی
سەرەکی
بە
نۆبە
، ڕۆڵی
دەسەڵاتدار
و ئۆپۆزیسیۆنی تێدا ئەگێڕن.
لە
سیستەمە
تاک
حیزبییەکاندا
ئۆپۆزیسیۆن
بە
شێوەی
ڕەسمی
و
یاسایی
هەبوونی
نییە
.
لەم
سیستەمانەدا
هەر
چەشنە نەیارییەک
لەگەڵ
حیزب و
دەوڵەتی
دەسەڵاتدار
بە
واتای نەیاریکردن
لەگەڵ
نەزمی
گشتی
و
دەستووری
بنچینەیی
لە
ئەژمار
دێت
.
لە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا بەهۆی
هەبوونی
سیستەمی سەرۆککۆماریی،
پێویست
ناکا
لە
پەرلەمان
زۆرینەیەکی
یەکدەنگ
هەبێت
چونکە
لامەرکەزی
بوونی
حیزبەکان
ڕێگە
لە
دامەزرانی فراکسیۆنی
یەکدەنگ
ئەگرێت، هەربۆیە
لەم
وەڵاتەدا
ئۆپۆزیسیۆن
وەکوو
دەزگەیەکی
پەیوەست
بە
دەستووری
بنچینەیی
بەدی
ناکرێ و لەبەرئەوەی هاوچەشنیەکی فراکسیۆنی
لە
ئارادا
نییە
،
بۆ
مەسەلە
بنچینەییەکان ناکرێ
ئەم
بابەتە بەرتەسکە
بێتە
ئاراوە.
سیستەمی سەرۆککۆماریی (بڕوانە
سەرۆک
کۆمار
) دەرفەتی
ئەوە
دەدات
کە
زۆرینەی
پەرلەمان
سەر
بە
حیزبێک بێت و سەرۆککۆماریش
سەر
بە
حیزبەکەی
دیکە
،
ئەم
دووانەش
هاریکاری
یەکتر
دەکەن و
ئەم
دۆخەش
لە
مێژە
لە
و وەڵاتەدا هاتۆتە کایەوە.
یەکەم
ئۆپۆزیسیۆنی
سیاسی
لە
سەدەی 18ی زایینی
لە
بەریتانیا لەنێوان
دوو
گرووپی
(
ویگ
و
توری
)
پێک
هات
کە
جیاوازییەکی ئەوتۆیان نەبووە و زۆرجاریش
هاودەنگ
بوون
. شەڕی
زۆرینە
و
کەمینە
و
جێبەجێ
بوونی
حیزبی
دەسەڵاتدار
و حیزبی نەیاریش لەباری سیاسییەوە زیاتر ڕوکارێکی شەخسی
بووە
تاکوو
گشتگیر.
لە
سیستەمی پەرلەمانیدا ئۆپۆزیسیون دەوڕێکی وادەگێڕێ
کە
لە
تیۆری کلاسیکی جیاکردنەوەی هێزەکان * (
تفکیک
قوا
)
دا
ئەم
دەورە
بۆ
پەرلەمان
لەبەر
چاو
گیراوە
.
چونکە
لەو
کاتەوە سیستەمی پەرلەمانی هاتۆتە کایەوە، بەزۆری
سەرۆکی
دەوڵەت
و
سەرۆکی
پەرلەمان
یا
یەکێک
بون
یا
یەکگرتوو
کە
ئەم
یەکبوونە وایکردووە ئەرکی
پەرلەمان
کە
چاودێریکردنە
بە
سەر
دەستوور
و یاساداناندا بگۆڕی و
بەم
بۆنەوە
ئۆپۆزیسیۆن
بتوانێ
بە
سەر
دەوڵەتدا
چاودێری
بکا
.
ئۆپورتونیسم: بڕوانە هەڵپەرەستی.
ئوپێک: بڕوانە ڕێکخراوەی وەڵاتانی بەرهەمهێنی
نەوت
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی سەربازیی
بریتییە
لە
پیادەکردنی
دەسەڵات
و کۆنتڕۆڵی
سەربازی
و سوپایی دەوڵەتێک
بەرانبەر
بە
کەسانی مەدەنی
لە
وەڵاتێک
لە
کاتی
شەڕ
یان
تەنگەتاوی
.
لە
کاتی
جێگیربوونی
ئەم
حکوومەتە
لەبری
فەرمان
و
دەستووری
مەدەنی، فەرمانەکانی هێزی سەربازیی
پیادە
دەکرێ
و
دادگە
مەدەنیەکانیش
جێی
خۆی
دەدا
بە
دادگەی
سەربازی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فیزیۆکراسی
زاراوەکە
بە
واتای
لایەنگری
کردن
لە
دەسەڵاتی سروشتییە.
بەڵام
وەک
قوتابخانەیەک دەگەڕێتەوە
بۆ
سەدەی
هەژدە
کە
لە
لایەن
هەندێ
زانا
و نووسەری فەرەنسی
بنیاد
نراوە
. لایەنگرانی
ئەم
قوتابخانە
لەگەڵ
دەستێوەردانی حکوومەت
لە
کاروباری
ئابووری
و سروشتیدا
دژایەتی
دەکەن و
ئەم
کارە
بە
زیانبەخش دەزانن.
هەروا
لەو
باوەڕەدان
کە
هەندێ
ڕێسای
شایستە
لە
ناو
سروشتی
ئابووریدا
هەیە
کە
دەوڵەت
و دەسەڵاتی یاسادانان
نابێ
پێشێلی بکەن و
پێش
بە
پەرەسەندنی بگرن
چونکە
دەوڵەمەندی و
سامان
، زادەی
سروشت
و
بنەما
کشتوکاڵییەکانە و سەپاندنی
هەر
جۆرە یاسایەک
لەم
بارەوە
نابەجێ
و زیانبەخشە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نازیسم
زاراوەی
نازیسم
،
لە
وشەی
نازی
Nazi وەرگیراوە
کە
ئەویش کورتکراوەی دەستەواژەی «حیزبی ناسیۆنال سۆشیالیستی کرێکارانی ئەڵمانیا Nationalsozialistische Deutsche Arbiter Partei»یە.
ئەم
حیزبە
پاش
جەنگی
جیهانی
یەکەم
لە
ساڵی 1919
لە
شاری
مۆنیخ
بنیاد
نرا و
لە
میانەی ساڵەکانی 1933
تا
1945 بەسەر ئەڵمانیادا حکوومەتی
کرد
. زاراوەی
نازیسم
زۆرجار
بۆ
تیۆری و
شێوازی
حکوومەتی ئەڵمانیا
لە
سەردەمی
ئادۆڵف هیتلەر (1889ــ 1945)
بەکار
دەبرێ و
هەندێ
جاریش
لەگەڵ
فاشیزم
و تیۆرییە هاوشێوەکان
لە
وەڵاتانی دیکەی جیهاندا
بە
یەک
مانا
لێکدراوەتەوە. فەلسەفەی
سیاسی
نازیسم
، ئاوێتەیەکە
لە
فاشیزمی ئیتالیا، بیروبڕوای ناسیۆنالیستی
کۆنی
ئەڵمانیا و تیۆری ڕەگەزپەرستانەی باڵادەستیی ڕەگەزی ژرمەن و مەزنایەتی سوپای پڕۆس.
ئەم
بزاوتە، لەدووی دامەزراندنی ئەڵمانیایەکی بەهێزی
خاوەن
سوپایەکی
مەزن
بووە
کە
دەیهەویست پەرەبدات
بە
سنوورەکانی
خۆی
و یەکیەتییەک
لە
نێوان
هەموو
وەڵاتانی
ئەڵمانی
زمان
ساز
بکات.
شێوازی
ئەم
حکوومەتە،
دیکتاتۆری
و تۆتالیتاریزم
بووە
و
لە
پرۆپاگەندە و
زەبروزەنگ
کەڵکی
زۆری
وەرگرتووە. نازییەکان باوەڕیان
بە
باڵادەستیی ڕەگەزی جێرمەن
هەبوو
لە
سەرانسەری جیهاندا و
لەو
بڕوایەدا
بوون
کە
ڕۆژێک دادێت ئەڵمانیا بەسەر
هەموو
جیهاندا فەرمانڕەوایەتی بکات.
حیزبی
نازی
لە
کاتی
دامەزرانیدا بەرنامەکەی
خۆی
کە
لە
25
مادە
پێکهاتبوو ڕاگەیاند
کە
هەندێ
لەو
خاڵانە
بریتین
لە
:
1ـــ
ئێمە
خوازیاری یەکگرتنی
هەموو
گەلی
ئەڵمانیاین
بە
مەبەستی دامەزراندنی ئەڵمانیایەکی
گەورە
لە
سەر
بنەمای مافی خودموختاری گەلان.
2ـــ
هیچکەس
،
جگە
لە
نەتەوەی ئەڵمانیا،
واتە
ئەوانەی
کە
خوێنی
ئەڵمانی
لە
دەمارەکانیان دەخرۆشێ، هاووەڵاتی
ئەم
وەڵاتە
لە
ئەژمار
نایەت،
کەواتە
یەک
جوولەکەش
بۆی
نییە
خۆی
بە
ئەڵمانی
بزانێت.
3ـــ لەمەدووا پەنابردنی
خەڵکی
وەڵاتانی
دیکە
،
جگە
لە
ئەڵمانییەکان
بۆ
ئەم
وەڵاتە قەدەغەیە و
دەبێ
بەری
پێ
بگیرێت. داواش دەکەین
هەرچی
خەڵکی
بیانی
کە
لە
2/7/1914 بەملاوە هاتوونەتە
ناو
خاکی
ئەم
وەڵاتە،
دەسبەجێ
دەرکرێن.
4ـــ
ئێمە
خوازیاری پاوەجێکردنی سیستەمێکی
یاسایی
ئەڵمانی
و
پووچەڵ
کردنەوەی یاساکانی هاوپێوەند
بە
ڕۆما و
ئایینی
کاسۆلیکین.
5ـــ حیزب
لە
مەسیحییەتی
ڕاستەقینە
لایەنگری
دەکات. حیزب و نەتەوەی
ئەڵمان
لەگەڵ
جەوهەری ماتریالیستی جوولەکەکاندا بەشەڕ
دێت
.
حیزبی
نازی
بەپێی
هەندێک
لەو
خاڵانە
،
گەلێک
بەڵێنی
دڵخۆشکەری
بە
خەڵک
دا
و
گوتی
هەموو
بوارە
گرنگ
و نەتەوەییەکان
بەهێز
دەکرێن و بواری کۆمەڵایەتیش
لەبەرچاو
دەگیرێت
بەڵام
پاش
ئەوەی
کە
گەیشتە
دەسەڵات
هیچ
یەک
لەو
بەڵێنانەی نەبردەسەر و خەریکی پەرەپێدانی
سەرمایەداری
و میلیتاریزم
بوو
. بەهۆی جەنگەوە
هیچ
ئاوڕێکی
لە
بواری
ئابووری
و
گرفتە
نەتەوەییەکان نەدایەوە و
پتر
لە
جاران
گرنگی
بە
باڵادەستی
ڕەگەزی جێرمەن
دەدا
.
هیتلەر
کە
ڕێبەرایەتی حیزبەکەی
بە
دەستەوە
بوو
،
لە
ساڵی 1923
پاش
کۆدەتایەکی بێئاکام دەکەوێتە
بەندیخانە
.
لە
زیندان
کتێبی «خەباتەکەم» دەنووسێ
کە
دواتر
ئەم
کتێبە دەبێتە کتێبێکی
پیرۆز
و مەرامنامەی نازییەکان. حیزبی
نازی
تاکوو
هەڵبژاردنەکانی 1930 بایەخێکی ئەوتۆی
نەبوو
بەڵام
پاش
سەرهەڵدانی قەیرانە ئابوورییەکەی
ئەم
وەڵاتە،
خێرا
گەشەی
کرد
و
بوو
بە
گەورەترین و گەشبین دیکەین هێزی
سیاسی
ئەڵمانیا. دوابەدوای
ئەوە
کە
هیدنبۆرگ، سەرکۆماری ئەڵمانیا
لە
1933 هیتلەری
وەک
ڕاوێژکاری
ئەم
وەڵاتە هەڵبژارد،
لە
ماوەی
چەند
مانگێکدا هیتلەر کۆماریی وایمار و حیزبەکانی دیکەی هەڵوەشاندەوە و حیزبی
نازی
لە
گۆڕەپانی سیاسەتی ئەڵمانیا
بوو
بە
یەکەتاز.
لەم
سەروبەندەدا
ڕەخنەگرتن
قەدەغە
کرا
و نەیارانیش دوورخرانەوە
بۆ
ئۆردووگای
کاری
زۆرەملی.
هەر
ئەم
سیاسەتە داگیرکارانەی نازییەکان
بوو
کە
بووە
هۆی
هەڵگیرسانی شەڕی جیهانی
دووهەم
و
ئەو
هەموو
ماڵ
وێرانی
و
کوشت
و کوشتارەی لێکەوتەوە.
سەرەنجام
حکومەتی
نازی
لە
ساڵی 1945
تووشی
شکست
هات
و
خاکی
ئەڵمانیا
کەوتە
دەست
هاوپەیمانان و زۆرینەی دەسەڵاتدارانی
نازی
لە
دادگەی نۆرنبێرگ بەدژی
مرۆڤایەتی
بە
تاوانبار
دەرچوون
و
بە
سزای
خۆیان
گەیشتن
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نیۆنازیسم
ئەم
زاراوە
بۆ
ئەو
گرووپ و حیزب و ڕێکخراوانەی
هاوچەرخ
بە
کار
دەبرێت
کە
هاوشێوەی حیزبی
نازی
ئەڵمانیا
لە
ساڵی 1933 هەڵسوکەوت دەکەن.
نیۆنازیسم
، بزاوتێکی ڕەگەزپەرستانە و
نەتەوەپەرستی
توندڕەوە
کە
پاش
جەنگی
جیهانی
دووهەم
سەری
هەڵداوە و
لە
سەرەتای هەشتاکانی سەدەی 20 بەدواوە
لە
وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
گەشەی کردووە. تایبەتمەندییەکانی نازیسمی
نوێ
بریتییە
لە
: حکومەتێکی
ڕاستڕەو
و دەسەڵاتخواز،
دژی
دیموکراسی
و لیبرالیزم و فرەدەنگی،
دژی
کەمینەکان
بە
تایبەت
جوولەکە
و ڕەشپێستەکان. سەرچاوەی
جیهانبینی
ئەم
گرووپانە دەگەڕێتەوە
بۆ
باری
نالەباری
ئابووری
و بەگومان
بوون
لە
حکوومەت و
هەندێ
جاریش هەستوخواستی
ئایینی
(کڵێسا)
بە
چەشنێک
کە
پێوەندییەکی
نزیک
هەیە
لە
نێوان
گروپی نیۆنازی و ڕێکخراوە کڵێساییەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕیفۆرمخوازی+چاکسازیخوازی
زاراوەیەکی نوێیە
کە
ئایدیۆلۆجی
یان
شێوازێکی
سیاسی
،
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
تایبەت
دەستنیشان
دەکات.
بەم
پێیە ڕیفۆرمخوازی،
بڕوا
هێنانە بەوەیکە
دەکرێ
،
هێدی
هێدی
کۆمەڵگە
بەرەو
گۆڕان
و
چاک
بوون
ببەیت بێئەوەی
دەسکاری
پێکهاتەی بنچینەیی
کۆمەڵگە
بکرێت.
ئەم
لایەنگرییە
تەنیا
لەو
وەڵاتانەدا بەکارە
کە
بەهۆی سیستەمی پەرلەمانی و
هەبوونی
ئازادی
قانوونی،
هەل
بۆ
بەدەسهێنانی ئاشتیخوازانەی
دەسەڵات
دەڕەخسێ.
لەم
گۆشە
نیگاوە ڕیفۆرمخوازی، بەگشتی
لە
بەرانبەر
کۆنەپەرستی* و
قایمەکاری
یان
شۆڕشخوازی دەوەستێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنەپارێزیی/قایمەکاریی
بریتییە
لە
کۆمەڵێ
ئەندێشە
و ڕێبازی
سیاسی
کە
بیروبۆچوون و نەریتە کۆنەکان بەبایەختر دەزانێت
لە
هەر
چەشنە بیرۆکەیەکی نوێباو و
ئەزموون
نەکراو. کۆنەپارێزی
لەسەر
یاسا
و
ڕێباز
و
نەریت
جەخت
دەکا
و پێی
وایە
کە
هیچ
کاتێک
بە
شێوەیەکی
ڕەها
،
شەڕ
و
ئاژاوە
لەسەر
زەوی
ڕیشەکێش
ناکرێت
چونکە
زاتی
مرۆڤ
زاتێکی ناکامڵە. کۆنەپارێزی
لە
نەریتی
سیاسی
بریتانیادا خاوەنی پێگەیەکی بەهێزە. بەکارهێنانی زاراوەی کۆنەپارێز
لەم
وەڵاتەدا
لە
ساڵی 1835
تا
1840
دەستی
پێکرد و
لەو
کاتەوە
جێگەی
واتای مێژوویی«توری» گرتۆتەوە.
لە
سیستەمی
سیاسی
بریتانیادا حیزبی کۆنەپارێز،
هەمیشە
حیزبێکی
سەرەکی
لە
ئەژمار
هاتووە و کەسانێکی
وەک
ئیدمۆند بۆرگ، کالریچ،
پیل
و دیزراییل، هەوڵیان داوە
ئەم
حیزبە
گەشە
پێ
بدەن.
ئەگەرچی
کۆنەپارێزیی هیچکات نەبۆتە خاوەنی سیستەمێکی گونجاوی فەلسەفی
بەڵام
بە
گشتی
لەم
بنەمایانەی
خوارەوە
پەیڕەوی
دەکات:
کۆنەپارێزی
لە
بەرانبەر
ڕادیکالیزم و شۆڕشگێڕیدا ڕادەوەستێ.
لە
ڕوانگەی کۆنەپارێزێکەوە ڕادیکاڵ و
شۆڕشگێڕ
، دەخوازن
بە
ئامانج
و مەبەستی تیۆری و قوتابخانەیی، زۆربەی
دەزگە
بایەخدارە کۆمەڵایەتییەکان
لەناو
ببەن. ئیدمۆند بۆرگ،
هێرش
دەکاتە
سەر
توندڕەوی
(ڕادیکالیزم) و
بە
ڕێبازی دەمارگیرانە و
دژ
بە
کولتووری گرانبەهای ڕابردووی دادەنێ و دەڵێ:
پێویستە
سوود
لە
ئەزموونی پێشوونانی
خۆمان
وەربگرین و
ئەگەر
چاکسازیش
پێویست
بێت،
دەبێ
لەگەڵ
شکڵ
و
شێوازی
ڕابردوودا بیگونجێنین. خاڵێکی مەترسیدار
لە
ڕێبازی کۆنەپارێزیدا بڕواهێنانە
بە
کەماڵی موتڵەق.
چونکە
هیچ
شتێک
بە
قەدەر
بەرجەستەکردنەوەی یۆتۆپیا
بۆ
پێشڤەبردنی
ڕاستەقینە
زیانبار
نییە
.
سیاسەت
بە
کردەوە
،
بێ
توانایە و
هیچ
شتێک مەترسیدارتر
لەوە
نییە
کە
بۆ
گەیشتن
بە
خەون
و یۆتۆپیاکان
زەبر
و
زەنگ
بەکار
ببرێت.
کۆنەپارێزی
بۆ
کۆنارایی، ڕێزێکی
زۆر
قایل
دەبێت و
هەر
دەزگە
یا
نەریتێکی
کۆمەڵایەتی
کۆنتر و
لە
مێژینەتر بێت،
لای
ئەم
ڕێبازە بەنرخترە. کۆنەپارێزەکان،
هەمیشە
لەدووی ئەزموونی وەچەکانی پێشوون و
هەوڵ
دەدەن
بە
جەوهەری ڕۆحی
ئەو
ئەزموونانە،
کلک
وگوێی واقیعە کۆمەڵایەتییەکان بقرتێنن.
لە
بنەماکانی دیکەی
ئەم
قوتابخانە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
پاراستنی نەریتی لیبرالیزمی ئەورووپایی،
ڕێزگرتن
لە
خاوەنداریەتی
تایبەتی
و کەمکردنەوەی دەستێوەردانی
دەوڵەت
لە
کاروباری
ئابووری
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئابووریخوازی
بەهەندگرتنی
ئابووری
و بژێویی
بە
سەر
سیاسەت
و خەباتی سیاسیدا.
لە
کۆتایی
سەدەی
نۆزدە
و سەرەتای سەدەی
بیستەم
،
لە
حیزبی سۆسیال دیموکراتی سۆڤیەت، لاگیرییەک
بۆ
بەستنەوەی
خەبات
بە
خەباتی
ئابووری
(باشترکردنی هەلومەرجی
ئیش
و
کار
و زیادکردنی
مووچە
و...)
هاتە
ئاراوە.
ئەم
لاگیرییە
بە
حیزب و ڕۆڵی شۆڕشگێڕانە
بەو
چەشنەی
کە
«لینین» بیری
لێ
دەکردەوە
نەبوو
. «لینین»
لە
کتێبی «ئەبێ چ بکەین؟» (1902)، بەدژی
ئەم
فیکرە ڕاوەستا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئازادیخوازی+ لیبرالیزم
بە
کۆمەڵێک مێتۆد و
سیاسەت
و ئایدیۆلۆژیا دەگوترێ
کە
ئامانجیان بەرهەمهێنانی
هەرچی
زیاتری ئازادییە
بۆ
تاکەکەس.
بە
لایەنگرانی
وەها
مەرامێک
دەڵێن
ئازادیخواز
(لیبڕاڵ).
ئازادیخوازی
لەسەرەتادا
لەگەڵ
ناوی
هەندێ
حیزبی ئەورووپایی
ئاوێتە
بوو
بەڵام
ئەمڕۆکە
ئەم
زاراوە
مانایەکی بەربڵاوتری لەخۆگرتووە و زیاتر نیشاندەری لایەنێک
یا
سۆنگەیەکی فیکرییە
کە
خاوەنی
ئەم
چەن
پرەنسیپانەیە:
١) بەهەند گرتنی دەربڕینی ئازادانەی فیکری
تاک
، ٢) بڕواهێنان بەوەیکە دەربڕینی ئازادنەی
فیکر
بۆ
تاک
و
کۆمەڵ
بەسوودە. ٣)
پشتیوانی
کردن
لەو
دامودەزگە
کۆمەڵایەتی
و سیاسیانەی
کە
ڕێگە
بۆ
دەربڕینی ئازادانەی
فیکر
خۆش
دەکەن.
ئازادیخوازی
وەکوو
سیستەمێکی تێکچنراو
کە
پڕ
بووە
لە
ئامانج
و ئایدیالی کردەیی،
لە
سەدەکانی 17و18
لە
بەریتانیا
سەری
هەڵدا.
پاشان
لە
وەڵاتانی دیکەش، حیزب و تیۆریگەلی
ئازادیخواز
هاتنەکایەوە
کە
ئەمانیش
یان
بۆ
خۆیان
گەشەیان
کرد
یا
لاساییکەرەوەی نموونەکەی بەریتانیا
بوون
.
ئەندێشە
و ئاکاری
ئازادیخوازانە
لەپێشدا
لەسەر
دوو
زەمینە
جەخت
دەکات:
یەکەم
، وەڕەزبوون
لە
دەسەڵاتی ملهوڕانە و
هەوڵدان
بۆ
بەدیهێنانی
شێوازی
دیکەی بەکارهێنانی دەسەڵاتی
کۆمەڵایەتی
.
دووهەم
، دەربڕینی ئازادانەی ئەندێشەی
تاک
.
هەوڵی تیۆری و سیاسەتی ئازادیخوازەکان
ئەمە
بووە
کە
ئەم
دوو
بنەڕەتە
پێکەوە
سازگار
بکەن. هەوڵی لیبرالیزم لەپێشدا
ئەوە
بوو
کە
لە
گەمارۆی دەسەڵاتی ئیستبدادی
ڕزگار
بین
و یەکێک
لە
ئامانجە سەرەکییەکانیشی،
ئازادی
و
چاوپۆشی
ئایینی
بووە
. ئازایخوازە ئەورووپییەکان
لە
باری
ئایینییەوە
یا
بێباوەر
بوون
یا
گوماندار
یان
دژ
بە
ئایین
.
هەموو
ڕێبەرانی گەورەی جووڵانەوەی ڕۆشنبیری
نوێ
لەم
تاقمە
بوون
و
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی ملهوڕانەی قەشەکان ڕاوەستاون و لایەنگرییان
لە
"حکوومەتی
عەقڵ
" کردووە.
لیبراڵەکان،
لایەنگری
چاودێری
کردنی دەسەڵاتی گشتین
بە
سەر
کاروباری
سیاسی
و کۆمەڵایەتیدا
واتە
لە
بەستێنی
سیاسەت
و کاروباری مەدەنی خوازیاری حکوومەتی
قانوون
و
لە
بەستێنی ئابووریشدا
لە
بازاڕی
ئازادی
ئابووری
لایەنگری
دەکەن. ئازادیخوازان، خوازیاری زامنکردنی
ماف
و ئازادییەکانی
تاک
و بڵاوکردنەوەی
دەسەڵات
بە
سەر
ناوەندەکانی دەسەڵاتن و
پشتیوانی
خۆیان
لە
ئازادییە ناوچەیی و گرووپییەکان دەردەبڕن.
یەکێک
لە
ڕەگەزە سەرەکییەکانی لیبرالیزم،
لایەنگری
کردن
لە
ئازادی
چالاکانەیە
واتە
ئەوەیکە
تاک
، دەرفەتی پەروەردەکردنی توانێیی و دەربڕینی ئازادانەی بیروبڕواکانی
خۆی
بۆ
بڕەخسێ و
لەم
ڕێگەوە
قازانج
بگەێنێ
بە
کۆمەڵگە
.
بۆیە
لیبراڵەکان
لەسەر
یەکسانی
ماف
و ئازادییەکان و نەمانی پاوانخوازی و ئیمتیازاتی سەرمایەداران ئەدوێن و
لایەنگری
لە
چەسپاندنی
یاسا
بە
سەر
هەموو
بنەمایەکی عەقڵیدا دەکەن.
بەم
پێیە ئازادیخوازان، بەگشتی پێشکەوتنخواز
لە
ئەژمار
دێن
چونکە
لایەنگری
پێشکەوتە
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
و
زانستی
و پیشەسازییەکان
بوون
.
لیبراڵیزم، چ
لە
باری
تیۆری و چ
وەکوو
بەرنامەیەکی
سیاسی
،
لە
بەرایی" شۆڕشی مەزن"ی بەریتانیا
لە
ساڵی 1688
بە
دژی
جەیمزی
دووهەم
،
تا
ساڵی 1867
کە
ڕیفۆرمە کۆمەڵایەتییەکان
بوون
بە
قانوون
،
بە
تەواوەتی گەشەی
کرد
.
ئەم
ڕێبازە، لەسەرەتادا
لە
گوێن
جووڵانەوەیەکی
دژ
بە
ئیستبداد،
تەنیا
بۆ
مسۆگەرکردنی
یاسا
و ئازادییەکانی
تاک
خەباتی ئەکرد.
پاش
ئەم
قۆناخە
، کەمتاکورتێک، ئەبێتە تیۆرییەکی ڕێکوپێکی
ئابووری
و
سیاسی
.
ئازادیخوازی
،
هاوکات
لە
ئەورووپا ـــ
بێجگە
لە
بەریتانیاــــ و ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمەریکا
بیچمی
گرت
.
بەڵام
زاراوەی لیبراڵیزمی
کلاسیک
تەنیا
بۆ
لیبراڵیزمی بەریتانی
بەکار
دەبرێت.
لیبراڵیزمی بەریتانی لەپێشدا ڕووکاری
ئازادیخوازی
و
چاوپۆشی
ئایینی
و چەسپاندنی
یاسا
و
مافە
سیاسییەکانی لەخۆ گرتبوو. شۆڕشی 1688
کە
یەکەم
شۆڕشی لیبراڵی مێژووە،
ئەو
ئازادییانەی
کە
لەماوەی
یەک
سەدە
بە
دەست
هاتبوون، مسۆگەری
کرد
و ڕواڵەتێکی قانوونی
پێ
بەخشی.
ئەو
لیبراڵیزمەی
کە
لە
1689 بانگەشەی
بۆ
ئەکرا،
لە
بنەڕەتدا لایەنێکی ڕەخنەگرانە و نەرێیانەی هەبووە و
لە
ئازادییە کۆمەڵایەتییەکان
لە
هەنبەر دەستێوەردانی
دەوڵەت
و
بە
تایبەت
پاشا
،
پشتیوانی
دەکرد.
زۆرترین
ئامانجیشی
سیاسی
بووە
وەکوو
لەوەی
ئابووری
بێت.
لەم
میانەدا گرینگترین ئامانجە سیاسییەکانی
بریتی
بوو
لە
:
ئازادی
بیروبڕوا و مافی نەیاریی و چەسپاندنی حکوومەتی
یاسا
و جیاکردنەوەی هێزەکان*.
هەر
لەم
ساڵانەدا
هەندێ
ئازادی
مەدەنی
وەکوو
تەبایی
ئایینی
و
ئازادی
ڕۆژنامەکان
دەستەبەر
کراوە
. کتێبی دووهەمی «
جۆن
لاک
»
بە
ناوی
" دەربارەی حکوومەت" و ڕاگەیاندنی
سەربەخۆیی
ئەمەریکا
، گەورەترین یادگارییەکانی
ئەم
قۆناخەی لیبراڵیزمن.
لیبراڵیزمی
ئابووری
:
پاش
قۆناخی
یەکەم
کە
قۆناخی
بە
سەمەر
گەیشتنی ئازادییە سیاسییەکان
بوو
، قۆناخێکی
نوێ
دەست
پێئەکا
کە
تێیدا تیۆری لیبراڵیزمی
ئابووری
وەکوو
تەواوکەری لیبراڵیزمی
سیاسی
ناوبردە ئەکرێ. ئابووریناسانی لیبراڵیزمی بەریتانی،
بە
ڕێبەرایەتی «ئادام سمیت»،
بە
تواناترین گرووپێک
بوون
کە
تیۆری (لیبراڵیزمی
ئابووری
)
یان
هێنایە ئاراوە.
بە
باوەڕی
ئەمانە
، میکانیزمی خۆبەخۆی
بازاڕی
ئابووری
،
کە
پەیڕەوی
قانوونیخوازە و ڕووخستنە (عرچه و تقاچا)،
باشترین
گەرەنتییە
بۆ
پێشکەوتنی
کاری
ئابووری
و
هیچ
لایەنێک، چ پاوانخوازانی
ئازاد
و چ
دەوڵەت
،
نابێ
دەستێوەردانی تێدا
بکا
. بەڕای
ئەوان
، هاوبەشێتی دڵخوازانەی کەسەکان و هاوکاریی نێوانیان بەپێی میکانیزمی
بازاڕی
ئازاد
، کارێک دەکات
کە
سوود
بە
هەموان
بگات.
ئەم
تیۆرییە
بووە
هۆی
ئەوە
کە
لیبڕاڵیزمی
سیاسی
بەهێز
ببێ
و
وەکوو
تیۆرییەکی هەمەلایەن و بەڕێوجێی
ئابووری
بڕازێتەوە. تیۆری «ئادام سمیت»، سیستەمێکی
ئازاد
و
غەیرە
شەخسی
نەبوو
بەڵکوو
سیستەمێک
بوو
کە
مرۆڤی
هان
ئەدا
،
هێز
و داراییەکانی
بە
قازانجی
خۆی
و کەسانی
دیکە
بخاتەگەڕ.
لیبراڵیزمی
نوێ
:
بەڵام
بازاڕی
ئازادی
ئابووری
و سوودپەرەستی لەڕادەبەدەری
خەڵک
نەوەکوو
ئاواتەکانی ڕێبەڕانی جووڵانەوەی
ئازادیخوازی
بەدی
نەهێنا،
بەڵکوو
هاوکات
لەگەڵ
ئاکامەکانی شۆڕشی
پیشەسازی
لە
باری
بێعەداڵەتی
کۆمەڵایەتی
و ئابوورییەوە شوێنەواڕێکی دزێوی لەدوا
خۆی
بەجێهێشت
کە
گرینگترینیان
لە
دایکبوونی کۆمەڵێکی
زۆر
لە
کرێکارانی
هەژار
لە
کارخانەکان
بوو
(بڕوانە
سۆشیالیزم
) .
ئینجا
تەوژمی هێزە کۆمەڵایەتییە
تازە
پێگەیشتووەکان وایکرد
لە
لیبڕاڵەکان
کە
بە
لیبڕاڵیزمی توندرەودا بچنەوە و سنووڕێکیش
بۆ
چاودێری
و کۆنتڕۆڵی
دەوڵەت
لە
مەڕ
دابینکردنی
بەرژەوەندی
هەمووان،
دیاری
بکەن. چڵەپۆپەی جووڵانەوەی لیبراڵیزمی
ئابووری
، ناوەڕاستی سەدەی 19
بوو
کاتێک
کە
تەنانەت
لیبراڵەکان
لەگەڵ
داڕشتنی یاسای
ئیش
و کاریشدا دژایەتییان دەکرد.
بەڵام
لەمەودوا
زۆربەی
ڕێسا
کۆنتڕۆڵکەرەکانی
دەوڵەت
،
وەکوو
قەرارە تەندروستییەکان و
بیمە
و
یەکیەتی
کرێکارانیان
بۆ
قازانجی
گشتی
پەسند
کرد
. لیبراڵیزم
سەرەتا
لە
هەناوی کۆمەڵگەکانی سەدەکانی
ناوەڕاست
، ڕاپەڕینێک
بوو
بە
دژی
کلێسە و ئیستبداد
بەڵام
ئیستا
بەشێک
لە
ترادیسیۆنی فیکری کۆنەپارێزیی*
ڕۆژاوایی
لە
ئەژمار
دێت
و
دوو
حیزبی گەورەی ئەمریکای خستۆتە
ژێر
کاریگەرییەوە.
لە
هەمانکاتدا
لەسەر
جووڵانەوەی سۆسیال دیموکراتیش کاریگەریی داناوە.
لەبەرئەوەی
لە
ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمەریکا
، حیزبێکی بەهێزی
چەپی
لە
مەیداندا
نییە
، لیبڕاڵ
بە
سیاسەتمەدارێک دەگوترێ
کە
خاوەنی فیکرەیەکی
نزیک
بە
چەپییەکان و
لایەنگری
ڕیفۆرمی
کۆمەڵایەتی
ئابووری
بێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئاشتی خوازی
حەزکردن
بە
ئاشتی
و بێزاربوون
لە
بەکارهێنانی هێزی
سەربازی
بە
تایبەت
لەنێوان نەتەوەکاندا. لەسەرەتادا
بە
کەسانێکیان دەگوت
ئاشتیخواز
کە
پێیان وابوو ئەکرێ
لەبری
شەڕ
و
ئاژاوە
کاری
دیکە
(
ناوبژیوانی
و
دادوەری
)
ئەنجام
بدرێ.
«ویلسۆن»، (1856ــ 1919) سەرۆککۆماری
ئەمریکا
و لایەنگرانی دیکەی دامەزراندنی
کۆمەڵی
نەتەوەکان (1916ــ 1919)
بە
ئاشتیخواز
ناویان دەرکرد
چونکە
ئەمانە
شەڕیان
نەک
هەر
بە
بێ
ئەخلاقی دەزانی
بەڵکوو
بە
خاپوورکەری شارستانییەتیان
لە
قەڵەم
ئەدا
.
بەم
حاڵەش
ئەم
کەسانە، سڵیان نەکرد
لە
بەکارهێنانی
هێز
و
زەبر
و
زەنگ
بەدژی
ئەو
وەڵاتانەی
کە
شەڕخواز
بوون
. ئامانجیان
ئەوە
بوو
کە
هێزی وەڵاتانی
دیکە
بخەنەگەڕ
بۆ
خزمەت
کۆمەڵگەیەکی نێونەتەوەیی .
بەم
پێیە ئەکرێ
لە
بری
ئاشتیخواز
بە
«ئەنتەرناسیۆنالیست» *
لە
قەڵەم
بدرێن.
واتایەکی دیکەی ئاشتیخوازی، ئەگەڕێتەوە
بۆ
ئاکاری
ئەو
کەسانەی
کە
ئامادە
نابن
لە
هیچ
هەڵومەرجێکدا بچنە
خزمەت
هێزی
سەربازی
بۆ
ئەوەی
بە
دژی
نەتەوەیەکی
دیکە
،
شەڕ
بکەن.
بەم
جۆرە ئاشتخوازییە
دەڵێن
ئاشتیخوازی
کەسی
یان
ئەخلاقی
کە
لە
ئاخێزگەیەکی ئایینییەوە
سەری
هەڵداوە (
وەکوو
مۆژگارییەکانی «ساتیا گراها»،
بە
ڕێبەرایەتی «گاندی»
لە
هێندوستان
کە
بۆ
چەند
ساڵێک،
بوو
بە
بنەمای سیاسەتی دەرەوەى
ئەو
وەڵاتە) .
واتایەکی دیکەی
ئەم
زاراوە
ئەگەڕێتەوە
بۆ
کەسانێک
کە
لەبەر
هۆکاری ئەقڵی،
شەڕ
بە
ناڕەوا
دەزانن.
ئەمانە
پێیان
وایە
کە
شەڕ
،
دوو
لایەنەکە دەخاتە دۆخێکی
ئاستەنگ
و دوژمنکارانەوە و
لەسەر
ئەم
بڕوایەن
کە
بۆ
گۆڕینی ئیرادەی
دوژمن
ئەبێ
سەبر
و
ئارام
بگرن و چالاکانە
هەوڵ
بدرێ
ئەم
دژبەرەکییە
لەناو
بچێت.
ئەم
جۆرە ئاشتیخوازییە،
بە
ئاشتیخوازی
سیاسی
یان
ئەقڵی
پێناسە
کراوە
.
هەندێ
لە
نووسەرانی
سەردەمی
شەڕی جیهانی
دووهەم
،
لایەنگری
ئەم
جۆرە ئاشتیخوازییە
بوون
.
تا
ئێستە
هیچ
دەوڵەتێک ئاشتیخوازی
وەکوو
سیاسەتی
ڕەسمی
و
هەمیشەیی
خۆی
دەستنیشان
نەکردووە.
بەڵام
ئەم
بیرۆکە
لە
مابەینی
دوو
شەڕەکە
لە
ئەورووپا لایەنگرانێکی
زۆری
بە
خۆوە
دی
و هەندێکی
زۆری
بە
دژایەتی
لەگەڵ
کۆکردنەوەی
چەک
و
تەقەمەنی
هاندا.
کەچی
بە
هەڵگیرسانی شەڕی
دووهەم
،
لە
ڕادەی
ئەم
لایەنگرانە
کەم
بۆوە و
بە
ڕادەی لایەنگرانی سەربازیگەری
زیاد
بوو
.
پاش
داهێنانی بۆمبی
ناوەکی
لە
دوای شەڕی جیهانی
دووهەم
و دروستکردنی جبەخانەی ئەتۆمی، ئاشتیخوازی
بوو
بە
بزاوتێکی
بەهێز
دژ
بە
چەکی
ناوەکی
و
گەلێک
لە
زانایانی بەناوبانگی جیهانیشی
بەم
خەباتەوە گلاندووە.
تەنانەت
ئەو
کەسانەش
کە
لەگەڵ
شەڕی
ئاسایی
دژایەتییەکیان
نەبوو
،
بەم
کارەوە هەستاون.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
باڵیۆزی ئاکریدیتێ
هەر
کاتێک
دوو
وەڵات
لەگەڵ
یەکدی
پێوەندی
سیاسییان هەبێت
بەڵام
پێکەوە
باڵیۆزیان
ئاڵوگۆڕ
نەکردبێت،
لەم
حاڵەتەدا
ئەغڵەب
باڵیۆزی
خۆیان
لە
وەڵاتێکی دراوسێی
ئەو
وەڵاتە
وەک
«باڵیۆزی ئاکریدیتێ»
بە
وەڵاتەکەی
دیکە
دەناسێنن.
ئەم
باڵیۆزە
لە
ڕاستیدا ئەبێتە ڕاسپاردەی وەڵاتێک
لە
دوو
وەڵاتی
دیکە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بشێویخوازی
لە
زمانی یۆنانیدا
بە
واتای بێسەروەرییە.
بەڵام
لە
زاراوەی
سیاسی
بە
ڕێبازێک دەگوترێ
کە
حەز
بە
داڕمانی
دەوڵەت
ئەکا و جێگیرکردنی ئەنجومەنی
ئازاد
و هاوکاریی ئارەزومەندانەی
تاک
و گرووپەکانە
لە
جێی
دەوڵەت
.
بن
بونیادی
بشێویخوازی
،
لەسەر
دوژمنی
کردن
لەگەڵ
دەوڵەت
پابەندە و
هەر
چەشنە دەسەڵاتێکی ڕێکخراوەیی
ئایینی
و کۆمەڵایەتیش
بە
ناڕەوا
دەزانێ.
ئەم
ڕێبازە،
یاسا
دەوڵەتییەکان
بە
سەرچاوەی داگیرکاریی و وەیشوومیی
کۆمەڵایەتی
دەزانێ و
بەم
بۆنەوە خوازیاری لەناوچوونی
تەواوی
دەوڵەتەکانە.
کەواتە
ئەکرێ
بڵێین
لایەنگرانی
ئەم
فیکرە
بە
چەشنێک،
لە
شوێن
سڕینەوەی
دەوڵەت
لە
کۆمەڵگەدان.
بشێوەخوازان،
بە
پێچەوانەی ئەوەیکە
تا
ئێستە
دەنگی داوەتەوە، ئاژاوەگێڕ
یان
هەرکی
بەهەرکیخواز
نین
و ناخوازن
کۆمەڵگە
، بێسەرەوبەرە و
پاشاگەردانی
بێت
بەڵکوو
بیر
لە
سیستەمێک دەکەنەوە
کە
بەرەنجامی
هاوکاری
ئارەزوومەندانە بێت
کە
باشترین
شێوازەکەی دامەزرانی
گرووپی
ئۆتۆنۆمییە.
چونکە
زاتی
ئینسان
بە
کۆمەڵەکی دەزانن. «ئێلیزا ڕیکۆلز» (1830- 1905)، ئاناڕشیستی فەرەنسی دەڵێ: «ئامانجی
ئێمە
،
ژیانی
بێدەوڵەت و
بێ
قانوونە» . بشێویخوازەکان پێیان
وایە
گەڕیانی سیستەمی
ئابووری
،
لە
کۆمەڵگەیەکی
ئازاد
و ئارەزومەندانەدا
باشتر
دەگونجێ
چونکە
ئەو
شتەی
کە
ئەمڕۆ
دەوڵەت
بە
زەبر
و
زەنگ
ئەنجامی
ئەدا
، خەڵکانی
ئارەزوومەند
باشتر
بەڕێوەی دەبەن و
پێویست
بە
بەرتەسککردنەوەی هەرێمی تاکەکەس ناکات.
چونکە
مرۆڤ
لە
زاتی
خۆیدا
بە
حەزێکی ئازادانە
ڕێز
بۆ
مافی
تاک
قاییلە.
بشێویخوازەکان
بە
هەر
ڕێبازێکیانەوە (ڕیفۆرمیست، کۆمۆنیست
یان
تاکپەرست) هەمویان
لەسەر
ڕووخاندنی هەرچەشنە دەوڵەتێک هاودەنگن و دیموکراسیش
بە
ئیستبدادی
زۆرینە
دەزانن
کە
بە
دەگمەن
لە
ئیستبدادی سوڵتانی
بێ
قڕەترە. «پرۆدۆن» دەڵێ: «دەوڵەتەکان شەللاقی خواکانن» .
کۆنگرەی نێونەتەوەیی ئانارشیستەکانی
جیهان
،
لە
ساڵانی 1877و 1907 پێکهات
بەڵام
هیچ
کاتێک نەیانتوانی ڕێکخراوەیەکی
هەمیشەیی
دامەزرێنن.
سەندیکالیزم
کە
یەکێک
لە
لقەکانی ئانارشیزمە
لە
هەندێ
لە
وەڵاتانی ئەوروپی و ئەمەریکای لاتین تەشەنەی سەندووە. لقێکی
دیکە
لە
جووڵانەوەی ئانارشیستی
لە
سۆڤیەت
بە
ناوی
نیهیلیزم*چالاکی
بووە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بونیادگەرێتی - بنەڕەتخوازی
بڕوابوونی
کوێرانە
بە
هەموو
ناوەڕۆکی
ئینجیل
و ئەوەیکە
ئەم
کتێبە
پاک
و بێغەشە و
وشە
بە
وشەی «فەرمایشتی خودایە»
وەک
چۆنییەتی درووستبوونی
جیهان
و
ئادەم
و
حەوا
و
بەهەشت
و
دۆزەخ
.
ئەم
زاراوە
لە
زنجیرە
وتاڕێک لەژێر سەردێڕی بناغەکان وەرگیراوە
کە
لە
ساڵی 1909
لە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
بڵاو
کرایەوە.
هەندێ
لە
پرۆتستانە ئەمریکییەکان
تا
سەر
ئێسقان
بونیاتگەران و کلێسەی کاتۆلیکی ڕۆما و
هەر
ئەندێشەیەکی
تازە
و نوێباو،
بە
کوفر
دەزانن.
بونیاتگەرێتی
بە
مانای گەڕانەوەیە
بۆ
بناغەکان.
وەکوو
دەرئەکەوێ
ئەم
زاراوە
لە
دنیای مەسیحیدا
سەری
هەڵداوە
بەڵام
لە
دنیای
ئیسلام
زێدەتر پەرەی سەندووە.
لە
دنیای مەسیحی سڕینەوەی پیرۆزیی
لە
ئایین
و شکاندنی تابۆ ئایینییەکان
هاوکات
دەستی
پێکرد.
ئارێشەی بونیاتگەراکان
لەسەر
هەقیقەتە.
ئەوان
بانگەشەی
ئەوە
دەکەن
کە
هەقیقەت
،
وەکوو
چەمکێکی
ڕەها
بە
تەواوەتی
لای
ئەوان
دەست
ئەکەوێت.
هەندێ
خەسڵەت
بۆ
بونیاتگەرێتی دیاریکراوە
کە
هەندێ
بنەڕەتی مەعریفی
تایبەتی
هەیە
.
بۆ
وێنە
خوایەکی
«
قەهار
» و «سزادەر» وێنێ دەکەن و بڕوایان
بە
هەقیقەتێکی
تاقانە
هەیە
کە
تەنیا
لە
لای
خۆیان
دەست
ئەکەوێ.
لە
باری
مرۆڤناسییەوە،
مرۆڤ
بە
کەسێکی
تاوانبار
دەزانن و
ئەم
دنیاش
وەکوو
شوێنێک
بۆ
بەسزاگەیاندنی تاوانباران دەبینن.
بەڕای
هەندێ
، بونیاتگەرێتی
جیاواز
لە
ئۆرتۆدۆکس، دیاردەیەکی نوێیە و لەسەردەمی جیهانگیریدا بواری باشتری
بۆ
دەڕەخسێ (گیدێنز).
بە
وتەی هەندێکی دیکەش بونیاتگەرێتی، سەرچاوەیەکە
بۆ
بەرهەمهێنانی
شوناس
کە
لە
کۆمەڵگەی ڕایەڵەییدا
بە
گەڕانەوە
بۆ
ڕابردوو
و
هەروەها
گوڵبژێرکردنی
چەن
ڕەهەندێکی
ئەو
ڕابردووە، دەخوازێ
بە
شوێن
هاوسانکردنەوە بێت (کاستێڵز).
ئەم
کەسانە پێیان
وایە
کە
بونیاتگەرێتی
بە
درێژایی
مێژوو
بووە
بەڵام
لەم
سەردەمەدا
دەرەتان
و ئیمکانی زیاتری
بۆ
ڕەخساوە.
«سکاتلی»، پێی
وایە
ئەبێ لەنێوان
دوو
جۆر
بونیاتگەرێتی
جیاوازی
قاییل
بین:
یەکەم
، بونیاتگەرێتی
ئایینی
و نامودێرنە.
دووهەم
، بونیاتگەرێتی مودێرنە.
دیارە
بونیاتگەرێتی ئیسلامی لەڕووی مەعریفییەوە،
لە
چەشنی
یەکەم
ناونووس
دەکرێ
.
لە
کۆتایی
سەدەی
بیستەم
و سەرەتای سەدەی 21
بە
تایبەت
کارەساتەکەی 11ی سیپتەمبەری 2001
لە
ئەمەریکا
، بونیاتگەرێتی
لە
ڕواڵەتە ئیسلامییەکەیدا
بە
جۆڕێک
لەگەڵ
چەمکی تیرۆریزم*هاوواتا دەبێتەوە
لەبەرئەوە
تۆڕێکی
شەڕەنگێز
بە
ناوی
ئەلقائیدە*،
بە
دەسپێکی ئیسلامخوازی و ڕزگارکردنی موسوڵمانان
لە
چنگی
کافرەکان، چەندەها هێرشی
تۆقێنەر
و
کوشندە
لە
جیهان
ئەنجام
ئەدەن
کە
هاوکێشە
سیاسی
و ئەمنی و نێونەتەوەییەکان
بەرەو
پێناسەیەکی
دیکە
دەگوازێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بۆرژوازی
لە
سەدەکانی ناوەڕاستدا
بە
کەسێکیان ئەگوت
کە
خەڵکی
شاری
ئازاد
یا
«بۆرگ» بێت، کەسێک
کە
نە
ئاغا
بێت و
نە
ڕەعیەت
، پێیان دەگوت بۆرژوا.
لە
سەدەکانی 17و18
ئەرباب
و خاوەنکار
لە
بەرانبەر
چەرچی
و
کرێکار
،
یان
بازرگان
لە
بەرانبەر
کاسبکار
،
بە
بۆرژوا
ناو
دەبرا.
کەواتە
بۆرژوا
بە
مانای کەسێک
لە
چینی
مامناوەندی
ناوبردە
کرا
.
بۆرژوازی
،
لە
فەرەنسە بەگشتی ناونیشانێک
بوو
بۆ
چینی
مامناوەندی
مەعامەلەچی
یان
شارۆمەندانێ
کە
بەهۆی
پارە
و دارایییەوە ببوونە
خاوەن
مافی
سیاسی
،
بەڵام
دواتر
لە
باسوخواسە سیاسییەکاندا مانایەکی بەربڵاوی لێکەوتەوە.
لە
سەدەی
نۆزدە
بە
دواوە
ئەم
چینە
کە
بنیاتنەری شارستانییەتی
نوێ
لە
ئەژمار
هاتووە،
بە
شێوەی
جۆراوجۆر
نرخێندراوە.
لە
ڕوانگەی
ئابووری
و سیاسییەوە بۆرژوازییان
بە
چینێکی
کراوە
و
سەربەگێچەڵ
و شۆڕشگێر
لە
قەڵەم
داوە.
بەو
جۆرەی
کە
مارکس
لە
«مانیفیستی کۆمۆنیست»
دا
دەنووسێ:
بۆرژوازی
لە
باری
مێژووییەوە باڵاترین
دەوری
هەبووە.
بۆرژوازی
ئەگەر
هەمیشە
ئامرازی
بەرهەمهێنان
و
سەرجەم
پێوەندییەکانی
بە
شێوەیەکی شۆڕشگێرانە وەرنەگێڕێ، ناتوانێ
بژی
.
بۆرژوازی
ئاڵاهەڵگری لیبراڵیزم*
لە
ئەژمار
دێت
و
ئەو
شۆڕشانەی
کە
لەژێر سێبەری ئەودا
بە
سەمەر
گەیشتوون
بە
تایبەت
شۆڕشی فەرەنسە.
کۆتایی
هێناوە
بە
زێدەمافی
ڕەچەڵەک
و
لەسەر
تاک
و
ماف
و دەسکەوتەکانی
تاک
وەکوو
پێودانگێک
بۆ
نرخاندنی بەهای
کۆمەڵایەتی
مرۆڤ
پابەند
بووە
،
بەڵام
لە
بواری کەلتوورییەوە نووسەران،
لە
«مولیر»ەوە
بگرە
تاکوو
«باڵزاک»، بۆرژوازییان
بە
نیشانەی تەماحکاری و
پەستی
و
ناحەزی
ناوبردە کردووە و
بێجگە
لە
پووڵپەرستی هاندەرێکی
بۆ
نابینن.
لە
دیدی
خەڵکانی
هونەری
و کەلتوورییەوە
بۆرژوازی
، چینێکە
کە
هەموو
شتێک
تەنانەت
کەلتووریش
بە
چاوی
شمەک
و
کاڵا
سەیر
دەکات.
بۆرژوازی
لە
گوتاری مارکسیزمدا
بە
واتای
سەرمایەدار
و مەعامەلەچی و کاسبکاری
سەربەست
لە
قەڵەم
ئەدرێ،
لە
بەرانبەر
پرۆلتاریا
کە
تەنیا
بە
فرۆشتنی
وزە
و هێزی بازووی
خۆی
ئەژی
. بەپێی
ئەم
پۆلێنبەندییە،
بۆرژوازی
لە
لایەکەوە
بە
سەرمایەداری
پیشەسازی
و
پارەدار
و
لە
لایەکی دیکەوە
بۆرژوازی
گەورە
(سەرمایەدارەکان) و وردەبۆرژوازی (کاسپکاری دەستتەنگ و
دوکاندار
و کەسانێک
کە
ئاستی ژیانیان
لە
پرۆلتاریا سەرناکەوێت)
دابەش
دەکرێت. بەڕای مارکس،
سەرمایەداری
* پێکهاتێکە
لە
گەشەی
چینی
مامناوەندی
معامەلەچی و سنعەتکاری کۆمەڵگەی سەدەکانی
ناوەڕاست
کە
بنیاتی
سیاسی
خۆی
لەسەر
بنەما
وێرانەکانی داناوە و
بە
ڕێبازە لیبراڵەکانییەوە
پێوەندی
ئابووری
و
سیاسی
کۆمەڵگەی وەرچەرخاندووە.
بەم
پێیە، چەمکی«بۆرژوا» (
بە
مانای
تاکی
هاوپێوەند
بە
چینی
بۆرژوازی
) و«
بۆرژوازی
»
لە
زمانی سۆسیالیستەکانی ئەورووپای کیشوەریی ــ
کە
لە
1890 بەملاوە زۆریان بوونە
مارکسیست
ــ
هاتە
ئاراوە.
لەوەدوا
بە
مانای«
سەرمایەدار
» و«نامارکسی»
باو
بووە
.
کەواتە
لە
گوتاری مارکسیزمدا «کۆمەڵگەی بۆرژوایی»
بە
مانای«کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
» و«حیزبی بۆرژوایی»
بە
مانای«حیزبی ناسوسیالیستی» و سۆشیالیزمی بۆرژوایی بەواتای «سۆشیالیزمی نامارکسی» شرۆڤە
کراوە
.
جاری
واش
هەیە
،
هەر
بە
مانای
چینی
مامناوەندی
ڕاڤە
دەکرێت.
دابەشکردنی
بۆرژوازی
بە
بۆرژوازی
گەورە
(
grand
bourgeoisie
) و
وردە
بۆرژوازی
،
لە
ڕوانگەی کەلتووریشەوە مانای
تایبەتی
لەخۆگرتووە.
بۆرژوازی
گەورە
،
بەو
توێژە
ئەڵێن
کە
تەنیا
فێر
بووە
دارایی
بخاتە
خزمەت
بەهرەمەندی لایەنە
مەعنەوی
و کەلتوورییەکانی
ژیانی
ئاریستۆکراسی.
بەڵام
بەڕای
هەندێک
،
وردە
بۆرژوازی
هێمایەکە
بۆ
ڕۆحی کاسبکارانەی حسێبگەری
بەرچاوتەنگ
و
دوور
لە
بەرزەفڕی و بەگشتی باڵانوێنی مرۆڤی
ناباڵغ
و
پێ
نەگەیشتووە.
لەم
ساڵانەی دواییدا
بۆرژوازی
کەمتر
بە
مانای
پارە
سەریەکخستن لێکدراوەتەوە
بەڵکوو
زیاتر
بە
مانای
شێوازی
ڕوانین
بە
ئاکاری
زایەندی
(ئەخلاقی سێکس) شرۆڤە
کراوە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تۆتالیتاریزم + پاوانخوازی
ئەم
زاراوە
لە
ڕیشەی لاتینی (totus)
بە
مانای «
گشت
» وەرگیراوە.
بەو
ڕێباز
و
ئەندێشە
سیاسی
و
ئایینی
و ئەخلاقییانە دەگوترێ
کە
هیچ
سنوورێک لەنێوان
ژیانی
کۆمەڵایەتی
و
ژیانی
تاکەکەسی
قاییل
نابێت و
بۆی
هەیە
تەواوی
کەلێن
و قوژبنی
ژیانی
خەڵک
بپشکنێ و
دەستی
تێوەربدات.
هەڵبەت
ئەوە
لە
بیر
نەکەین
کە
پاوانخوازی،
لە
خۆیدا ئایدیۆلۆجیایەکی
تایبەت
نییە
بەڵکوو
تایبەتمەندی ئایدیۆلۆجیکی سیستەمگەلێکی
وەک
کۆمۆنیزم
و
فاشیزم
و
نازیسم
لە
ئەژمار
دێت
.
تۆتالیتاریزم،
یەکەم
جار
لە
دوای ساڵی 1923،
واتە
ئەو
ساڵەی
کە
مۆسۆلینی
لە
ئیتالیا دەسەڵاتی
بە
دەستەوە
گرت
،
بۆ
ناوبردەکردنی
ئەو
سیستەمە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەی
کە
دەیویست
لەم
وەڵاتەدا
پیادەی
بکات
بە
کار
براوە و
پاشان
دەماودەم
بڵاو
بۆتەوە.
بەگشتی
ئەو
ڕژێمانەی
کە
هەڵگری خەسڵەتی تۆتالیتەرین،
ئەم
تایبەتمەندییانە لەخۆ دەگرن:
1ــ کۆنتڕۆڵی
دەوڵەت
بە
سەر
هەموو
کاروبارێکی
کۆمەڵایەتی
و ئابووریدا.
2ــ پاوانکردنی دەسەڵاتی
سیاسی
بە
دەستی
حیزبی
دەسەڵاتدار
.
3ــ لابردنی
هەموو
جۆرە شێوازێکی چاودێریی دیموکراتی
لە
کۆمەڵگەدا.
4ــ
پەنابردن
بە
تیرۆر
بۆ
سەرکوتکردنی
هەر
چەشنە نەیارییەک.
5ــ قۆرخکردنی حیزب و
دەوڵەت
لە
لایەن
تاکە
کەسێکەوە.
6ــ
هەوڵدان
بۆ
پێکهێنانی کۆمەڵگەیەک
بە
پێوانەکانی
ئایدیۆلۆجی
حیزبی
دەسەڵاتدار
.
7ــ خستنەگەڕی
هەموو
هێزەکانی
کۆمەڵگە
لە
پێناو
ئامانجەکانی حیزب و
دەوڵەت
و ئیفلیجکردنی
سەربەخۆیی
تاکەکەسی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
جودایی خوازی
خواستی
گرووپێکی ئەتنیکی دانیشتووی وەڵاتێک
بۆ
جیابوونەوە
لەژێر دەسەڵاتی
سیاسی
دەوڵەتێک
کە
ئەو
گرووپە ئەتنیکیە
تا
ئەو
کاتە
بەشێک
بووە
لەو
وەڵاتە.
ئەغڵەب
، ئامانجی جوداییخوازەکان دامەزراندنی دەوڵەتێکی نوێیە
لە
وەڵاتێکی
تازە
بۆ
نەتەوەیەکی
تایبەت
. سەدەی
نۆزدە
لە
ئەورووپا و سەدەی بیستیش
لە
ئاسیا
و
ئەفریقا
، بەهۆی پەرەسەندنی ناسیۆنالیزم* و تەنینەوەی
وشیاری
نەتەوەیی
لەناو
ئیمپراتۆریەکاندا بزاڤی
جودایی
خوازی
بە
زۆری
پەرەی
سەند
و
بووە
هۆی
هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەکان و سەرهەڵدانی نەتەوەی
نوێ
. گرینگترین ڕووداوی
لەم
چەشنە هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریە گەورەکانی فەرەنسە و بەریتانیا و عوسمانی
بوو
کە
لە
ئاسیا
و
ئەفریقا
و
ئەمریکا
دەسەڵاتیان
بە
دەستەوە
بوو
.
هاندەری جوداییخوازی،
ڕەنگە
جیابوونەوە
لە
وەڵاتێک بێت و موتوربەبوون
بە
وەڵاتێکی
دیکە
. جوداییخوازی،
لە
یاسای زۆربەی دەوڵەتەکاندا
ڕەنگە
لە
جوملەی تاوانی
سیاسی
*
لە
قەڵەم
بدرێت و
هەندێ
جاریش
بە
واتای
خیانەت
پێناسە
دەکرێ
و
بەناوی
دژبەریی و
ناتەبایی
حاکمییەتی نەتەوەیی سزای
بۆ
دیاری
دەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
جیاوازی + فەرقدانان
بەگشتی
بە
مانای
جیاکردنەوە
،
سەرنج
پێدان
،
یان
قاییل
بوون
بە
جیاوازی
لەنێوان شتەکاندایە.
بە
واتایەکی
سەرزارەکی
بریتیە
لە
بەربەستگەلێکی
یاسایی
، نەریتی
یان
قەرار
و بڕیاری ناڕەسمی
بە
دژی
گرووپێکی
تایبەت
بۆ
وێنە
گرووپێکی
ئایینی
یا
ئەتنیکی
جیاواز
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
جیاوازی ڕەگەزایەتی
جیاکردنەوەی هاووەڵاتیان
لە
یەکتر
بە
پێودانگی ئەتنیکی و بەربەستکردنی کەمایەتییە ڕەگەزییەکان
لە
بابەت
شوێنی
ژیان
و
تێکەڵبوون
لەگەڵ
ڕەگەزی«باڵادەست» و
هەروەها
بێبەشکردنیان
لە
مافی مەدەنی و
سیاسی
و بێعەداڵەتی و نابەرانبەری
لە
وەرگرتنی
مووچە
و
پەروەردە
و ڕاهێنانی
کۆمەڵایەتی
. نموونەی
جیاوازی
ڕەگەزایەتی، سیاسەتی ئەڵمانیای
نازی
بوو
دەرحەق
بە
«خەڵکانی نائاریایی» (بڕوانە
جوولەکە
قڕان
) .
بە
ناوبانگترین ڕژێمێک
کە
بەرێوەبەری
ئەم
سیاسەتە
دژە
مرۆڤانە
بووە
، ڕژێمی ئەفریقای باشووری
بووە
کە
بە
ناوی
«ئاپارتاید» *
لە
ساڵی 1948 سیمایەکی
یاسایی
و
ڕەسمی
بە
خۆوە گرتووە. لەناوەڕاستی سەدەی حەڤدەوە
کە
ئەوروپییەکان دەستیان بەسەر
ئەم
وەڵاتەدا
گرت
،
ئەم
سیاسەتە بەڕێوەچووە. حیزبی«نەتەوەیی»
کە
لە
ساڵی 1948
بە
دەسەڵات
گەیشت، ڕێساگەلێکی
بۆ
ئەو
خەڵکانەی
کە
سپی
پێست
نەبوون
پەسند
کرد
کە
هەموو
بواڕێکی
ژیانی
ئەوانی ئەگرتەوە. (
بۆ
وێنە
،
بەرگری
کردن
لە
زەماوەندی
سپی
پێستەکان
لەگەڵ
ڕەگەزەکانی
دیکە
، بەربەستکردنی مافی
سیاسی
و
هاتووچۆ
و هەڵبژاردنی
ماڵ
و
ئیش
و
کار
و …)
لە
ساڵی 1952
نەتەوە
یەکگرتووەکان
لەم
بارەوە
دەستی
بە
پەیجووری
کرد
و
ئەم
سیاسەتەی
وەک
مەترسییەک
بۆ
ئاشتی
و مافی
مرۆڤ
لە
قەڵەم
دا
،
بەڵام
دەوڵەتی
ئەفریقای باشووری، ڕێگەی
بە
کۆمیتەی
لێپرسراوی
ئەم
مەسەلە
نەدا.
سەرەنجام
ئەم
ڕژێمە
لە
ساڵەکانی
کۆتایی
سەدەی بیستەمدا
بە
خەباتی بێوچانی خەڵکانی
ئەم
وەڵاتە
بە
ڕێبەرایەتی «نیلسۆن مەندێلا» ڕووخێندرا و دەسەڵاتی
ڕاستەقینە
بەبێ
ڕەچاوکردنی
جیاوازی
ڕەگەزیی کەوتەوە
دەست
خەڵک
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
خزمخوازی + خزم خزمینە
نێپوتیزم
یا
خزمخوازی و
خزم
خزمینە،
لە
وشەی ئیتالی nepotismo
بە
واتای «
لایەنگری
لە
ئامۆزاکان» وەرگیراوە.
لە
زاراوەی سیاسیدا بریتییە
لە
هێنانەسەرکاری
خزم
و عەشیرە
بۆ
کاروباری
گشتی
یان
مافی
تایبەت
قاییل
بوون
بۆ
ئەوان
و پشتگیریکردنیان
بۆ
بەخشینی
پلە
و
پایەی
ئیداری
و
سیاسی
.
ئەم
ئاکارە زەمینە
بۆ
گەندەڵی
سیاسی
خۆش
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دێتانەت+هێورسازی
وشەکە
بە
زمانی فەرەنسی
بە
واتای
شلکردنەوە
و
ئارامی
و حەسانەوەیە.
لە
زاراوەی سیاسیشدا
بە
مانای کەمبوونەوەی
ئاڵۆزی
و
ناحەزی
و
دوژمنایەتی
نێوان
وەڵاتان و ئاسایشی
نێوان
وەڵاتانە. قۆناخی هێورسازی،
ڕەنگە
بەپێی بڕیارنامەیەکی
ڕەسمی
یا
خود
لە
ئاکامی گۆڕانی
ستراتیجی
نەتەوەیی
لە
ماوەی
چەندین
ساڵدا ڕووبدات.
بۆ
نموونە
پەیمانی لۆکارنۆ (1925)
لە
ئەورووپا
کەم
تا
زۆر
،
بە
دوا
خۆیدا سەقامگیریی
هێنا
.
لە
دەیەی 1960 قۆناخێکی هێورسازی لەنێوان وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
و
یەکیەتی
سۆڤیەت هاتەکایەوە
کە
لەسەر
بنەمای
پێکەوە
ژیانی
ئاشتیخوازانە و
ئەم
ڕاستییە دامەزرابوو
کە
شەڕێکی هەمەلایەن،
سەرەنجام
بە
تیاچوونی
هەر
دوولا
تەواو
دەبێت.
دیتێرمینیزم: بڕوانە ئیرادەگەرێتی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ستالینخوازی
بە
سەرجەم
سیاسەت
و
شێوازی
حکوومەتی ژۆزێف ستالین (1879-1953)،
سەرەک
وەزیر
و فەرماندەی گشتیی هێزەکان و سکرتێری حیزبی کۆمۆنیست و
دیکتاتۆری
یەکیەتی
سۆڤیەتی
پێشوو
دەگوترێ.
ئەم
زاراوە
، ئایدیۆلۆجیایەکی
تایبەت
نییە
بەڵکوو
شێوازی
پیادەکردنی «
مارکسیزم
ـــــ
لێنینیزم
» ـــە
لە
سەردەمی
حکوومەتی ستالین و
هەندێ
شرۆڤەی
ئەم
تیۆرییانە و ڕادەی سازدانیان
لەگەڵ
واقیعدا.
ئەم
شێوازانە
بریتی
بوون
لە
تیرۆریزم
و بوروکراتیزم و ملدانی
زۆرەکی
بە
دەستوورە ڕەهاکانی ستالین
لە
بزووتنەوەی کۆمۆنیستیدا
جا
چ
لە
سۆڤیەت
بێ
و چ
لە
نێوان
حیزبەکان
یان
وەڵاتە کۆمۆنیستەکانی
جیهان
.
ستالینخوازی
،
لەو
کاتەوە
سەری
هەڵدا
کە
ستالین ڕەقیبەکانی
خۆی
بەتایبەت ترۆتسکی (بڕوانە
ترۆتسکیزم
)
لە
مەیدان
بەدەر
کرد
و
بوو
بە
جێنشینیی لێنین (1924). سیاسەتی ستالین
ناسراو
بە
(
سۆشیالیزم
لە
یەک
وەڵاتدا)
بریتی
بوو
لە
هاوبەشێتی زۆرەملەیی
کشت
وکاڵ و
پیشەسازی
کردنی خێرای یەکییەتی سۆڤیەت. ستالین
بۆ
گەیشتن
بەم
ئامانجە،
خەڵکی
خستەژێر کۆنترۆڵێکی پۆلیسی و
لەم
ڕێگەوە شێوازێکی بێڕەحمانەی
زۆری
بەکارهێنا و پۆلیسی
نهێنی
(کاگا
با
) و نەریتی ڕژێمە تۆتالیتەرەکانی
لەگەڵ
تاکپەرستی
تێکەڵ
کرد
.
فڕوفیشاڵی ستالینپەرستانە وایکرد،
ئەو
وەک
فەرمانڕەوایەکی
خێرخواز
بناسرێت
کە
بە
بلیمەتی
و ئاوەزمەندییەوە توانیویەتی گەلانی
خۆشبەخت
و ئاسوودەی وەڵاتەکەی
لە
فیتنەی «کاپیتالیزم» (بڕوانە سەرمایەداری)،
ڕزگار
بکات.
تەواوی
دەزگە
تەبلیغاتییەکانی
دەوڵەتی
سۆڤیەت و سەرچاوەکانی
هەواڵ
و ئەمنیی و «ڕیالیزمی سۆشیالیستی» *
لە
ئەدەب
و
تەنانەت
دەسکاریکردنی مێژووشی خستبووە
گەڕ
بۆ
بڵاوکردنەوەی
ئەم
فیکرە
لە
ناوخۆ
و دەرەوەدا. سەرکەوتنی سۆڤیەت
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
و بەربڵاوکردنی دەسەڵاتی
خۆی
لە
پاش
ئەم
شەڕە،
بە
مانای سەرکەوتنی
مێژوویی
و
بە
مورادگەیشتنی ستالینیزم
لە
جیهاندا
لە
ئەژمار
دەهات.
کۆمۆنیستەکان
تا
ئەو
کاتەی ستالین مابوو،
ئەویان
بە
گەورەترین شرۆڤەگەری
مارکسیزم
و باڵاترین سەرچاوەی تیۆری بزووتنەوەی نێونەتەوەیی
کۆمۆنیزم
لە
قەڵەم
دەدا
بەڵام
پاش
مەرگی
لە
کۆنگرەی بیستەمدا خرۆشچۆف، سکرتێری
گشتی
حیزبی کۆمۆنیست بیلانێکی
لە
تاوانەکانی ستالین بڵاوکردەوە و
لە
کۆنگرەی بیستودوهەم
ئەم
تاوانانە زیاتر لێکدرانەوە.
ئینجا
ستالینیزم
بە
سەرپێچی
کردن
لە
فەرمانەکانی لینین زانرا و
بە
تاوانبار
دەرچوو
.
لەمەودوا
ناوهێنانی ستالین و بیروڕاکانی
لە
باو
کەوت
و ستالینیزم،
بە
زوڵم
و
زۆر
و تاکپەرستی و دیکتاتۆرییەت و ڕژێمی پۆلیسی
لێک
درایەوە.
لە
جووڵانەوەی نێونەتەوەیی
بە
دژی
کۆمۆنیزم
، حیزبی کۆمۆنیستی یۆگۆسلاڤیا
یەکەم
حیزبێک
بوو
کە
بە
دژی
ستالینیزم و پێدرێژیی ستەمکارانەی سۆڤیەت
بۆ
سەر
حیزب و وەڵاتە کۆمۆنیستەکان، ڕاپەڕی و
ئەم
کارەی
بە
لادان
لە
مارکسیزم
-
لێنینیزم
لە
قەڵەم
دا
.
یەکێک
لە
بەناوبانگترین شرۆڤەکانی ستالین
کە
لە
تیۆرییەکانی
مارکسیست
ــ لێنینیست کردبووی، تیۆری «
دەوڵەتی
سەرەمەرگ
» و «
ئینتەرناسیۆنالیزم
»
بوو
.
ئەو
لە
وەڵامی
ئەو
کەسانەی
بە
ڕەخنە
گرتن
لە
مارکسیزم
پاش
نەهێشتنەوەی
چینی
چەوساوە، (
بە
بڕوای
ستالین
ئەم
چینە
لە
سۆڤیەت نەمابوو) مەسەلەی لەناوچوونی دەوڵەتیان
باس
دەکرد دەڵێ:
دەوڵەت
بە
لاوازکردن،
تووشی
مەرگی
کاوەخۆ
نابێت
بەڵکوو
زیاتر،
بە
بەهێزبوونی دەفەوتێ.
لە
بابەت
ئینتەرناسیۆنالیزمیش دەڵێ: «
ئینتەرناسیۆنال
، کەسێکە
بە
گیان
و
بەدڵ
بۆ
پاراستنی یەکییەتی سۆڤیەت
لە
خۆی
ببورێ …
چونکە
هەرکەس
گومان
بکات
کە
بێ
یەکییەتی سۆڤیەت دەتوانێ
لە
خەبات
و شۆڕشی جیهانی
داکۆکی
بکات،
لە
ڕاستیدا
بە
دژی
شۆڕش
وەستاوە و دەکەوێتە
ناو
بازنەی دوژمنانی شۆڕشەوە».
بەم
پێیە ستالین،
ستراتیجی
و تەکتیکی حیزبە کۆمۆنیستەکانی
بە
شێوازێکی
ڕەها
دەبەستەوە
بە
سیاسەتی دەرەوەی سۆڤیەت.
بەڵام
ئەم
تیۆرییە
لە
پاش
مەرگی ستالین
تا
ڕادەیەکی
زۆر
ڕەتکراوە و
بە
تایبەت
پاش
سەرهەڵدانی پڕۆسەی ستالینسڕینەوە،
کە
بە
گوزارشە پەنامەکیەکەی خرۆشچۆف (1965)
دەستی
پێکرد و تێیدا پەرستشی
تاک
مەحکووم کرابوو،
باڵادەستی
و مەرجەعییەتی سۆڤیەت
لە
جووڵانەوەی نێونەتەوەیی
کۆمۆنیزم
،
تووشی
نسکۆ
هات
.
ئینجا
، شەڕی ئایدیۆلۆجیکی
چین
و سۆڤیەت و
لە
پاشان
، لادانی حیزبە کۆمۆنیستەکانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
-
کە
لەگەڵ
حیزبە کۆمۆنیستەکانی فەرەنسە و ئیتالیا و ئیسپانیا، بەرەیەکی نوێیان
بە
ناوی
«کۆمۆنیزمی ئەورووپی» پێکهێنابوو - لانیکەم،
سێ
بەرەی
تری
لێ
جیا
بۆوە.
هەوڵدان
بۆ
جیاکردنەوەی ستالینیزم
لە
مارکسیزم
ـــ لینینیزم و سڕینەوەی
شێوازی
ستالینی
پاش
بێدەس
مانەوەی خرۆشچۆف
لە
دەسەڵات
لە
سۆڤیەتدا هەرەسی
هێنا
کەچی
فەرمانڕەوایانی دواتر، بێئەوەی ناوێک
لە
ستالین بێنن،
هەندێ
دەزگە
و دۆگمای ستالینییان
لەو
وەڵاتەدا
زیندوو
هێشتەوە.
لەم
چەند
ساڵەی دواییدا
لە
لایەن
هەندێ
دەزگەی ناحکومەتییەوە،
سەرلەنوێ
لایەنگری
لە
ستالین ـــ
وەک
ڕێبەڕێکی بەتوانا
بۆ
ئیدارەی حکوومەتی سۆڤیەت ـــ
سەری
هەڵداوە،
تا
ئەو
ڕادەی
کە
چەندەها پەیکەری ستالین،
نوێ
کراوەتەوە و
لە
مۆزەخانەی
تایبەت
ڕێزی لێدەگیرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەربازی نەناسراو (سەربازی ون)
لە
زۆربەی وەڵاتان بووەتە
باو
کە
تەرمی سەربازێکی
نەناسراو
وەک
نوێنەر
و سیمبۆلی
هەموو
کوژراوانی
شەڕ
لە
شوێنێکی
تایبەت
بنێژن و
لە
گۆڕەکەی
ڕێز
بگرن. دیاردەی
سەربازی
نەناسراو
یا
سەربازی
ون
،
یەکەم
جار
لە
بریتانیا
داهات
تاکوو
هەرکەس
لە
شەڕدا کەسێکی
لە
دەست
دابێت، تەرمی
گۆڕی
سەربازی
نەناسراو
بە
شەهیدی
خۆی
بزانێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شێوازی بەرهەمهێنانی ئاسیایی
زاراوەی
شێوازی
بەرهەمهێنانی
ئاسیایی
،
یەکەم
جار
لە
لایەن
جۆن
ستوارت
میل
بیرمەندی ئینگلیزی
بۆ
پێناسەکردنی سیستەمی
ئابووری
وەڵاتانی
ئاسیایی
هاتە
ئاراوە. دواتر
لە
لایەن
بیرمەندانێکی
وەک
کاڕۆڵ مارکس
بە
تێروتەسەلی شرۆڤە
کراوە
.
ئەو
بۆ
ناساندنی وەڵاتانی
چین
و ڕووسیە و هێندستان، کۆمەڵێ تایبەتمەندی
یەکسان
دەبینێت
کە
بە
گشتی
بە
شێوازی
بەرهەمهێنانی
ئاسیایی
ناوبردە
کراوە
.
بە
باوەڕی
مارکس، بارودۆخ و کەشوهەوای هەرێمەکانی وەڵاتانی
ڕۆژهەڵات
،
بە
هۆی
کەمبوونی
ئاو
پێویستی
بە
هێنانە مەیدانی
جەماوەر
و هەرەوەزی مرۆڤییە
بۆ
کەڵک
وەرگرتن
لە
سەرچاوەکانی
ئاو
.
بەم
بۆنەوە دەسەڵاتی
سیاسی
و دەوڵەتەکان
بە
شێوەیەکی
بەرچاو
،
دەست
دەگرن بەسەر سەرچاوەکانی ئاودا و
لەم
ڕێگەوە
زەبر
و زاکونی
خۆیان
بەسەر
خەڵکی
ئەم
وەڵاتانە
خاڵی
دەکەنەوە. بەمجۆرە شێوازێکی
تایبەتی
بەرهەمهێنان
لە
وەڵاتانی
ئاسیایی
دێتە ئاراوە
کە
ڕێگە
خۆش
دەکات
بۆ
ئیستبداد و
ستەمکاری
لەم
وەڵاتانە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فێمینیزم/بزووتنەوەی ئازادی ژنان/مێخوازی
فێمینیزم
لە
وشەی فەرەنسی femme
بە
واتای
ژن
وەرگیراوە و مانای
لایەنگری
کردن
لە
ژن
دەبەخشێ و
ناوی
بزاڤێکە
کە
بۆ
یەکسانی
مافە
سیاسی
و کەلتووری و
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکانی ژنان و پیاوان
هەوڵ
دەدات.
لە
بابەت
ئاخێزگەی فێمینیزم لەگوێن ئایدیۆلۆجیایەک،
چوار
تەوەر
لە
ئارادایە:
لە
سێ
تەوەردا
مانا
پێشتر
لە
وشەکەیە.
ئەم
بۆچوونە پێیوایە
کە
مێژووی فێمینیزم،
لە
سپێدەی
هۆشیاری
مرۆڤەوە
دەست
پێدەکات.
لەم
ڕوانگەوە «
ئاریشە
» ی
ژن
هیچ
کات
لێمان
جیانەبۆتەوە و
هەندێ
کەس
پێیان
وایە
کە
جۆری
نێرینە
، لەباری توانستی ئیکۆلوژییەوە
باڵادەست
بووە
و مێژووی مرۆڤایەتیش
بە
هۆی
باڵادەستی
پیاوان،
بە
قەدەر
کارەساتێک ڕێگەمان
لێ
ون
دەکات.
بۆچوونی
دووهەم
و
سێهەم
، ئاخێزگەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
سەدەی پانزدە و
حەڤدە
.
سەرەنجام
بۆچوونی
چوارەم
کە
ڕەنگە
لە
هەموان
ڕاستگۆیانەتر بێت، پێشینەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
کۆتاییەکانی سەدەی
هەژدە
بە
تایبەت
دوای شۆڕشی
مەزنی
فەرەنسا. گرنگترین
ڕووداو
لە
مێژووی ئەندێشەی فێمینیستی
لە
قۆناغی شۆڕشدا بڵاوکردنەوەی کتێبی «
ماری
ڤۆلستۆن کرافت»
بوو
لە
ساڵی 1792
بە
ناوی
سەلماندنی مافەکانی ژنان. میریام
کرام
،
لەم
بارەوە دەڵێت: ڤۆلستۆن
یەکەمین
فێمینیستی گەورەیە و کتێبی سەلماندنی مافەکانی
ژن
،
وەک
جاڕنامەی
سەربەخۆیی
فێمینیزم
لە
ئەژمار
دێت
.
نووسراوە فێمینیستیەکان،
دوو
شەپۆل
بۆ
ڕەوتی
پێشڤەچوونی
ئەم
ڕێبازە ناوبردە دەکەن: شەپۆلی
یەکەم
(1830
تا
1920). تایبەتمەندی
ئەم
شەپۆلە
خەبات
و تێکۆشانی
ژنانە
بۆ
بە
دەست
هێنانی مافی
دەنگدان
و
یەکسانی
مافی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا. شەپۆلی
دووهەم
لە
1960
تاکوو
ئێستا
دەگرێتەوە.
خاڵی
بەرچاوی
ئەم
شەپۆلە بریتیە
لە
پەرەسەندنی پەروەردەی باڵای ژنان
لە
سەرانسەری ئەورووپا و
ئەمریکا
و زیادبوونی ڕێژەی ژنان
لە
پیشە
و
کاری
جۆراوجۆر
و داواکاری
بۆ
یەکسانی
مووچەی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا.
بەڵام
ساڵەکانی
نێوان
1920
تا
1960
بە
قۆناغی
ڕاوەستان
ناونووس
کراوە
.
هەڵبەت
هەندێ
لە
نووسەرانی
ئەم
دواییانە شەپۆلی
سێهەم
،
بە
فێمینیزمی
پۆست
مۆدێرنە
پێناسە
دەکەن.
ئەم
شەپۆلە
کە
لە
دەیەی 1980
دەستی
پێکردووە
بۆ
بزاوتی فێمینیستی، قۆناغی گواستنەوەیە
لە
بابەتە
سیاسی
و ئابوورییەکانەوە
بەرەو
بابەتی کەلتووری و سایکۆلۆژی و زمانەوانی.
فێمینیزم،
وەک
هەموو
ئایدیۆلۆژیایەک دەکەوێتە
ژێر
کاریگەریی
سوننەتە
مێژووییەکان و
لەگەڵ
هەندێ
لەم
ئایدیۆلۆژییانەدا
تێهەڵکێش
بووە
. ئەزموونی شۆڕشی فرەنسی و گوتارە بەهێزەکەی
لە
بابەت
مافە
دیموکراتییەکان،
بۆ
سەرهەڵدانی بیرۆکەی فێمینستی
گەلێک
پێویست
بووە
. کاریگەریی پرۆتستانیزم
لەمەڕ
هاندانی ژنان
بۆ
چالاکی
کۆمەڵایەتی
و
تێوەگلان
لە
بابەتە
سیاسی
و کۆمەڵایەتییەکان و کاریگەریی سۆسیالیستە خەیاڵییەکان،
بۆ
وێنە
لایەنگرانی سەن سیمۆن و شاڕۆڵ فۆریە،
لەم
ڕێچکەوە
ئاو
دەخواتەوە.
بزاوتی فێمینیزم،
ئێستا
وەک
بزاڤێکی جیهانی
لێ
دەرهاتووە. لایەنگرانی
ئەم
بزاڤە
لەسەر
ئەم
باوەڕەن
کە
ژنان
تەنها
بە
هۆی
«
ژن
بوون
»
یان
لەو
کۆمەڵگەیانەی
کە
لە
خزمەت
بەرژەوەندی
پیاواندایە،
تووشی
بێعەدالەتی و نایەکسانی
هاتوون
.
هەر
بۆیە
بزاوتی
لایەنگری
لە
مافی ژنان
چەند
ڕێچکەیەکی
لێ
بۆتەوە
کە
بە
کورتی
بریتین
لە
:
1ـــ لایەنگرانی لیبرالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
بێعەدالەتی مەدەنی و دەرفەتە پەروەردەییەکان
بە
سەرچاوەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان دەزانن و
خەبات
لە
پێناو
بەدەست
هێنانی ئازادییەکانی تاکەکەسی ژنان،
بە
مەبەستی
خۆیان
ناوبردە ئەکەن.
2ـــ لایەنگرانی ڕادیکالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
پێیان
وایە
کە
هەرچی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان
دێت
، دەگەڕێتەوە
بۆ
خۆبەزل
زانی
و
باڵادەستی
پیاوان و
لەم
ڕێگەدا
هەوڵ
دەدەن کۆمەڵگەی پیاوــ مەزنایەتی بگوازنەوە
بۆ
کۆمەڵگەیەکی
ژن
ــ مەزنایەتی.
3ـــ لایەنگرانی مارکسیستی مافەکانی ژنان. ئەمانیش
هۆی
ئەو
کۆت
و بەندانەی
کە
لە
ملی
ژناندایە، دەگەڕێننەوە
بۆ
شێوازی
بەرهەمهێنانی
سەرمایەداری
و جیاکردنەوەی
ئیش
و
کار
لە
ماڵەوە
کە
بۆتە
هۆی
دابەشکاریی سێکسی. ڕێگەچارەی
ئەم
گرفتەش گۆڕینی
ئابووری
زاڵ
بەسەر
کۆمەڵگە
دەزانن.
4ــ لایەنگرانی سۆشیالیستی مافەکانی ژنان.
ئەم
ڕێچکە
، ڕیشەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژناندا
لە
سیستەمی
ئابووری
سەرمایەداری
دەبینآ
کە
بۆ
مانەوەی
خۆی
، کرێکارەکان
بە
تایبەت
ژنان وەبەردەهێنآ.
لەم
ڕوانگەوە،
هەم
خاوەندارێتی ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
و
هەم
شێوازی
ژیانی
کۆمەڵایەتی
پێویستی
بە
گۆڕانی بنەڕەتی
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
قەیسەرخوازی
ئەم
زاراوە
لە
ناوی
قەیسەر
(سزار)،
ئیمپراتۆری
ڕۆما وەرگیراوە
بۆ
پێناسەکردنی جۆرێک حکوومەتی ڕەهای
ملهوڕ
و دیکتاتۆر
کە
بە
کۆنترۆڵێکی توندوتۆڵی
سەربازی
ـــ پشتئەستوور
بە
ڕەشەگەل ـــ
بۆ
بەدیهێنانی دەسەڵاتێکی
باڵادەست
لە
وەڵاتێک،
هەوڵ
دەدات.
ئەم
جۆرە دیکتاتۆرانە زۆرجار
لە
ڕێگەی کۆدەتای
سەربازی
یان
هەرەوەزی
جڤاکی
،
بە
دەسەڵات
دەگەن و
بە
ڕێکخستنی
هەڵبژاردن
و ڕاپرسی و هێنانە کایەی پەرلەمانی تەشریفاتی،
هەوڵ
دەدەن ڕواڵەتی
دیموکراسی
بپارێزن و سیمایەکی دیموکرات
بە
خۆیان
ببەخشن.
قەیسەرخوازی
بە
دوو
جۆر
دابەش
کراوە:
کۆنەپەرست
و پێشکەوتنخواز.
لە
جۆری
یەکەمدا
قەیسەرخوازی
کاتێک
بە
کۆنەپەرست
ناوبردە دەکرێت
کە
سەرهەڵدانەکەی، جێخۆشکەربێت
بۆ
سەرکەوتنی هێزە کۆنەپەرستەکان
لە
کۆمەڵگەدا (
بۆ
نموونە
ناپیلئۆنی
سێهەم
و بیسمارک).
جۆری
دووهەمیش
بە
پێچەوانەوە
هەرکات
، زەمینە
بۆ
سەرهەڵدان
و سەرکەوتنی هێزە پێشکەوتنخوازەکان
خۆش
بکات،
قەیسەرخوازی
پێشکەوتنخواز دێتە مەیدانەوە (
بۆ
وێنە
ژولیۆس
قەیسەر
و ناپیلئۆنی یەکەم).
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
هێزی ڕەش
بریتییە
لەو
بزاوتەی
کە
لە
شەستەکانی سەدەی 20
لە
لایەن
ڕەشپێستانی
ئەمریکا
بۆ
دەربڕینی ناڕەزایەتی
لە
باری
گوزەران
لە
کۆمەڵگەیەکی سپیپێستدا
هاتە
کایەوە.
ئەم
بزاڤە
لەسەر
مافی
یەکسانی
ڕەش
و
سپی
داکۆکی
دەکرد و
لەم
سەردەمەدا چالاکییەکانی
خۆی
بەگوڕتر
کرد
.
لەبەر
ئەوەی
بزاوتەکە
بووە
هۆی
ترسی
کۆمەڵگەی سپیپێستی
ئەمریکا
لەمەڕ
بەرپابوونی ململانێی
نەژادی
بەم
بۆنەوە
هەوڵ
دراوە
تا
ڕادەیەک خواستەکانیان
جێبەجێ
بکرێت. هێزی
ڕەش
،
پاش
چالاکییەکانی
مارتین
لۆتەر
کینگ
، ڕێبەری
ڕەش
پێستەکانی
ئەمریکا
توانی
بە
خواستە
مەدەنی و سیاسییەکانی
خۆی
بگا و
وەڵاتی
ئەمریکا
، زیاتر
لە
جاران
بەرەو
پرۆسەی
دیموکراسی
ببات.
دوایین
بەرهەمی
ئەم
خەبات
و بزاوتە
گەیشتن
بە
دەسەڵاتی ڕەشپێستێکی ئەمریکی –
ئەفریقایی
بە
ناوی
باراک ئۆباما
یە
لە
باڵاترین پۆستی
سیاسی
واتە
سەرۆک
کۆماری
لە
ساڵی 2009.
ی
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
وردە بۆرژوازی
بەشێکە
لە
بۆرژوازی
کە
پێکهاتووە
لەو
خەڵکانەی
چینی
مامناوەندی
لە
کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا
کە
ماڵ
و داراییەکی کەموکووڕیان
هەیە
.
بۆ
وێنە:
دووکاندار
، خاوەنماڵ، زەمیندار
یان
خاوەن
کارگەی
بچووک
. وردەبۆرژوا
بە
هەمان
شێوە
کە
لە
فەرەنسەدا
باو
بووە
مانایەکی سووکایەتیئامێزی
هەیە
و بەواتای
خۆ
سەرقاڵکردن
بە
سەروەت و
سامانی
بچووک
و
بەرژەوەندی
خۆت
و ڕوانینێکی بەرچاوتەنگانەیە
بۆ
ژیان
.
لەم
واتایەدا ئاوەڵناوی «
وردە
» بەمانای
کردار
و بایەخەکانی
ئەم
جۆرە کەسانەیە
بەڵام
لە
کۆمەڵناسی مارکسیدا
بە
لەبەرچاوگرتنی
مانا
سووکایەتی ئامێزەکە، واتایەکی دیکەیش لەخۆ دەگرێ.
لەم
دیدەوە
وردە
بۆرژوازی
جگە
لە
موڵکدارانی
کەم
داهات
، زۆربەی
مووچەخۆر
و کاسپکاری
ئازاد
و کارمەندانی بەشی خزمەتگوزاریش
لە
خۆ
دەگرێ و
بە
گەشەسەندنی
ئەم
جۆرە کەسانە
لە
کۆمەڵگە
پیشەسازییەکان،
ڕۆژبەڕۆژ
لەباری سیاسیەوە گرنگتر دەبێت.
لەم
کۆمەڵگەیانەدا وردەبۆرژوازی
لەگەڵ
چینی
مامناوەندیدا
هاوواتا
دەبێت.
1
2