تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 59
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمەڵی نەتەوەکان
ڕێکخراوەیەکی نێونەتەوەیی
بوو
کە
لە
ساڵی 1920 بەپێی پەیماننامەیەکی 26 مادەیی
کە
بەشێک
بوو
لە
پەیمانی ڤێرسای، دامەزرا.
ناوەندی
کۆمەڵە
لە
جێنێڤ
بوو
. کۆمەڵەی نەتەوەکان،
بە
دامەزراندنی «ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان» *
لە
ساڵی 1946
لێک
هەڵوەشا.
ئەم
کۆمەڵە
بەپێی مادەی 14ی پرەنسیپەکانی ویلسۆن (1856ــ 1919)، سەرکۆماری
ئەمریکا
، دامەزرا (بڕوانە
چواردە
مادەی ویلسۆن)
بەڵام
کۆنگرەی
ئەمریکا
پەسندی
نەکرد و
ئەم
وەڵاتە نەبووە
ئەندام
. جاڕنامەی
کۆمەڵە
، ئەندامانی
پابەند
دەکرد بەوەی
کە
ڕێز
بۆ
یەکتر
دابنێن و
دەسدرێژی
نەکەنە سەرخاکی
یەکتر
و
بۆ
ڕاهیکردنی کێشەکانیان،
ڕوو
نەکەنە
زەبروزەنگ
و
ئەم
کارە
بسپێرنە کۆمەڵەی نەتەوەکان.
کۆمەڵە
ساڵی
جارێک
دانیشتنی
ساز
دەکرد و نوێنەرانی
هەموو
ئەندامەکان تێیدا
بەشدار
بوون
. «لیژنەی
کۆمەڵە
» پێکهاتبوو
لە
15
ئەندام
،
لەوانە
ئیتالیا، ژاپۆن، فەرەنسە و بەریتانیا و دواتر ئەڵمانیا و سۆڤیەت
وەک
ئەندامانی
هەمیشەیی
کە
لە
ساڵیکدا
سێ
جار
دانیشتنی
ساز
ئەکرد. دادگەی جیهانی و ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی
کار
لە
ڕێکخراوە لاوەکییەکانی
کۆمەڵە
،
لە
ئەژمار
دێن
. گرفتی
سەرەکی
کۆمەڵەی نەتەوەکان ــ
هەر
وەک
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکانیش پێوەی ئەتلێتەوە ــ بریتییە
لە
نەبوونی
زەمانەتێک
بۆ
بەڕێوەبردن
و پیادەکردنی بڕیارەکانی
چونکە
ناتوانێ دەوڵەتە زلهێزەکان
بە
ئەنجامدانی
ئەو
بڕیارانە پێمل بکات.
سەرەتای هەڵوەشانەوەی
کۆمەڵە
،
ئەو
کاتە
بوو
کە
دەوڵەتە گەورەکان، دەستیان
دایە
داگیرکاریی و
کۆمەڵە
هیچ
کارێکی
لە
دەست
نەهات
.
بۆ
وێنە
ژاپون
لە
ساڵی 1931
بە
هەڵگیرساندنی شەڕی دووهەمی
خۆی
لەگەڵ
چین
،
لەم
کۆمەڵە
هاتە
دەرەوە
.
یان
هیتلەر
لە
ساڵی 1933
بۆ
پشت
ئەستوورکردنی
خۆی
، وەڵاتەکەی
لە
کۆمەڵە
کێشایە
دەرەوە
کە
دەرەنجامەکەی شەڕی جیهانی دووهەمی لێکەوتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا
ئەم
زاراوە
بە
بزاوتێکی
سیاسی
ئەفریقای باشووری دەگوترێت
کە
بۆ
بردنەسەرەوەی ئاستی
ژیانی
ڕەشپێستەکان
لە
ساڵی 1912
بنیاد
نراوە
.
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1926
لەگەڵ
کۆمەڵەی هێندییەکان یەکییان
گرت
تاکوو
ببنە نەتەوەیەکی
یەکگرتوو
. کۆنگرەکە
بە
ڕێبەرایەتی
سەرۆک
لیتۆلی (67ـــ 1952) و
بە
سوود
وەرگرتن
لە
شێوازی
نەرم
و
بەدەر
لە
شەڕەنگێزی، خەباتی
خۆیان
بە
دژی
ڕەگەزپەرستی
شێلگیرانەتر
کرد
بەڵام
لە
لایەن
دەسەڵاتەوە بەرەوڕووی توندوتیژی
بوون
و سەرکوت
کران
و
لە
ساڵی 1961 هەڵوەشێندرا. باڵی چەکداریی
کۆنگرە
ناسراو
بە
«شمشێری
گەل
»
لە
لایەن
نیلسۆن ماندیلا (1918ـــ ) دامەزرا
بۆ
ئەوەی
بەرپەرچی شەڕەنگێزییەکانی حکوومەت بداتەوە.
ئەم
بزاوتە
لە
وەڵاتانی دیکەی
جیهان
، نوێنەرایەتی سازکردبوو
تاکوو
ئەم
وەڵاتانە
بۆ
کۆتایی
هێنان
بە
ڕژێمی
ڕەگەزپەرستی
لەگەڵ
خۆیدا
هاودەنگ
بکات و بتوانێ
دەسەڵات
بگەڕێنێتەوە
بۆ
ڕەشپێستەکان.
لە
ساڵی 1990، دوابەدوای
ئەو
گۆڕانکاریانەی
کە
لە
زۆربەی ناوچەکانی
جیهان
ڕوویاندا
دەوڵەتی
ئەفریقای باشووری،
چەند
هەنگاوێکی
بۆ
لابردنی یاساکانی
ڕەگەزپەرستی
هەڵێنا. گرنگترینی
ئەم
هەنگاوانە
کە
لە
لایەن
دۆ
کلۆرک، سەرکۆماری
ئەم
وەڵاتە (1990) ڕاگەیاندرا
بریتی
بوون
لە
:
ـــ کۆنگرەی نەتەوەیی
ئەفریقا
،
بە
شتێکی قانوونی ڕاگەیاندرا.
ـــ
ڕزگار
کردنی خێرای نێلسۆن ماندیلا ڕێبەری
کۆنگرە
لە
بەندیخانە
. (ماندیلا،
لە
ساڵی 1962
پاش
گەڕانەوەی
لە
کۆنفرانسی«بزاڤی
ڕزگاری
و
یەکیەتی
ئەفریقا
»
کە
لە
ئادیسابابا
بەڕێوە
چوو
،
بە
تاوانی بەزاندنی
سنوور
، دەکەوێتە
بەندیخانە
و ماوەی 28
ساڵ
لە
زیندان
دەبێت).
لە
ساڵی 1994،
یەکەمین
هەڵبژاردنی دیموکراتیک
لە
ئەفریقای باشووری
بەڕێوە
چوو
. کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقای باشووری زۆرینەی کورسییەکانی
پەرلەمان
دەبێتەوە و نێلسۆن ماندێلا
وەک
سەرکۆمار
دیاری
دەکات.
بەڵام
پاش
ماوەیەک، ماندێلا
کورسی
دەسەڵات
بۆ
کەسانی
دیکە
جێدەهێڵێت و
لە
سیاسەت
دوور
دەکەوێتەوە،
هەر
بۆیە
وەک
کەسایەتییەکی ناوداری
ئەفریقا
و
جیهان
دەمێنێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئاسایشی نێونەتەوەیی
حاڵەتێکە
کە
تێیدا
هاوکێشە
لەنێوان دەسەڵاتەکان بەرقەرارە و
کەس
دەستدرێژی
ناکا
بۆ
هەرێمی
ئەویتر
. هەرکاتێک یەکێک
لە
دەوڵەتەکان
ئەم
کارەی
کرد
،
لە
ڕوانگەی دەسەڵاتی نەیارەوە «ئاسایشی نێونەتەوەیی کەوتۆتە مەترسییەوە» هەرکاتێکیش
ئەم
شتە
ڕووی
دا
، مانای
وایە
مەترسی
هەڵگیرسانی
شەڕ
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی
بیرۆکەی دروستبوونی ڕێکخراوێکی
وەها
بۆ
سوودوەرگرتنی ئاشتیخوازانە
لە
وزەی ئەتۆمی، ئەگەڕێتەوە
بۆ
1950
بە
دواوە
.
لە
ساڵی 1953
لەسەر
پێشنیازی «ئایزێنهاوەر» سەرۆککۆماری
ئەو
کاتەی
ئەمریکا
،
بە
کۆمەڵی
گشتی
نەتەوە
یەکگرتووەکان،
بڕیار
درا سەرچاوەیەک
بۆ
ئەم
مەبەستە
دابمەزرێت.
لە
ساڵی 1954،
کۆمەڵی
گشتی
بڕیارنامەی "ئەتۆم
بۆ
ئاشتی
"
مۆر
کرد
و
سەرەنجام
لە
29ی ژووەنی 1956 ڕەشنووسی بڕیارنامەی ئاژانس
لە
کۆنگرەی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمیدا
پەسند
کرا
. ئاژانس
وەکوو
ڕێکخراوەیەکی نێونەتەوەیی
سەربەخۆ
، بەرپرسیارییەتی سوودوەرگرتن
لە
وزەی ئەتۆمی
بۆ
خزمەت
بە
ئاسایشی زیاتر
بەرعۆدە
گرتووە.
بەگشتی ئامانجەکانی ئاژانس
لە
دوو
تەوەردا
کورت
دەکرێتەوە:
یەکەم
، کەڵکوەرگرتنی ئاشتیخوازانە
لە
وزەی ئەتۆمی و ڕەونەقبەخشین و پەرەپێدانی
بۆ
خزمەت
بە
ئاشتی
و
تەندروستی
و
پێشکەوتن
و بەهرەداری
لە
تەواوی
جیهان
.
دووهەم
،
بێخەم
بوون
لەوەیکە
ئەو
هاریکاری
و زانیارییانەی
کە
لە
لایەن
ئاژانسەوە
ئاڕاستە
دەکرێ
،
بۆ
ئامانجی
سەربازی
و
جەنگی
بەکار
نابرێت.
ئەرکێکی
دیکە
کە
بە
ئاژانس سپێردراوە،
ئەوەیە
کە
ڕێ
خۆش
بکات
بۆ
پاراستن
و پیادەکردنی پەیمانی بەربەستکردنی چەکی
ناوەکی
Non Proliferation Treaty (NPT) .
تا
ئێستە
بنکەی
ناوەکی
زۆربەی وەڵاتان کەوتونەتە
ژێر
چاودێری
ئاژانسەوە،
ئەم
چاودێرییە، 95%
پێگە
ناوەکییەکانی
جیهان
بێجگە
لەو
پێنج
وەڵاتەی
کە
خاوەنی چەکی ئەتۆمین ئەگرێتەوە. ئاژانس پێکهاتووە
لە
35
ئەندام
و ناوەندەکەشی
لە
شاری
«ڤیەنا»ی
لە
وەڵاتی
«نەمسا»یە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەخلاقی نێونەتەوەیی
بریتییە
لەو
بەڵێن
و
پەیمانە
ئەخلاقییانەی
کە
وەڵاتانی
جیهان
لە
پێوەندی
ناوخۆیان جێبەجێی دەکەن. قانوونی ئەخلاقی، وەڵاتەکان پێمل دەکات
کە
لە
بەرانبەر
یەکتردا
بە
دەروونپاکی و ڕاستگۆیانە هەڵسوکەوت بکەن و
لە
کاتی
شەڕدا
دڵڕەشی
و
ڕق
و
کینە
بۆ
نزمترین ئاستی
خۆی
دابەزێنن و
لە
کاتی
ئاشتی
،
پتر
دڵپاک
و
خێرخواز
بن
و
لە
قەدەر
توانای
خۆیان
یارمەتی
یەکتر
بدەن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بزووتنەوەی بێلایەن
بریتیە
لەو
وەڵاتانەی
کە
نەبوونە ئەندامی
دوو
پەیمانی
سەربازی
ناتۆ و وارشەو و
لە
پەیمانە
ناوچەیییەکانی
وەکوو
سیتۆ و سێنتۆ بەشدارییان نەکردووە و
لە
سیاسەتی دەرەکیدا
لە
سیاسەتی بێلایەن (سیاسەتی
سەربەخۆ
لە
دوو
بلۆکەکە)
پێڕەوی
دەکەن. زۆربەی
ئەم
وەڵاتانە
کە
هەموویان
سەر
بە
جیهانی سێهەمن،
لە
باری
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و ئایدیۆلۆجییەوە
لەگەڵ
دوو
بلۆکی
ڕۆژهەڵات
*و بلۆکی
ڕۆژاوا
* جیاوازییان
هەیە
و هەرکامیان بانگەشەی مێتۆد و ئایدیۆلۆجیایەکی
تایبەت
دەکەن.
لە
ڕاستیدا
ئەو
شتەی
کە
ئەم
وەڵاتانە
لە
یەک
نزیک
دەخاتەوە،
بە
پێچەوانەی
دوو
بلۆکی
ڕۆژاوا
و
ڕۆژهەڵات
،
یەکیەتی
سیاسی
و
ئابووری
و
سەربازی
نییە
بەڵکوو
ڕاوەستان
و خۆڕاگرتنە
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی
ئەو
زلهێزانەی
کە
بوونەتە مەترسییەک
بۆ
سەربەخۆیی
سیاسی
ئەوان
.
بە
واتایەکی
دیکە
هۆکاری کۆبوونەوەیان
لە
دەوری
یەکتر
، بەپێی هاوسانی و یەکگرتوویی
نییە
بەڵکوو
لەسەر
بنەمای «نە» گوتنە
بە
وەڵاتانی دەسەڵاتخواز
کە
بۆ
ئەوان
جێگەی
مەترسی
و هەڕەشەن.
بزووتنەوەی بێلایەن
لەپاش
شەڕی جیهانی
دووهەم
و دوای تەشەنەی شەڕی سارد*
سەری
هەڵدا. پێشەنگاوی
ئەم
بزاڤە، هێندستان و یۆگسلاڤیا
بوون
.
پاشان
میسر
و ئەندونیسیا و
سەرەنجام
زۆربەی
ئەو
وەڵاتانەی
کە
تازە
سەربەخۆییان
بە
دەست
هێنابوو
هاتنە
ڕیزی بزاڤەکەوە.
سەرۆکی
ئەم
وەڵاتانە
لە
دوو
کۆنگرەی
گەورە
واتە
«کۆنفرانسی باندۆنگ 1955 و کۆنفرانسی بلگراد 1961»
کۆبوونەوە
و ئامانجەکانی
خۆیان
بەم
شێوە
دیاری
کرد
:
ـــ
هەوڵدان
بۆ
کەمکردنەوەی کرژیی
سیاسی
و
کێشمەکێش
لە
پێوەندی
نێودەوڵەتیدا.
ـــ
هاندان
بۆ
بەکاربردنی
شێوازی
ئاشتیخوازانە
بۆ
چارەسەرکردنی
کێشە
نێونەتەوەییەکان.
- جێگیرکردنی
پێوەندی
نێونەتەوەیی
لەسەر
بنەمای
یەکسانی
مافی نەتەوەکان و ڕێزدانان
بۆ
یەکپارچەیی و حاکمییەتی نەتەوەیی.
ـــ بەرفرەوانکردنی
هاریکاریی
نێودەوڵەتی.
ـــ
دژایەتی
لەگەڵ
داگیرکاریی و پاکتاوی ڕەگەزی.
ـــ
لایەنگری
لە
ئاشتی
و
پێکەوە
ژیانی
ئاشتی
خوازانە.
ـــ داکۆکیکردن
لە
جاڕنامەی نەتەوەیەکگرتووەکان و بنەمای
مافە
نێونەتەوەییەکان.
ـــ
دەسدرێژی
نەکردن
و
خۆ
تێهەڵنەقورتاندن
لە
کاروباری
ناوەکی
وەڵاتێکی
دیکە
.
ـــ
بەشداری
نەکردن
لە
یەکیەتی
نێونەتەوەیی
سەربازی
.
ئەم
گرووپە
لە
ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکاندا بارستاییەکی فرەوانیان
هەیە
بەڵام
دواکەوتوویی و
لاوازی
ئابووری
و
سەربازی
ئەم
وەڵاتانە،
بۆتە
هۆی
ئاستەنگی
لە
بەرانبەر
زلهێزەکاندا.
بەم
بۆنەوە زۆربەیان لەنێوان
دوو
بلۆکەکەدا کەوتبوونە
هەلاجان
.
لە
کۆنفرانسی 1979
لە
بێلگراد 85
وەڵات
وەکوو
ئەندامی
سەرەکی
و10
وەڵات
وەکوو
چاودێر
و 8 وەڵاتیش
وەکوو
میوان
بەشدارییان تێدا
کرد
. ژمارەی ئەندامانی
ئەم
بزاوتە
لە
کۆنفڕانسی 11/9/2006
لە
هاڤانا، پایتەختی کووبا گەیشتە 118
وەڵات
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بنەڕەتیی یەکسانی
بنەڕەتێکی
یاسایی
و سیاسییە
کە
دەبێ
بەو
پێیە،
لە
هەموو
کاروباڕێکی کۆمەڵایەتیدا
هەموو
کەس
بە
یەک
چاو
تەمەشا
بکرێ،
بێجگە
لەوەی
بۆ
کردەوەیەکی دیاریکراو دەرهەق
بە
هەندێ
کەس
یان
گرووپ بەڵگەی
تایبەت
بە
دەستەوە
بێت.
ئەم
پرەنسیپە
لەسەر
ئەم
گریمانە
ڕاوەستاوە
کە
تەواوی
خەڵک
لە
بابەت
«مافی
سروشتی
»
پێکەوە
یەکسانن.
ئەم
بۆچوونە
هۆی
نالێکچوویی
زەینی
و جەستەیی
نێوان
خەڵک
ئەگەڕێنێتەوە
بۆ
«بەروبوومی
کۆمەڵایەتی
» و «نایەکسانی دەرفەتەکان» .
لە
لایەکی دیکەوە دژبەرانی
یەکسانی
،
لەسەر
ئەم
باوەڕەن
کە
نالێکچوویی کەسەکان تاڕادەیەکی
زۆر
زاتییە و تەکوزی و هایراکی
کۆمەڵایەتی
بەپێی
ئەم
دۆخە
دروست
ئەبێ.
بنەڕەتیی
یەکسانی
زۆرتر
ڕواڵەتێکی ئەخلاقی و مرۆڤدۆستانەی
هەیە
و کەمترین خواستەکەشی
ئەوەیە
کە
ئەبێ
هەمووی
خەڵک
لە
هەندێ
مافی
سەرەکی
هاوبەش
و دابینکردنی پێداویستییەکانیان
بە
یەکسان
بەهرەوەر
بن
،
بەڵام
ڕادەی
ئەم
مافانە نادیارە و
هەرچی
خەباتی یەکسانخوازانەش بەربڵاوتر دەبێت، ئەوانیش زیاتر دەبن. مەسەلەیەکی
دیکە
پێوەندی
نێوان
یەکسانییەکانە،
چونکە
هەرکام
لەوانە
خۆبەخۆ یەکسانییەکانی
دیکە
لەخۆ ناگرن.
لانیکەم ێسیاسی و ئایدیۆلۆجییەکانی ڕۆژوا
لەسەر
کێشەی
یەکسانی
چەقی
بەستووە و کۆڵینەوەی فرەلایەنی
ئەم
مەسەلەش
بۆتە
هۆی
سەرهەڵدانی جووڵانەوەی
سیاسی
جۆربەجۆر
لە
سەدەی بیستەمدا.
ئەم
باسە
لە
«
یەکسانی
لە
بەردەم
یاسا»وە
کە
دروشمی لیبرالیزم*
بوو
،
دەستی
پێکرد و
تا
«
یەکسانی
دەرفەتەکان»
کە
دروشمی سوسیالیزمە، درێژەی پێدرا.
لە
سەدەی بیستەمدا جووڵانەوەی ڕاستگەرای
گەورە
بە
دژی
ئەم
بیرۆکە
بەرپا
بووە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بونیادگەرێتی - بنەڕەتخوازی
بڕوابوونی
کوێرانە
بە
هەموو
ناوەڕۆکی
ئینجیل
و ئەوەیکە
ئەم
کتێبە
پاک
و بێغەشە و
وشە
بە
وشەی «فەرمایشتی خودایە»
وەک
چۆنییەتی درووستبوونی
جیهان
و
ئادەم
و
حەوا
و
بەهەشت
و
دۆزەخ
.
ئەم
زاراوە
لە
زنجیرە
وتاڕێک لەژێر سەردێڕی بناغەکان وەرگیراوە
کە
لە
ساڵی 1909
لە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
بڵاو
کرایەوە.
هەندێ
لە
پرۆتستانە ئەمریکییەکان
تا
سەر
ئێسقان
بونیاتگەران و کلێسەی کاتۆلیکی ڕۆما و
هەر
ئەندێشەیەکی
تازە
و نوێباو،
بە
کوفر
دەزانن.
بونیاتگەرێتی
بە
مانای گەڕانەوەیە
بۆ
بناغەکان.
وەکوو
دەرئەکەوێ
ئەم
زاراوە
لە
دنیای مەسیحیدا
سەری
هەڵداوە
بەڵام
لە
دنیای
ئیسلام
زێدەتر پەرەی سەندووە.
لە
دنیای مەسیحی سڕینەوەی پیرۆزیی
لە
ئایین
و شکاندنی تابۆ ئایینییەکان
هاوکات
دەستی
پێکرد.
ئارێشەی بونیاتگەراکان
لەسەر
هەقیقەتە.
ئەوان
بانگەشەی
ئەوە
دەکەن
کە
هەقیقەت
،
وەکوو
چەمکێکی
ڕەها
بە
تەواوەتی
لای
ئەوان
دەست
ئەکەوێت.
هەندێ
خەسڵەت
بۆ
بونیاتگەرێتی دیاریکراوە
کە
هەندێ
بنەڕەتی مەعریفی
تایبەتی
هەیە
.
بۆ
وێنە
خوایەکی
«
قەهار
» و «سزادەر» وێنێ دەکەن و بڕوایان
بە
هەقیقەتێکی
تاقانە
هەیە
کە
تەنیا
لە
لای
خۆیان
دەست
ئەکەوێ.
لە
باری
مرۆڤناسییەوە،
مرۆڤ
بە
کەسێکی
تاوانبار
دەزانن و
ئەم
دنیاش
وەکوو
شوێنێک
بۆ
بەسزاگەیاندنی تاوانباران دەبینن.
بەڕای
هەندێ
، بونیاتگەرێتی
جیاواز
لە
ئۆرتۆدۆکس، دیاردەیەکی نوێیە و لەسەردەمی جیهانگیریدا بواری باشتری
بۆ
دەڕەخسێ (گیدێنز).
بە
وتەی هەندێکی دیکەش بونیاتگەرێتی، سەرچاوەیەکە
بۆ
بەرهەمهێنانی
شوناس
کە
لە
کۆمەڵگەی ڕایەڵەییدا
بە
گەڕانەوە
بۆ
ڕابردوو
و
هەروەها
گوڵبژێرکردنی
چەن
ڕەهەندێکی
ئەو
ڕابردووە، دەخوازێ
بە
شوێن
هاوسانکردنەوە بێت (کاستێڵز).
ئەم
کەسانە پێیان
وایە
کە
بونیاتگەرێتی
بە
درێژایی
مێژوو
بووە
بەڵام
لەم
سەردەمەدا
دەرەتان
و ئیمکانی زیاتری
بۆ
ڕەخساوە.
«سکاتلی»، پێی
وایە
ئەبێ لەنێوان
دوو
جۆر
بونیاتگەرێتی
جیاوازی
قاییل
بین:
یەکەم
، بونیاتگەرێتی
ئایینی
و نامودێرنە.
دووهەم
، بونیاتگەرێتی مودێرنە.
دیارە
بونیاتگەرێتی ئیسلامی لەڕووی مەعریفییەوە،
لە
چەشنی
یەکەم
ناونووس
دەکرێ
.
لە
کۆتایی
سەدەی
بیستەم
و سەرەتای سەدەی 21
بە
تایبەت
کارەساتەکەی 11ی سیپتەمبەری 2001
لە
ئەمەریکا
، بونیاتگەرێتی
لە
ڕواڵەتە ئیسلامییەکەیدا
بە
جۆڕێک
لەگەڵ
چەمکی تیرۆریزم*هاوواتا دەبێتەوە
لەبەرئەوە
تۆڕێکی
شەڕەنگێز
بە
ناوی
ئەلقائیدە*،
بە
دەسپێکی ئیسلامخوازی و ڕزگارکردنی موسوڵمانان
لە
چنگی
کافرەکان، چەندەها هێرشی
تۆقێنەر
و
کوشندە
لە
جیهان
ئەنجام
ئەدەن
کە
هاوکێشە
سیاسی
و ئەمنی و نێونەتەوەییەکان
بەرەو
پێناسەیەکی
دیکە
دەگوازێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بەیاننامەی سێ لایەنەی 1950
بەیاننامەی دەوڵەتانی بەریتانیا، فەرەنسە و
ئەمەریکا
لەسەر
زامنکردنی دۆخی
ئەو
کاتەی فەلەستین. بەپێی بەیاننامەکە
ئەم
سێ
دەوڵەتە، ڕێککەوتن
لەسەر
ئەوەیکە هەرکاتێک ئیسراییل
یان
وەڵاتانی
عەرەب
پێیان خستە ئەودیو
سنوور
و هێڵەکانی
دەسکێشانەوە
لە
شەڕ
، ئەوکات
بۆ
کۆتایی
هێنان
بە
شەڕ
لەڕێی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
یان
ڕێگەی
دیکە
، «دەستبەجێ»
بێنە
مەیدانەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری کەوانەی جەی
جۆن
جەی (John Jay) کۆمەڵناسێکی بەناوبانگە
کە
هۆکاری
شۆڕش
دەگەڕێنێتەوە
بۆ
جیاوازی
فرەوان
لەنێوان
چاوەڕوانی
تاکەکانی
کۆمەڵگە
و ئاستی جێبەجێکردنی پێداویستییەکانیان
کە
ئەم
فەرق
و جیاوازییە، بەشێوەی بەشخوراوی و هەژاریی
خۆی
پێشان
دەدات.
ئەو
پێی
وایە
کەموکوڕییەکان،
ڕەها
نین
بەڵکوو
لە
نەداریی و بەشبڕاویی ڕێژەیییەوە
سەرچاوە
دەگرن و
ئەم
ئاستەنگییەش کاتێک
ڕوو
دەدات
کە
سەردەمی
دوور
و
درێژی
خۆشگوزەرانی
ئابووری
،
لەناکاو
ڕاوەستێ و بەشێوەیەکی
بەرچاو
پێچەوانە
ببێتەوە. کۆمەڵناسی
ناوبراو
، تیۆرییەکەی
خۆی
لە
قەبارەی خشتەیەک
ئاڕاستە
کردووە
کە
بە
کەوانەی جەی
ناوی
ناسراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
جیاکردنەوەی هێزەکان
ئەم
زاراوە
دەلالەت
دەکا
بە
سەر
دابەشکردنی
دەسەڵات
لە
بەینی
دەزگە
جۆراوجۆرەکانی حکوومەت
کە
لە
ئەنجامدا
هەر
دەزگەیەک
خۆی
بە
ئەرک
و تەوزیمێکی جیاوازەوە
سەرقاڵ
دەکا
و
لەم
بەستێنەشدا کەمتاکورتێک بەشێوەیەکی
سەربەخۆ
لە
دەزگەکانی
دیکە
ئیش
دەکات.
لە
ڕاستیدا
ئەم
بیرۆکە
بۆ
بەرگریکردن
لە
دەسەڵاتی
زۆرداری
و ملهوڕیی
ئاڕاستە
کراوە
،
بۆ
ئەوەی
دەسەڵاتی حکوومەت
لە
شوێنێکدا
چەق
نەبەستێ و
کۆ
نەبێتەوە. سەرچاوەی
ئەم
بیرۆکە ئەگاتەوە
بۆ
ئەرەستوو
بەڵام
بە
شێوەی
نوێ
و ئەمێستایی ئەگەڕێتەوە
بۆ
فەیلەسوفانی
سیاسی
سەدەکانی 17و18ی ئەورووپا،
بە
تایبەت
«
جۆن
لاک
»
لە
بەریتانیا و مۆنتسکیڤ
لە
فەرەنسە. نەریتی هەڵوەشاندنی هێزەکان
لە
حکوومەتدا
بە
سێ
هێزی
ڕاپەڕاندن
، یاسادانان و
دادوەری
بووە
.
لەم
بارەوە شرۆڤە و پرسی جیاوز
لە
ئارادایە
کە
بریتین
لە
:
ئەو
ئەرک
و تەوزیمانەی
کە
ئەبێ
بە
وردی
لێک
جیا
بکرێنەوە کامانەن؟ ڕادەی
سەربەخۆیی
پێویست
چەندەیە؟
تا
چ ڕادەیەک
چاودێری
دەزگەکان
بە
سەر
کاری
یەکتردا ئەگونجێت؟ و
ئەم
بابەتەش
کە
ئایا
دەرەئەنجامی جیاکردنەوەی هێزەکان، هاوتەرازیی
دەزگە
جیاوازەکان
دابین
دەکات؟
بنەمای جیاکردنەوەی هێزەکان،
بۆ
یەکەم
جار
بە
لەبەر
چاوگرتنی بیرۆکەی مۆنتسکیڤ
لە
دەستووری
بنچینەیی ئەمریکادا
هاتە
ئاراوە.
ئەم
دەستوورە هێزی ڕاپەڕاندنی
سپاردە
سەرکۆمار
و هێزی یاسادانانیشی
بە
کۆنگرێس بەخشی. دوای شۆڕشی فەرەنسە و
بە
لەبەرچاوگرتنی
دەستووری
بنچینەیی
ئەمریکا
،
ئەم
بنەڕەتە
لە
دەستووری
فەرەنسەشدا پەسندکرا و
ئینجا
ئەم
فیکرە زۆربەی وەڵاتانی دیکەی جیهانی گرتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دادگەی نێونەتەوەیی داد
ئەم
دادگەیە لقی
دادوەری
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکانە
کە
لە
ساڵی 1946 بەمەبەستی
ڕاگەیشتن
بە
کێشە
و ناکۆکیە نێودەوڵەتییەکان دامەزرا و ناوەندەکەشی
لە
شاری
لاهای هۆڵەندایە.
ئەم
دادگەیە
پانزە
دادوەری
باڵای
هەیە
کە
لە
لایەن
کۆمەڵەی
گشتی
و ئەنجومەنی ئاسایشی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بۆ
ماوەی 9
ساڵ
هەڵدەبژێردرێن و
هەر
ساڵەی
پێنج
کەسیان دەگۆڕێ. ئەندامانی
هەمیشەیی
ئەنجومەنی
ئاسایش
،
هەمیشە
مافی پاڵاوتنی یەکێک
لەو
دادوەرانەیان
هەیە
و دەتوانن هەڵیبژێرن.
ئەو
کێشانەی
کە
لە
دادگەی نێونەتەوەیی لاهای لێکۆڵینەوەیان
لەسەر
دەکرێ
بریتین
لە
:
ــ گۆڕینی
هەموو
ڕێککەوتننامە و پەیماننامەکان.
ــ چارەسەرکردنی
ئەو
گیروگرفتە یاساییانەی
کە
وەکوو
پرسیار
لە
لایەن
دەوڵەتانی
ئەندام
دەخرێتە
بەردەم
دادگەوە.
ــ دیاریکردنی ئاستی بەرکەوتنی زیانێک
کە
لە
ئەنجامی پێشێلکردنی
یاسا
نێودەوڵەتییەکان، ڕووبەڕووی وەڵاتێک دەبێتەوە و چۆنییەتی قەرەبووکردنەوەیان.
دادگەی نێونەتەوەیی
داد
تاکوو
ئێستە
چارەسەری
بۆ
چەندەها کێشەی نێودەوڵەتی دۆزیوەتەوە
بەڵام
فەرمانەکانی
هەمیشە
ناگەنە ئاستی جێبەجێکردن .
دادگەی مافی مرۆڤی ئەورووپا: بڕوانە مافەکانی
مرۆڤ
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دێتانەت+هێورسازی
وشەکە
بە
زمانی فەرەنسی
بە
واتای
شلکردنەوە
و
ئارامی
و حەسانەوەیە.
لە
زاراوەی سیاسیشدا
بە
مانای کەمبوونەوەی
ئاڵۆزی
و
ناحەزی
و
دوژمنایەتی
نێوان
وەڵاتان و ئاسایشی
نێوان
وەڵاتانە. قۆناخی هێورسازی،
ڕەنگە
بەپێی بڕیارنامەیەکی
ڕەسمی
یا
خود
لە
ئاکامی گۆڕانی
ستراتیجی
نەتەوەیی
لە
ماوەی
چەندین
ساڵدا ڕووبدات.
بۆ
نموونە
پەیمانی لۆکارنۆ (1925)
لە
ئەورووپا
کەم
تا
زۆر
،
بە
دوا
خۆیدا سەقامگیریی
هێنا
.
لە
دەیەی 1960 قۆناخێکی هێورسازی لەنێوان وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
و
یەکیەتی
سۆڤیەت هاتەکایەوە
کە
لەسەر
بنەمای
پێکەوە
ژیانی
ئاشتیخوازانە و
ئەم
ڕاستییە دامەزرابوو
کە
شەڕێکی هەمەلایەن،
سەرەنجام
بە
تیاچوونی
هەر
دوولا
تەواو
دەبێت.
دیتێرمینیزم: بڕوانە ئیرادەگەرێتی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دەستووری بنچینەیی+یاسای بنەڕەتی
دەستووری
بنچینەیی بریتییە
لە
بەڵگەنامەیەکی بناخەیی و بنچینەیی
کە
لە
وەڵاتێکدا
سروشتی
دەسەڵات
و
ئەرک
و مافەکانی شارۆمەندان
دەست
نیشان
دەکات.
دەستوور
،
شێوازی
حکوومەتکردن
یا
ڕاگواستنی دەسەڵاتە.
واتە
کۆمەڵە
ڕێسایەک
کە
توانێیی و ڕەفتاری هێزەکانی
سەر
بە
دەوڵەت
و
مافە
سەرەکییەکانی
تاک
و
بەشداری
شارۆمەندان
لە
بەڕێوەبردنی
دەسەڵات
لەڕێگەی
دەنگدان
بە
نوێنەرانی
خۆیان
،
دەست
نیشان
دەکات.
لە
پێناسەیەکی دیکەدا
دەستووری
بنچینەیی بریتییەلە کۆمەڵێ
یاسا
کە
پێوەندی
و
چۆنیەتی
هەڵسوکەوتی
نێوان
دەسەڵاتداران و شارۆمەندانی وەڵاتێک
دیاری
دەکات.
دەستووری
بنچینەیی
لەو
وەڵاتانەی
کە
بنەمایەکی دیموکراسییان هەبێ،
لە
لایەن
کۆمەڵێ نوخبەی
سیاسی
کە
بەپێی
هەڵبژاردن
لە
«ئەنجومەنی
دەستوور
»
یەک
دەگرنەوە دەنووسرێ و دواتر
بۆ
پەسندکردنی
جەماوەر
دە��رێتە ڕیفراندۆمی
دەستووری
بنچینەیی (بڕوانە ڕاپرسی).
دەستووری
بنچینەیی،
تاکە
سەرچاوەی یاسادانان
لە
ئەژمار
دێت
لە
هەموو
بوارێکی
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
و
سیاسی
و کەلتووری کۆمەڵگەدا.
ئەرەستۆ،
دەستووری
بنچینەیی
بە
کۆمەڵێک
ئەرک
و کرداری وەڵاتێک دەزانێت
کە
چۆنییەتی دابەشکردنەکەی
لە
لایەن
ئەو
دەستوورەوە
دیاری
دەکرێت و دەسەڵاتی حاکمییەت و ناوەڕۆکی
ئەو
ئامانجانەی
کە
دەبێ
خەڵکی
وەڵاتێک پێی بگەن،
دەستنیشان
دەکرێت.
دەستووری
بنچینەیی
لە
بەستێنی سیاسیدا
لەو
کاتەوە
زەق
بۆوە
کە
سەرچاوەی
دەسەڵات
لە
شازادەیەکەوە گەڕایەوە
بۆ
خەڵک
و
بەم
دەرکەوتە
،
ئیدی
پاشا
و
میران
،
وەکوو
«
خاوەن
دەسەڵات
» لەئەژمار نەهاتن
بەڵکوو
وەکوو
دەسەڵاتدارانێک
لە
قەڵەم
دران
کە
هێز
و دەسەڵاتەکەیان
لە
دەستوورەوە
سەرچاوە
دەگرێت.
دەستووری
بنچینەیی ئەورووپا: بڕوانە پەیمانی ماستریخت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سڕینەوەی مرۆڤایەتی
بەربەست
کردن
یان
نەلێکردنی
ئەندێشە
و کەیفییەتی
ئەو
چالاکییانەی
کە
تایبەتی
مرۆڤ
بن
. سڕینەوەی
مرۆڤایەتی
، زیاتر لەخۆ بێگانەبوونە
وەک
لەوەی
کە
بێگانە
لە
سیستەم
یان
ستراکتوورێکی
دەرەکی
بێت. مارکس
ئەم
حاڵەتەی
بە
ڕەگەزێکی تێکتەنراوی بێگانەبوونێکی
گشتی
لە
ئیش
و
کار
ناوبردە دەکرد
کە
لە
هەر
سیستەمێکی کۆمەڵایەتیدا سەرهەڵئەدا و
کرێکار
ناچار
دەکات زیاتر لەوەی
کە
بۆ
گەشە
و نەشەی
خۆی
یان
کەسایەتییەکەی
کار
بکات،
تەنیا
بۆ
پاراستن
و
هێشتنەوە
و مانەوەی
خۆی
مل
دەداتە
کار
.
ئیمڕۆکە
ئەم
زاراوە
بە
گشتی
بۆ
ئەو
ئەرکە
ماشینی و دووپاتیانەی بەشی مۆنتاژ بەکاردەبرێ
کە
بەردەستەکانی
تاکوو
ئاستی کەرتێکی ماشینی دادەبەزێنێ.
سزاریزم: بڕوانە قەیسەرگەرێتی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەندوقی نێونەتەوەیی دراو
سەندوقی نێودەوڵەتی
دراو
، بەشێک
لە
سیستەمی برێتۆن ڤودز
بوو
کە
لە
ساڵی 1944
لە
ئەمریکا
دامەزرا و دواتر
بوو
بە
ڕێکخراوەیەکی
سەر
بە
نەتەوەیەکگرتووەکان و
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
لە
ساڵی 1945
دەست
بەکار
بوو
.
ئەم
سەندوقە
لەگەڵ
بانکی جیهانی گرنگترین دامودەزگەی
پێوەندی
ئابووری
قۆناغی
دوا
شەڕی جیهانی
لە
ئەژماردێن. ئامانجەکانی
ئەم
سەندوقە بریتین
لە
: پەرەپێدانی
هاوکاری
پێویست
لەناو
وەڵاتان، دروستکردنی سیستەمێکی دراویی، پەرەپێدانی
بازرگانی
نێودەوڵەتی، سپاردنی
سەرمایە
بە
سەندوق، بەرزکردنەوەی ئاستی
بەرهەمهێنان
و...
هەر
ئەندامێک
دەبێ
ساڵانە
ئابوونەی ئەندامێتی بدات
کە
بەشێکی
زێڕ
یا
دۆلارە و پاشماوەکەی دراوی ناوخۆیی
ئەو
وەڵاتەیە.
هەر
وەڵاتێکی
ئەندام
پاش
پەسندبوونی
لە
لایەن
دەستەی کارگێڕی سەندوق، دەتوانێ
بۆ
چارەسەرکردنی
گرفتە
داراییەکانی
خۆی
قەرزی کورتخایەن
لە
سەندوقەکە وەربگرێ
بە
مەرجێک
کە
بڕی
قەرزەکە
لە
25% مافی ئەندامێتی زیاتر نەبێت. دەستەی کارگێڕی
کە
لە
دوازدە
ئەندام
پێکهاتووە کاروباری
گشتی
سەندوق
بەڕێوە
دەبەن.
پێنج
کەس
لە
ئەندامانی دەستەی کارگێڕی
لە
لایەن
ئەو
پێنج
وەڵاتەوە
دەبێ
کە
زۆرترین
پشکیان
لە
سەندوقدا
هەیە
و
حەوت
کەسەکەی
دیکە
لە
لایەن
ئەنجومەنی گشتییەوە هەڵدەبژێردرێن. بەرێوەبەرایەتی و کۆنترۆڵی سەندوق
لە
لایەن
وەڵاتانێکی
وەک
ئەمریکا
و وەڵاتانی پێشکەوتووی ئەورووپاوەیە
کە
زیاترین
دارایی
و ئابوونەی ئەندامەتیان
هەیە
. ئەنجومەنی
گشتی
کۆبوونەوەی ساڵانەی
هەیە
و دەسەڵاتی
خۆی
بە
دەستەی کارگێڕی دەسپێرێ.
ناوەندی
سەندوق
لە
شاری
واشنتۆن پێتەختی ئەمریکایە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شارستانەتی / ژیار
مەبەست
لەم
زاراوە
،
شێوە
ژیانی
شارستانییانەیە
لە
کۆمەڵگەیەکی
شاری
کە
سێ
واتای لێدەبێتەوە:
ـــ
بەرەوپیری
ئەقڵ
و
مرۆڤایەتی
چوون
.
ـــ ئەنجامدانی بەڕێوجێی کاروباری
ژیان
.
ـــ
هەنگاونان
بەرەو
ئاکار
و ئەخلاقی
شاری
.
شارستانەتی
لە
زاراوەی سیاسیدا «
بە
کۆمەڵێک
دەزگە
و ڕێکخراوەی
کۆمەڵایەتی
،
پێوەندی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
،
ئایینی
،
هونەری
و
ئەدەبی
و
بەرهەمهێنان
لە
کۆمەڵگەیەکی پەرەسەندوو» دەگوترێ.
بە
واتایەکی
دیکە
، شارستانەتی
بە
کۆمەڵێک پاشکەوتی
مادی
و
مەعنەوی
مرۆ
لە
کۆمەڵگەیەکی پەرەسەندوو دەگوترێ. شارستانەتی
لە
زانستی
مرۆناسیدا
وەک
پاژێک
لە
کەلتوور
لە
قەڵەم
دراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فێمینیزم/بزووتنەوەی ئازادی ژنان/مێخوازی
فێمینیزم
لە
وشەی فەرەنسی femme
بە
واتای
ژن
وەرگیراوە و مانای
لایەنگری
کردن
لە
ژن
دەبەخشێ و
ناوی
بزاڤێکە
کە
بۆ
یەکسانی
مافە
سیاسی
و کەلتووری و
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکانی ژنان و پیاوان
هەوڵ
دەدات.
لە
بابەت
ئاخێزگەی فێمینیزم لەگوێن ئایدیۆلۆجیایەک،
چوار
تەوەر
لە
ئارادایە:
لە
سێ
تەوەردا
مانا
پێشتر
لە
وشەکەیە.
ئەم
بۆچوونە پێیوایە
کە
مێژووی فێمینیزم،
لە
سپێدەی
هۆشیاری
مرۆڤەوە
دەست
پێدەکات.
لەم
ڕوانگەوە «
ئاریشە
» ی
ژن
هیچ
کات
لێمان
جیانەبۆتەوە و
هەندێ
کەس
پێیان
وایە
کە
جۆری
نێرینە
، لەباری توانستی ئیکۆلوژییەوە
باڵادەست
بووە
و مێژووی مرۆڤایەتیش
بە
هۆی
باڵادەستی
پیاوان،
بە
قەدەر
کارەساتێک ڕێگەمان
لێ
ون
دەکات.
بۆچوونی
دووهەم
و
سێهەم
، ئاخێزگەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
سەدەی پانزدە و
حەڤدە
.
سەرەنجام
بۆچوونی
چوارەم
کە
ڕەنگە
لە
هەموان
ڕاستگۆیانەتر بێت، پێشینەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
کۆتاییەکانی سەدەی
هەژدە
بە
تایبەت
دوای شۆڕشی
مەزنی
فەرەنسا. گرنگترین
ڕووداو
لە
مێژووی ئەندێشەی فێمینیستی
لە
قۆناغی شۆڕشدا بڵاوکردنەوەی کتێبی «
ماری
ڤۆلستۆن کرافت»
بوو
لە
ساڵی 1792
بە
ناوی
سەلماندنی مافەکانی ژنان. میریام
کرام
،
لەم
بارەوە دەڵێت: ڤۆلستۆن
یەکەمین
فێمینیستی گەورەیە و کتێبی سەلماندنی مافەکانی
ژن
،
وەک
جاڕنامەی
سەربەخۆیی
فێمینیزم
لە
ئەژمار
دێت
.
نووسراوە فێمینیستیەکان،
دوو
شەپۆل
بۆ
ڕەوتی
پێشڤەچوونی
ئەم
ڕێبازە ناوبردە دەکەن: شەپۆلی
یەکەم
(1830
تا
1920). تایبەتمەندی
ئەم
شەپۆلە
خەبات
و تێکۆشانی
ژنانە
بۆ
بە
دەست
هێنانی مافی
دەنگدان
و
یەکسانی
مافی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا. شەپۆلی
دووهەم
لە
1960
تاکوو
ئێستا
دەگرێتەوە.
خاڵی
بەرچاوی
ئەم
شەپۆلە بریتیە
لە
پەرەسەندنی پەروەردەی باڵای ژنان
لە
سەرانسەری ئەورووپا و
ئەمریکا
و زیادبوونی ڕێژەی ژنان
لە
پیشە
و
کاری
جۆراوجۆر
و داواکاری
بۆ
یەکسانی
مووچەی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا.
بەڵام
ساڵەکانی
نێوان
1920
تا
1960
بە
قۆناغی
ڕاوەستان
ناونووس
کراوە
.
هەڵبەت
هەندێ
لە
نووسەرانی
ئەم
دواییانە شەپۆلی
سێهەم
،
بە
فێمینیزمی
پۆست
مۆدێرنە
پێناسە
دەکەن.
ئەم
شەپۆلە
کە
لە
دەیەی 1980
دەستی
پێکردووە
بۆ
بزاوتی فێمینیستی، قۆناغی گواستنەوەیە
لە
بابەتە
سیاسی
و ئابوورییەکانەوە
بەرەو
بابەتی کەلتووری و سایکۆلۆژی و زمانەوانی.
فێمینیزم،
وەک
هەموو
ئایدیۆلۆژیایەک دەکەوێتە
ژێر
کاریگەریی
سوننەتە
مێژووییەکان و
لەگەڵ
هەندێ
لەم
ئایدیۆلۆژییانەدا
تێهەڵکێش
بووە
. ئەزموونی شۆڕشی فرەنسی و گوتارە بەهێزەکەی
لە
بابەت
مافە
دیموکراتییەکان،
بۆ
سەرهەڵدانی بیرۆکەی فێمینستی
گەلێک
پێویست
بووە
. کاریگەریی پرۆتستانیزم
لەمەڕ
هاندانی ژنان
بۆ
چالاکی
کۆمەڵایەتی
و
تێوەگلان
لە
بابەتە
سیاسی
و کۆمەڵایەتییەکان و کاریگەریی سۆسیالیستە خەیاڵییەکان،
بۆ
وێنە
لایەنگرانی سەن سیمۆن و شاڕۆڵ فۆریە،
لەم
ڕێچکەوە
ئاو
دەخواتەوە.
بزاوتی فێمینیزم،
ئێستا
وەک
بزاڤێکی جیهانی
لێ
دەرهاتووە. لایەنگرانی
ئەم
بزاڤە
لەسەر
ئەم
باوەڕەن
کە
ژنان
تەنها
بە
هۆی
«
ژن
بوون
»
یان
لەو
کۆمەڵگەیانەی
کە
لە
خزمەت
بەرژەوەندی
پیاواندایە،
تووشی
بێعەدالەتی و نایەکسانی
هاتوون
.
هەر
بۆیە
بزاوتی
لایەنگری
لە
مافی ژنان
چەند
ڕێچکەیەکی
لێ
بۆتەوە
کە
بە
کورتی
بریتین
لە
:
1ـــ لایەنگرانی لیبرالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
بێعەدالەتی مەدەنی و دەرفەتە پەروەردەییەکان
بە
سەرچاوەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان دەزانن و
خەبات
لە
پێناو
بەدەست
هێنانی ئازادییەکانی تاکەکەسی ژنان،
بە
مەبەستی
خۆیان
ناوبردە ئەکەن.
2ـــ لایەنگرانی ڕادیکالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
پێیان
وایە
کە
هەرچی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان
دێت
، دەگەڕێتەوە
بۆ
خۆبەزل
زانی
و
باڵادەستی
پیاوان و
لەم
ڕێگەدا
هەوڵ
دەدەن کۆمەڵگەی پیاوــ مەزنایەتی بگوازنەوە
بۆ
کۆمەڵگەیەکی
ژن
ــ مەزنایەتی.
3ـــ لایەنگرانی مارکسیستی مافەکانی ژنان. ئەمانیش
هۆی
ئەو
کۆت
و بەندانەی
کە
لە
ملی
ژناندایە، دەگەڕێننەوە
بۆ
شێوازی
بەرهەمهێنانی
سەرمایەداری
و جیاکردنەوەی
ئیش
و
کار
لە
ماڵەوە
کە
بۆتە
هۆی
دابەشکاریی سێکسی. ڕێگەچارەی
ئەم
گرفتەش گۆڕینی
ئابووری
زاڵ
بەسەر
کۆمەڵگە
دەزانن.
4ــ لایەنگرانی سۆشیالیستی مافەکانی ژنان.
ئەم
ڕێچکە
، ڕیشەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژناندا
لە
سیستەمی
ئابووری
سەرمایەداری
دەبینآ
کە
بۆ
مانەوەی
خۆی
، کرێکارەکان
بە
تایبەت
ژنان وەبەردەهێنآ.
لەم
ڕوانگەوە،
هەم
خاوەندارێتی ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
و
هەم
شێوازی
ژیانی
کۆمەڵایەتی
پێویستی
بە
گۆڕانی بنەڕەتی
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
قوتابخانەی سیاسی
قوتابخانەی
سیاسی
بەو
تیۆرییانە دەگوترێ
کە
دەربارەی
دەوڵەت
، حکوومەت و شێوەی بەڕێوەبردنی
کۆمەڵگە
لێکۆڵینەوە
دەکات.
قوتابخانە
سیاسیەکان
بەو
مانایەی
کە
ئیمڕۆکە
مەبەستمانە مێژوویەکی
دوور
و درێژیان
نییە
بەڵکوو
بەرهەمی گۆڕانکارییە فیکرییەکەی
سەردەمی
ڕێنسانسی ئەورووپایە
بە
تایبەت
سەروبەندی شۆڕشی
مەزنی
فرەنسی
کە
بزاوتە سیاسیەکان
بە
ئایدیۆلۆژیایەکی تایبەتەوە
هاتنە
مەیدانەوە.
لە
باری
مێژووییەوە،
ڕەوتی
پەیابوونی
قوتابخانە
سیاسیەکان وابووە
کە
سەرەتا
ئەندێشەی
ئازادیخوازانە
(لیبرالیزم) و
تاک
باوەڕانە (
تاک
پەروەری
)
سەری
هەڵداوە. دواتر،
پاش
ڕووخانی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان و
هاتنە
ئارای مەسەلەی نوێی
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
، ڕێبازی کۆمەڵخوازی و سۆشیالیستی بەدیهاتوون.
ئەم
قوتابخانانە
هەندێ
جار
وەک
لیبرالیزم (بڕوانە
ئازادیخوازی
)
یا
فاشیزم
ژێرخانێکی فەلسەفییان
نییە
بەڵام
هەندێکی
دیکە
لەم
قوتابخانانە وێڕای خستنەرووی تیۆری دەربارەی حکوومەت،
بەدەستەوە
گرتنی
دەسەڵات
بە
ئامرازێک دەزانن
بۆ
گەیشتن
بە
ئامانجی
سیاسی
و
کۆمەڵایەتی
کە
ئەمانە
لە
ڕاستیدا
بە
ئایدیۆلۆژیا
لە
قەڵەم
دەدرێن.
بۆ
وێنە
کۆمۆنیزم
و
سۆشیالیزم
کە
ڕیشەی هەردووکیان دەگەڕێتەوە
بۆ
مارکسیزم
.
قوتابخانەی فرانکفۆرت: بڕوانە مارکسیزمی
نوێ
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ناسینەوەی دووفاکتۆ/نیمچەسەربەخۆ
لە
پێوەندی
نێودەوڵەتیدا
بە
مانای پەسندکردنی دەوڵەتێکە
لە
لایەن
دەوڵەتێکی
دیکە
و کردنەوەی
سەری
پێوەندی
و
پابەندی
دوولایەنە
لە
نێوانیان
بۆ
ماوەیەکی دیاریکراو
یا
بێ
سنوور
. دووفاکتۆ
لە
ڕوانگەی
یاسا
نێودەوڵەتییەکاندا
بە
دوو
جۆر
دێتە ئاراوە:
1) ناسینەوەی واقیع
کە
بریتییە
لە
دان
پێدانان
بە
هەبوونی
دەوڵەت
یان
وەڵاتێکی
نوێ
، لەگوێن دەوڵەتێکی
سەربەخۆ
و بتوانێ
بۆ
بەکارهێنانی
هێز
و
دەسەڵات
لە
قەڵەمڕەوی وەڵاتەکەی خۆیدا.
ئەم
جۆرە ناسینە،
بەری
تەسکە
چونکە
ئاستی پێوەندییەکان
لە
دۆخێکی نزمدا دەمێنێتەوە و
پێوەندی
دیپلۆماسی
لە
نێوانیاندا ناکرێتەوە.
2) ناسینەوەی قانوونی de jure
کە
بریتییە
لە
ناسینی
دەوڵەت
یان
وەڵاتێکی
نوێ
، لەگوێن دەوڵەتێکی
سەربەخۆ
و بەتوانێ
لە
بەکارهێنانی
هێز
و
دەسەڵات
لە
قەڵەمڕەوی وەڵاتەکەی خۆیدا و ڕاپەڕاندنی
پەیماننامە
نێودەوڵەتییەکانی
خۆی
.
ئەم
جۆرە ناسینە، کۆی
پێوەندی
دیپلۆماسی
و پارێزراویی نوێنەرانی
سیاسی
لەخۆدەگرێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پارە سپی کردنەوە
پرۆسەی گۆڕینی پارەیەک
کە
سەرچاوەی بەدەسهێنانەکەی نایاسایی بێت
بۆ
دارایی
و داهاتێکی
یاسایی
.
بۆ
وێنە
پارەیەک
کە
لەڕێگەی قاچاخیکردن
بە
مادەسڕکەرەکان، خواردنەوەی ئەلکحول،
تیرۆریزم
، بەرتیلدان و
کاری
ناڕەوای
دیکە
بەدەست
هاتووە. ئاریشەی شووشتنەوەی
پارە
، کاتێک
سەر
هەڵدەدا
کە
ئەم
جۆرە پارانە
لە
سیستەمی
ئابووری
و دامودەزگە ماڵییەکانی وەڵاتێکدا بکەونەگەڕ. سەرچاوەی بەکارهێنانی
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
، دەگەڕێتەوە
بۆ
دەسەڵاتی
مافیا
بەسەر تۆڕێکی جلشۆریی مەکینەیی ئەمریکی
لە
دەیەی 1930.
لەو
ساڵانەدا گانگەسترێک
بە
ناوی
«
ئال
کاپۆن»، پارەیەکی
زۆری
کە
لەڕێگەی
دەستبڕی
و
چەتەیی
،
قومار
،
تاوان
، قەحبەگەری و قاچاخکردن
بە
مادەسڕکەرەکان بەدەستی هێنابوو،
لە
جلشۆرخانەکان خستییەگەڕ
تاکوو
سەرچاوەی بەدەستهێنانەکەی
ون
بکات و
کەس
نەزانێ
چۆن
ئەو
پارەی
بەدەست
هێناوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕیڤیژیۆنیزم (پیاچوونەوەگەری)
ئەم
زاراوە
لە
وشەی لاتینی revisere
بە
مانای
حەز
بە
تازەکردنەوەی
دیدار
و
پیاچوونەوە
، وەرگیراوە.
پێداچوونەوە
،
بە
بووژانەوەی
بن
بونیات و کارکردەکانی ڕێبازێک دەگوترێ (بڕوانە دۆکترین).
واتە
ئەو
کەسەی
کە
لە
بارەی
ڕێباز
یان
ئایدیۆلۆجیایەک خوازیاری دەستکاریکردن و
پێداچوونەوە
بێت، پێی دەگوترێ ڕیڤیژیۆنیست (کەسێک
کە
دەستکاری
شتێک بکات).
ئەم
بۆچوونە
لە
لایەن
نووسەر
و سیاسەتمەداڕێکی سۆسیال دیموکراتی
ئەڵمانی
بە
ناوی
ئیدوارد برنشتین
لە
ساڵی 1889 خرایەڕوو.
ئەم
تیۆرییە ڕەخنەیەکی ئایدیۆلۆجیکی
بوو
کە
لە
تیۆری و پێشبینیەکانی
ئابووری
ــ
سیاسی
کارڵ مارکس
گیرا
و بەپێی
ئەم
خاڵانەی
خوارەوە
ڕەخنەی
لێ
گیرا
:
1)
بۆچوون
و
جیهانبینی
مارکس دەربارەی کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
و گۆڕینی خێرای
بۆ
کۆمەڵگەیەکی پڕۆڵیتاری،
بە
خێرایی
و
پەلە
نایەتەدی و
هەر
بۆیە
پێویستە
ئەم
تیۆرییە پێداچوونەوەی
بە
سەردا
بێت و
دەستکاری
بکرێت.
2) خەباتی چینایەتی
بەو
شێوەی
کە
مارکس
پێشبینی
کردبوو،
بە
ئامانج
نەگەیشت و
چینی
مامناوەندی
نەک
لە
کۆمەڵگە
نەسڕدرابۆوە
بەڵکوو
پەرەی ستاندبوو.
3)
ناوەندگەرێتی
پیشەسازیی و
سەرمایە
،
بە
پێچەوانەی بۆچوونی مارکس،
تووشی
وێستان
و بێسەرەوبەرەیی ببوو.
1
2
3