تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 17
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
داروینیزمی کۆمەڵایەتی
تیۆرییەکی
کۆمەڵایەتی
و مێژوویییە
کە
لە
لایەن
چارلز داروین (1809ــ1882)
ئاڕاستە
کرا
و
باس
لە
پڕۆسەی گەشەسەندنی سروشتی«جۆرەکان» دەکات.
ناوبراو
لە
کتێبە بەناوبانگەکەی
بە
ناوی
سەرچاوەی
ڕەگەزەکان
،
بۆ
سەلماندنی بونیادی گەشەی بوونەوەرە زیندووەکان، بەپێی
هەندێ
بەڵگە
پێی وابوو
کە
بوونەوەرەکان لەژێر کاریگەریی هەلوومەرجێکی دیاریکراودا گۆڕانیان بەسەرا
دێت
.
بۆ
نموونە
مرۆڤی
بە
بەرهەمی فراژووتن و گەشەکردنی ڕەگەزێکی
مەیموون
دادەنا.
بنیاتی
ئەم
تیۆرییە
لە
باری
مێژوویییەوە،
پابەندی
بنەمای «
خەبات
لە
پێناو
ژیان
»
دایە
.
ئەم
ڕەوتە
لە
سروشتەوە گوازراوەتەوە
بۆ
ناو
ڕەگەز
و نەتەوەکان.
لەم
جەنگەدا «شیاوترینەکان»،
واتە
«بەهێزەکان» دەمێننەوە.
ئەم
تیۆرییە
لە
کۆتایی
سەدەی
نۆزدە
و
بەرایی
سەدەی
بیست
،
بووە
بنەمایەکی ئایدیۆلۆجیکی
بۆ
ململانێی زلهێزەکان و دەسپێکێک
بۆ
شەڕی دەسەڵاتداریەتی ئیمپریالیزم.
ئەم
تیۆرییە
لەگەڵ
ڕەگەزپەرستی*
ئاوێتە
بووە
بۆ
نموونە
لەسەر
کەسایەتی
هیتلەر،
پێش
ساڵی 1914 کاریگەریی
دانا
و دواتر بەشێک
لە
فەلسەفەی نازیسمی
پێک
هێنا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
زایۆنیزم
ڕێبازێک
کە
پەرەی
دا
بە
دامەزرانی ڕژێمێکی زایۆنیستی
لە
خاکی
فەلەستین.
پاش
وێرانکردنی
ئۆرشەلیم
لە
ساڵی 70ی زایینی
لە
لایەن
ڕوومییەکان،
جوولەکانی
ئەم
وەڵاتە
بە
تەواوی
جیهاندا
بڵاو
بوونەوە
.
بەم
حاڵەش یەکییەتی
ئایینی
و کەلتووری
لە
نێوانیان نەپسا و
لە
ناو
نەتەوەکانی دیکەدا نەتوانەوە.
بە
درێژایی
مێژوو
لە
لایەن
خاچپەرستەکانەوە
وەک
کەمینەیەک سەیریان
دەکرا
و
زۆر
جاریش
تووشی
ئازار
و
ئەشکنجە
دەبوون.
بۆیە
هەر
ئارەزووی
گەڕانەوە
بۆ
«ئەرزی مەوعوود»
یان
لە
دڵدا مابۆوە.
لە
سەدەکانی 16 و 17
هەندێ
لە
جوولەکەکان، هەوڵیان
دا
بگەڕێنەوە
بۆ
فەلەستین. بزووتنەوەی
زایۆنیزم
لە
میانەی سەدەی
نۆزدە
لە
ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
و ناوەندیەوە
دەستی
پێکرد و ناوەکەی
خۆشی
لە
دۆڵێکی فەلەستین
بە
ناوی
«زایۆن» وەرگرتووە.
لە
ساڵی 1897 ڕۆژنامەنووسێکی نەمسایی
بە
ناوی
تیۆدۆر هێرتزێل،
یەکەمین
کۆنگرەی زایۆنیستەکانی
لە
بازێلی سویسڕا
بەڕێوە
برد
و داوای
کرد
هەموو
جوولەکەکان بگەڕێنەوە
بۆ
فەلەستین.
ئەگەرچی
عوسمانییەکان
بەم
کارە
ڕازی
نەبوون
،
بەڵام
دوای ڕووخانی
ئیمپراتۆری
عوسمانی، بەریتانیاییەکان
بەم
کارە
هەستان
و
سەرەتا
لە
ساڵی 1903 حکوومەتی بەریتانیا، پێشنیازی
کرد
کە
بەشێک
لە
خاکی
ئۆگاندا
بۆ
نیشتەجێکردنی جوولەکان
تەرخان
بکرێت
کەچی
زایۆنیستەکان
ڕازی
نەبوون
.
بەیاننامەی بالفۆر
کە
لە
ساڵی 1917،
لە
لایەن
ئارتۆر جەیمز بالفۆر
وەزیری
دەرەوەی بەریتانیا
بڵاو
کرایەوە، بەریتانیای
بە
دامەزرانی ڕژێمێکی زایۆنی
لە
خاکی
فەلەستین پێمل
کرد
.
لە
ساڵانی دوای شەڕی جیهانی
یەکەم
، بزوتنەوەی زایۆن، پەنابەرە جوولەکەکانی
لە
شار
و دێهاتەکانی فەلەستین
جێگیر
کرد
و
هەندێ
دامودەزگەی سەربەخۆی
لەوێ
دامەزراند. حەشیمەتی جوولەکەکان
کە
لە
ساڵی 1925 زیاتر
لە
108
هەزار
کەس
بوون
،
لە
ساڵی 1933 گەیشتە 220
هەزار
کەس
.
لە
میانەی
دوو
شەڕی جیهانی و
بە
تایبەت
شەڕی
دووهەم
،
بە
هۆی
سیاسەتی
دژ
بە
جوولەکەی
نازیسم
، جوولەکەکان
دەستەدەستە
بەرەو
فەلەستین
گلۆر
بوونەوە
و
خۆیان
گەیاندەوە
ئەم
سەرزەمینە.
زۆربەی عەرەبە فەلەستینییەکان
هەر
لە
سەرەتاوە، زایۆنیستەکانیان
وەک
مەترسییەک لەقەڵەم
دا
و
کەوتنە
جموجووڵ
بۆ
سەرکوتکردنیان.
ئەم
مەسەلە
بووە
هۆی
دامەزرانی سپای خوفییەی جوولەکەکان
لە
ساڵی 1920
کە
بە
ناوی
هاگانا
بە
مانای
بەرگری
ناوی
دەرکرد. دوای شەڕی جیهانی
دووهەم
، ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بە
دابەشبوونی فەلەستین و دامەزرانی دەوڵەتێک
بۆ
جوولەکەکان
ڕازی
بوو
.
بەرەبەرە
زەمینە
بۆ
شەڕی گەورەی
جوولەکە
و عەرەبان
خۆش
بوو
.
لەم
شەڕەدا جوولەکەکان
بە
زۆری
سەرکەوتنیان
بەدەس
ئەهێنا و خاکێکی زۆرتریان
داگیر
ئەکرد.
لە
شەڕەکانی دواتریش (1956،1967،1973) دەوڵەتانی عەرەبیش
هاتنە
مەیدانی شەڕەکە و
ماڵ
وێرانی
و ئاوارەییەکی
زۆری
لێکەوتەوە. «ڕێکخراوەی
ئازادی
فەلەستین» و
چەندین
گرووپی
گریلایی
دژ
بە
جوولەکەکان دامەزرا
کە
تا
ئێستاش
ئەم
ناوچە
ڕواڵەتی
ئاشتی
و
ئارامی
بەخۆوە
نەدیوەتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆسیال داروینیزم
لە
میانەی سەدەی 19 بۆچوونە ژینگەناسییەکانی چارلز داروین
لە
سەر
تیۆرییە سیاسیەکان کاریگەرییان
دانا
. گریمانەکانی داروین
لە
سەر
لایەنە جۆراوجۆرەکانی
ململانێ
تەئکیدیان دەکرد و
پێوەبوون
کۆنترۆڵی
سیاسی
لە
لایەن
کەمینەیەکی
سیاسی
و سیستەمێکی
ئابووری
سەرمایەداری
پاساو بدەن.
سپێنسر و گراهام سامنر،
وەک
پێشەنگی سوسیال داروینیزم، شەڕی
مان
و
نەمان
یان
لە
دۆخ
دەدا
(
واتە
کردوکۆشی گیانلەبەران
بۆ
زاڵبوون
بەسەر
دوژمن
و بارودۆخی وادا
کە
بیانخاتە
مەترسی
لەناوچوونەوە)
بەڵام
لە
لایەکی دیکەوە بیرمەندانێکی
وەک
پارسۆنز و گامپلۆڤیچ و سیاسەتمەدارانێکی
وەک
بیسمارک، چەمبرلێن و ڕۆزڤێڵت
جیاوازی
ڕەگەزی و
زایەند
و پەرەسەندنی
ئیستیعمار
و شەڕیان بەهەند دەگرت و
بە
هۆکاری
ململانێ
و کێشمەکێشی
نێوان
نەتەوە
و گرووپەکانیان دەزانی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شۆڤینیزم
نەتەوەپەرستی
توندڕەوانە و
ناماقووڵ
کە
تێکەڵ
بە
ڕق
و
کین
بێت
بەرانبەر
بە
نەتەوەکانی
دیکە
. وشەکە
لە
ناوی
نیکۆلا شۆڤێن،
کە
سەربازێکی فەرەنسی و فیداییەکی ناپلیۆن
بووە
، وەرگیراوە.
پاشان
بۆ
ئەو
کەسانە
بە
کار
هاتووە
کە
بە
حەز
و ئارەزوویەکی بێپایان
وەڵاتی
خۆیان
خۆش
ویستووە.
لە
ڕاستیدا
شۆڤینیزم
فیکرەیەکی دواکەوتووانەیە
کە
مەبەستەکەی
شانازی
کردن
بە
گەلی
خۆت
و سووکایەتی
کردن
بە
گەلانی
دیکە
و بەکۆیلەکردنی نەتەوەکانی
دیکە
. سیاسەتی
ڕەگەزپەرستی
هیتلەر و فاشیستەکان
لەسەر
بنەماکانی
شۆڤینیزم
بنیاد
نرابوون. ئەمڕۆش
هەندێ
دەوڵەت
و
گرووپی
کۆنەپەرست
،
بە
کەڵک
وەرگرتن
لە
شۆڤینیزم
، هەوڵی پێشێلکردنی مافەکانی
خەڵک
و
گەیشتن
بە
ئامانجەکانیان دەدەن.
مامۆستا
شوکور مستەفا،
بلیمەتی
گەورەی
کورد
،
لەمەڕ
ئەم
زاراوە
چەند
ڕستەیەکی بەنرخی گوتووە
کە
لێرەدا دەیهێنمەوە:
«
بەڕاستی
، مەسەلەی
نەژاد
و ڕەگەزان مەسەلەیەکی ئایدیۆلۆژیک و
سیاسی
فرە
توند
و
تیژە
. بیرمەندانی
کۆنەپەرستی
دنیای
سەرمایەداری
دە
هەڵپەی ئەوەدا
بوون
کە
بە
هۆی
ڕامانەی نەژادییەوە، دەسەڵاتی
سەرمایەداری
بەسەر گەلاندا
سەپاندن
پاساو بدەن.
ئەمانە
پڕوپاگەندەی
ئەوەیان
بڵاو
کردەوە
کە
گۆیا
یەژێ،
هەندێ
لە
تیرەی
مرۆڤ
لە
هەندێکی دیکەیان ڕەسەنتر و باشترن.
هەروەها
لافی
ئەویشیانە لێداوە
کە
ئەورووپا
هەمیشە
بنیادەمەکانی
لەگەڵ
بنیادەمەکانی
ئاسیا
و ئەفریقیادا جیاوازن. شۆڤینیستانی
عارەب
و
عەجەم
و
تورک
هەر
لە
هەڕوگیڤی ئەوەدان،
نەتەوە
بەزۆر لکێندراوەکانیان،
وەک
وە
نموونە
،
کورد
، گۆیە بەچکەی جنۆکەن،
لە
دێو
و درنجن و
ئیتر
لەم
قسە
قۆڕەیلەوە
بێ
بدەن.
بەڵام
ئەمڕو
زانست
ئەم
قسە
بێتامانەی
سەر
لەبەر
پووچاندووەتەوە و
کەم
کەس
باوەڕیان
پێ
دەکەن».
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فابیانیزم
زاراوەی
فابیانیزم
لە
ناوی
فابیۆس سەرکردەی
ڕۆمی
وەرگیراوە
کە
دوو
سەدە
پێش
زایین
ژیاوە و توانی
بە
زیرەکی
و
لەسەرخۆ
،
شکست
بهێنێ
بە
هانیباڵی
دوژمنی
.
لە
زاراوەی سیاسیدا
ناوی
بزاڤێکی سۆشیالیستییە
کە
لە
بریتانیا
سەری
هەڵدا و لایەنگرەکانی
لە
1884
لە
«کۆمەڵەی فابیان»
کۆ
بوونەوە
و توانی سەرنجی
هەموو
ڕۆشنبیرانی
ئەو
سەردەمە
(
بۆ
وێنە
جۆرج بیرنارد
شاو
و گراهام والاس)
بەرەو
لای
خۆی
ڕابکێشێ. بەگشتی
ئەم
ڕێبازە پێیوایە
کە
سۆشیالیزمی جیهانی دەبێت
بە
ئارامی
و
بەکاوەخۆ
و
بە
شێوەیەکی زانستییانە
لەسەر
بیر
و هزری
جەماوەر
کاریگەریی دابنێت. کۆمەڵەی فابیان
لەسەر
ئەم
باوەڕەن
کە
دەکرێت
لە
ڕێگەی ئاشتیانە و گونجاو
لەگەڵ
بنەماکانی
دیموکراسی
و کاریگەریی
لەسەر
بیروبۆچوونی بەرپرسان، کۆمەڵگەیەکی سۆشیالیستی
بنیاد
بنرێت.
پاش
دامەزرانی حیزبی
کرێکاری
بریتانیا کۆمەڵەی فابیان چوونە ڕیزی
ئەم
حیزبەوە
بەڵام
سەربەخۆیی
خۆیان
پاراست و دواتریش
وەک
گرووپێکی
ڕۆشنبیر
دەستیان
دایە
توێژینەوە و
ڕاگەیاندن
لەناو
حیزبدا.
ئەم
گرووپە
چەند
وتارێکیان بەدژی فەلسەفەی مارکس بڵاوکردەوە و
لەم
بارەوە
بەم
شێوە
بیریان دەکردەوە:
1ـــ چاکسازی
کۆمەڵایەتی
بەشێوەیەکی
خۆڕسک
، کامڵبوونی سرووشتی
بەدی
دەهێنا و بارودۆخی
ئابووری
کرێکاری
بەرەو
باشتربوون دەبرد و
پێویستی
بە
شۆڕش
و توندوتیژی نەدەکرد.
2ـــ
بۆ
پێشڤەبردنی
کۆمەڵایەتی
، ململانێی چینایەتی
پێویست
نەبوو
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فێمینیزم/بزووتنەوەی ئازادی ژنان/مێخوازی
فێمینیزم
لە
وشەی فەرەنسی femme
بە
واتای
ژن
وەرگیراوە و مانای
لایەنگری
کردن
لە
ژن
دەبەخشێ و
ناوی
بزاڤێکە
کە
بۆ
یەکسانی
مافە
سیاسی
و کەلتووری و
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکانی ژنان و پیاوان
هەوڵ
دەدات.
لە
بابەت
ئاخێزگەی فێمینیزم لەگوێن ئایدیۆلۆجیایەک،
چوار
تەوەر
لە
ئارادایە:
لە
سێ
تەوەردا
مانا
پێشتر
لە
وشەکەیە.
ئەم
بۆچوونە پێیوایە
کە
مێژووی فێمینیزم،
لە
سپێدەی
هۆشیاری
مرۆڤەوە
دەست
پێدەکات.
لەم
ڕوانگەوە «
ئاریشە
» ی
ژن
هیچ
کات
لێمان
جیانەبۆتەوە و
هەندێ
کەس
پێیان
وایە
کە
جۆری
نێرینە
، لەباری توانستی ئیکۆلوژییەوە
باڵادەست
بووە
و مێژووی مرۆڤایەتیش
بە
هۆی
باڵادەستی
پیاوان،
بە
قەدەر
کارەساتێک ڕێگەمان
لێ
ون
دەکات.
بۆچوونی
دووهەم
و
سێهەم
، ئاخێزگەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
سەدەی پانزدە و
حەڤدە
.
سەرەنجام
بۆچوونی
چوارەم
کە
ڕەنگە
لە
هەموان
ڕاستگۆیانەتر بێت، پێشینەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
کۆتاییەکانی سەدەی
هەژدە
بە
تایبەت
دوای شۆڕشی
مەزنی
فەرەنسا. گرنگترین
ڕووداو
لە
مێژووی ئەندێشەی فێمینیستی
لە
قۆناغی شۆڕشدا بڵاوکردنەوەی کتێبی «
ماری
ڤۆلستۆن کرافت»
بوو
لە
ساڵی 1792
بە
ناوی
سەلماندنی مافەکانی ژنان. میریام
کرام
،
لەم
بارەوە دەڵێت: ڤۆلستۆن
یەکەمین
فێمینیستی گەورەیە و کتێبی سەلماندنی مافەکانی
ژن
،
وەک
جاڕنامەی
سەربەخۆیی
فێمینیزم
لە
ئەژمار
دێت
.
نووسراوە فێمینیستیەکان،
دوو
شەپۆل
بۆ
ڕەوتی
پێشڤەچوونی
ئەم
ڕێبازە ناوبردە دەکەن: شەپۆلی
یەکەم
(1830
تا
1920). تایبەتمەندی
ئەم
شەپۆلە
خەبات
و تێکۆشانی
ژنانە
بۆ
بە
دەست
هێنانی مافی
دەنگدان
و
یەکسانی
مافی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا. شەپۆلی
دووهەم
لە
1960
تاکوو
ئێستا
دەگرێتەوە.
خاڵی
بەرچاوی
ئەم
شەپۆلە بریتیە
لە
پەرەسەندنی پەروەردەی باڵای ژنان
لە
سەرانسەری ئەورووپا و
ئەمریکا
و زیادبوونی ڕێژەی ژنان
لە
پیشە
و
کاری
جۆراوجۆر
و داواکاری
بۆ
یەکسانی
مووچەی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا.
بەڵام
ساڵەکانی
نێوان
1920
تا
1960
بە
قۆناغی
ڕاوەستان
ناونووس
کراوە
.
هەڵبەت
هەندێ
لە
نووسەرانی
ئەم
دواییانە شەپۆلی
سێهەم
،
بە
فێمینیزمی
پۆست
مۆدێرنە
پێناسە
دەکەن.
ئەم
شەپۆلە
کە
لە
دەیەی 1980
دەستی
پێکردووە
بۆ
بزاوتی فێمینیستی، قۆناغی گواستنەوەیە
لە
بابەتە
سیاسی
و ئابوورییەکانەوە
بەرەو
بابەتی کەلتووری و سایکۆلۆژی و زمانەوانی.
فێمینیزم،
وەک
هەموو
ئایدیۆلۆژیایەک دەکەوێتە
ژێر
کاریگەریی
سوننەتە
مێژووییەکان و
لەگەڵ
هەندێ
لەم
ئایدیۆلۆژییانەدا
تێهەڵکێش
بووە
. ئەزموونی شۆڕشی فرەنسی و گوتارە بەهێزەکەی
لە
بابەت
مافە
دیموکراتییەکان،
بۆ
سەرهەڵدانی بیرۆکەی فێمینستی
گەلێک
پێویست
بووە
. کاریگەریی پرۆتستانیزم
لەمەڕ
هاندانی ژنان
بۆ
چالاکی
کۆمەڵایەتی
و
تێوەگلان
لە
بابەتە
سیاسی
و کۆمەڵایەتییەکان و کاریگەریی سۆسیالیستە خەیاڵییەکان،
بۆ
وێنە
لایەنگرانی سەن سیمۆن و شاڕۆڵ فۆریە،
لەم
ڕێچکەوە
ئاو
دەخواتەوە.
بزاوتی فێمینیزم،
ئێستا
وەک
بزاڤێکی جیهانی
لێ
دەرهاتووە. لایەنگرانی
ئەم
بزاڤە
لەسەر
ئەم
باوەڕەن
کە
ژنان
تەنها
بە
هۆی
«
ژن
بوون
»
یان
لەو
کۆمەڵگەیانەی
کە
لە
خزمەت
بەرژەوەندی
پیاواندایە،
تووشی
بێعەدالەتی و نایەکسانی
هاتوون
.
هەر
بۆیە
بزاوتی
لایەنگری
لە
مافی ژنان
چەند
ڕێچکەیەکی
لێ
بۆتەوە
کە
بە
کورتی
بریتین
لە
:
1ـــ لایەنگرانی لیبرالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
بێعەدالەتی مەدەنی و دەرفەتە پەروەردەییەکان
بە
سەرچاوەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان دەزانن و
خەبات
لە
پێناو
بەدەست
هێنانی ئازادییەکانی تاکەکەسی ژنان،
بە
مەبەستی
خۆیان
ناوبردە ئەکەن.
2ـــ لایەنگرانی ڕادیکالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
پێیان
وایە
کە
هەرچی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان
دێت
، دەگەڕێتەوە
بۆ
خۆبەزل
زانی
و
باڵادەستی
پیاوان و
لەم
ڕێگەدا
هەوڵ
دەدەن کۆمەڵگەی پیاوــ مەزنایەتی بگوازنەوە
بۆ
کۆمەڵگەیەکی
ژن
ــ مەزنایەتی.
3ـــ لایەنگرانی مارکسیستی مافەکانی ژنان. ئەمانیش
هۆی
ئەو
کۆت
و بەندانەی
کە
لە
ملی
ژناندایە، دەگەڕێننەوە
بۆ
شێوازی
بەرهەمهێنانی
سەرمایەداری
و جیاکردنەوەی
ئیش
و
کار
لە
ماڵەوە
کە
بۆتە
هۆی
دابەشکاریی سێکسی. ڕێگەچارەی
ئەم
گرفتەش گۆڕینی
ئابووری
زاڵ
بەسەر
کۆمەڵگە
دەزانن.
4ــ لایەنگرانی سۆشیالیستی مافەکانی ژنان.
ئەم
ڕێچکە
، ڕیشەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژناندا
لە
سیستەمی
ئابووری
سەرمایەداری
دەبینآ
کە
بۆ
مانەوەی
خۆی
، کرێکارەکان
بە
تایبەت
ژنان وەبەردەهێنآ.
لەم
ڕوانگەوە،
هەم
خاوەندارێتی ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
و
هەم
شێوازی
ژیانی
کۆمەڵایەتی
پێویستی
بە
گۆڕانی بنەڕەتی
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
لۆترانیزم
ڕێبازێکی
ئایینی
پرۆتستانە
کە
دەدرێتە
پاڵ
مارتین
لۆتر (1546ــ 1483)، بنیادنەری بزووتنەوەی «ڕیفۆرمی
ئایینی
» ئەڵمانیا. ڕێبازی لۆتر
لەسەر
دوو
ئەستوون
ڕاوەستاوە:
یەکەم
،
تەنیا
بەڵگەی بڕواپێکراو کتێبی
پیرۆزە
واتە
ئینجیل
.
دووهەم
،
پاکبوونەوە
لە
گوناح
،
تەنیا
بە
هۆی
ئیمان
و
کاری
چاکە
مەیسەر
دەبێت. لۆتر
بۆ
نزیکایەتی و
پێوەندی
مرۆڤ
بە
خواوەند
بڕوای
بە
پێوەندی
قەشە
و
کڵێسە
نەبوو
.
ئەو
لە
ساڵی 1520 جاڕنامەکەی پاپای
کە
تێیدا هەڕەشەی
وەدەرنان
لە
کڵێسەی لێکرابوو، سووتاند. لۆتر
لایەنگری
ئازادی
تاکەکەسی و
ئازادی
ئایینی
و بیروڕا
بوو
.
ئەو
بەکارهێنانی زەبروزەنگی
بۆ
بەهێزکزدنی
ئایینی
بە
ناڕەوا
دەزانی و بیروباوەڕی
بە
حاڵەتێکی
دەروونی
لە
قەڵەم
دەدا
.
هەر
بۆیە
خەڵکانێکی
زۆر
وەدووی
کەوتن
و ڕێبازی لۆترانیزمیان
بنیاد
نا
.
ئەم
ڕێبازە
بە
هۆی
جیاوازی
و
ناڕەزایی
دەربڕین
بەرانبەر
بە
شێوازەکانی ئایینزای کاسۆلیک،
بە
پرۆتستان ناوبانگیان دەرکرد. پرۆتستانەکان
کە
بەزۆری
لە
ڕۆژئاوای ئەورووپا دەژین بیروباوەڕ و ڕەحمەتی
خوداوەند
بە
هۆکاری ڕزگاربوون دەزانن و
زۆر
پابەندی
بیروڕا و
ئازادی
ئایینن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
لێنینیزم
لێنینیزم
، قوتابخانەیەکی سیاسییە
کە
لە
ناوی
ڤلادیمیر ئیلیچ ئۆلیانۆڤ لینین (1924ـــ 1870) ڕێبەری شۆڕشی ئۆکتۆبەری 1917 سۆڤیەت وەرگیراوە.
لێنینیزم
لەگوێن ئایدیۆلۆژیایەکی
سیاسی
،
پاش
مەرگی لینین
داهات
و ئەویش شێوازێکی
تایبەتی
مارکسیزمە
کە
لە
سۆڤیەت پیادەکرا.
ئەم
قوتابخانە
باوەڕی
بە
چاکسازی فەلسەفەی
مارکسیزم
هەیە
بەڵام
لە
هەمان
کاتدا
خۆی
بە
پابەندی
بنەماکانی
ئەو
فەلسەفە
دەهێڵێتەوە.
لێنینیزم
، کۆمەڵێک نووسراوەی دەستچێنکراوی لینین
بوو
کە
لە
پاش
هەندێ
گۆڕان
و چاکسازی بەسەر بنەماکانی مارکسیزمدا
هاتە
ئاراوە و
هەندێ
خاڵی
پێ
زیادکرا و
هەندێ
خاڵیشی
لێ
سڕایەوە
تاکوو
لەگەڵ
ڕەوشی ڕووسیادا بگونجێ.
لە
ڕاستیدا داهێنەری
لێنینیزم
، ستالین
بوو
کە
کۆمەڵێک
لە
گوتارەکانی لێنینی
بەبێ
لەبەرچاوگرتنی
کاتی
نووسینیان،
لە
9 بابەتدا
بە
ناوی
«بنەماکانی لینینیزم»
کۆ
کردەوە
.
لەم
کۆکردنەوەدا
هەندێ
لە
ئەندێشەکانی لینین دابڕا
یان
بە
کورتوکوێری بڵاوکرایەوە. ترۆتسکی
لە
بەرانبەر
ئەم
کارەی ستالین دەنگی هەڵبڕی و ڕایگەیاند: «لینینیزمی ستالین»
جگە
لە
کۆگایەک خەوشوخۆڵی فیکری و کورتبینی و
کەمتەرخەمی
، هیچی
دیکە
نییە
.
کەواتە
ئەو
لینینیزمەی
کە
ستالین دایهێنا،
بوو
بە
تێوری
ڕەسمی
یەکیەتی
سۆڤیەت.
لە
بەرانبەردا
ئەو
شرۆڤە و لێکدانەوەی
کە
لە
لایەن
کەسانێکی
وەک
ترۆتسکی و بوخارین
لە
سەر
بیروڕای لینین
بە
ئەنجام
گەیشت،
بە
دەسکیسی
ستالین
تووشی
شکستی
سیاسی
هاتن
. دواتر، ڕێژەی وەفاداری لینینیزم،
نەک
هەر
بە
ئەندێشەکانی مارکس
بەڵکوو
بە
نیسبەت ئەندێشەکانی لینینیش،
بووە
هۆی
مشتومڕ
لە
نێوان
مارکسییەکاندا.
لە
باری
مێژووییەوە، وشەی لینینیزم،
یەکەم
جار
لە
لایەن
مارتۆف، ڕێبەری منشڤیکەکان
لە
ساڵی 1904
بەکار
برا
کە
ئەویش
بۆ
ڕەخنە
لە
تیۆری لینین
بوو
لەمەڕ
ڕێکخستنی حیزبی
پێشڕەو
.
لێنینیزم
،
لەگەڵ
بولشویزم
لە
سەرچاوەیەک ئاودەخۆنەوە و لەباری سیاسییەوە بەهێزترین لقی
مارکسیزم
لە
ئەژماردێت
کە
بە
کۆمۆنیزم
ناوبانگی دەرکردووە. کۆمۆنیستەکان،
خۆیان
بە
«
مارکسیزم
ـــ لینینیزم» ناوبردە دەکەن.
بیروبۆچوونەکانی لێنین
لە
سەردەمی
پێش
شۆڕشی
ڕووسیا
لەگەڵ
سەردەمی
پاش
شۆڕشدا جیاوازن.
بەر
لە
شۆڕش
، لێنین
بە
پەیڕەو
کردنی مارکس،
باوەڕی
بە
ڕەوتی
مێژوویی
دایەلیکتیک
هەبوو
چونکە
ڕووسیا
هێشتا
ئامادە
نەبوو
بۆ
شۆڕشێکی
کرێکاری
و نەگەیشتبووە قۆناغی پرۆلتاریا.
لەبەرئەوە
،
سەرەتا
دەبوو
لەو
وەڵاتەدا شۆڕشێکی بۆرژوایی ڕووبدات (
وەک
شۆڕشی فرەنسا) و ڕژێمی تاکڕەو و
دیکتاتۆری
تیزاری،
جێگەی
خۆی
بدات
بە
ڕژێمێکی دیموکراتی و
یاسایی
و حکوومەتی
چینی
میانە
.
لێنین، مارکسییەکی دەمارگرتوو
بووە
و
لەگەڵ
هەرچەشنە پێداچوونەوەیەک
بە
بنەما
و ڕۆحی شۆڕشگێڕانەی مارکسیزمدا
دژایەتی
کردووە.
ئەگەرچی
ئەو
شتەی
کە
لینین
بە
مارکسیزمی
زیاد
کردوووە، لەبواری تیۆرییەوە نایەتە
بەرچاو
بەڵام
لێنینیزم
هەڵگری وەرچەرخانێکی گرینگە
لە
مارکسیزمدا ئەویش گەڕانەوەیە
لە
دیترمینیزمی
ئابووری
بۆ
ئیرادەگەرێتی. بەپێی دیترمینیزمی
ئابووری
ــ
کە
یەکێک
لە
تیۆرییەکانی مارکسە ــ سیاسەتی دەوڵەتەکان و ڕووداوە مێژووییەکان، بەگشتی هۆکاری ئابوورییان
هەیە
و بەرهەمی هێزە جەبرییە ئابوورییەکانن.
لەم
گۆڕانە فیکرییەدا لینین،
لە
جیاتی
ئەوەی
کەشوهەوای شۆڕشگێڕانەی
کرێکاری
بە
پاشکۆیەکی ڕەهای
شێوازی
بەرهەمهێنان
و دۆخی
ئابووری
بزانێت، هۆکاری
دەروونی
و
زەینی
واتە
«ئیرادەی شۆڕشگێڕانە» و ڕێکخستنی بوێرانە،
بە
پاڵنەری
سەرەکی
بۆ
چوونە
ناو
ڕەوتی
مێژوو
دەزانێت. لێنین پێی وابوو
کە
بێ
تیۆری
شۆڕش
هیچ
کارێکی شۆڕشگێڕانە
بە
ئەنجام
ناگات.
لێنین تیۆرییەکی
تایبەتی
دەربارەی ئیمپریالیزم
ئاڕاستە
کرد
کە
بەرفرەوان کردنی
مارکسیزم
بوو
لە
بواری شیکردنەوەی
ڕەوتی
فراژووتنی
مێژوویی
سەرمایەداریدا.
ئەو
ئیمپریالیزمی
بە
دوایین
قۆناغی «
سەرمایەداری
پاوانخواز» دەزانی
کە
لە
سەرەمەرگی خۆیدا
بوو
.
ئەم
تیۆرییە
بوو
بە
بنەمایەک
بۆ
دابەشبوونی
جیهان
بە
دوو
ئۆردووگای
سۆشیالیزم
و ئیمپریالیزم
کە
لە
قۆناغی شەڕی
سارد
زۆر
دەنگی دایەوە. بەپێی
ئەم
دابەشکارییە، سەرکەوتنی بەرەی
سۆشیالیزم
بەسەر ئیمپریالیزم، لەباری مێژووییەوە نکوڵی لێناکرێ
چونکە
ئیمپریالیزم
بەرەو
مەرگ
گلۆر
بۆتەوە.
لینین کاریگەریی
زۆری
لەسەر
بزووتنەوەی سۆشیالیستی (
بە
تایبەت
مارکسیستی)
دانا
.
تاکوو
بەر
لە
شۆڕشی 1917، مارکسییەکان
هەمیشە
بە
دەوری
یەک
حیزب
کۆ
دەبوونەوە
کە
ئەویش
بە
«حیزبی سۆشیال دیموکرات» ناوبانگی دەرکردبوو.
بەڵام
لینین
لەپاش
دامەزراندنی ئینتەرناسیۆنالی
سێهەم
(بڕوانە
کۆمینترن
)
ئەم
حیزبانەی
بە
دوو
حیزبی کۆمۆنیست و سۆشیالیست
دابەش
کرد
.
وردە
ـــ
وردە
ڕێوشوێنی لینین سنووری وەڵاتەکەی بەزاند و زۆربەی وەڵاتانی جیهانی گرتەوە.
نووکە
،
ئەگەرچی
لە
ساڵی 1990 سیستەمی کۆمۆنیستی
لە
یەکیەتی
سۆڤیەتی
پێشوو
لێک
هەڵوەشایەوە،
بەڵام
لە
چەند
وەڵاتێکی
وەک
چین
و کووبا،
ئەم
ڕێبازە
لە
باو
نەکەوتووە و
هێشتا
هەر
ئەم
وەڵاتانەی
پێ
ئیدارە
دەکرێ
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مارکسیزم ـــ لێنینیزم
ئەم
زاراوە
لە
گەرمەی مشتومڕە ئایدیۆلۆژییەکانی
پاش
مەرگی لێنین
هاتە
ئاراوە
بۆ
وەدەرنانی دوژمنانی ستالین.
لە
ژێر
سەردێڕی
ئەم
ناوەدا
مارکسیزم
، بەپێی تێڕوانینی ستالین
بۆ
تیۆر و کردەوەی لێنین،
سەرلەنوێ
پێناسە
کرایەوە.
ئەم
تێڕوانینە شەرعییەتی دەبەخشی
بە
سیاسەتەکانی ستالین و
تا
دەهات پێگەکەی
وەک
سەرچاوەیەکی
سیاسی
و ئایدیۆلۆژیک قایمتر دەکرد.
پاش
سەردەمی
ستالین،
ئەم
چەمکە
بوو
بە
نیشانەی ڕەوابوونی دەسەڵاتی ڕێبەرانی
داهاتوو
.
هەروەها
لە
گەڕیانی کێشمەکێشی
نێوان
جەمسەرەکانی کۆمۆنیزمدا
بوو
بە
بنەمایەکی ئایدیۆلۆژک
بۆ
تاوانبارکردنی
هەر
چەشنە «
لادان
» ێک
لە
ڕێباز
و
باوەڕی
مارکسی.
لە
میانەی مشتومڕی
چین
و سۆڤیەت، ڕووسەکان چینیان
بەوە
تاوانبار
دەکرد
کە
لە
ڕێبازی
مارکسیزم
ـــ
لێنینیزم
لایداوە
بەڵام
چینییەکان ڕێگەی
خۆیان
بەرەو
ئایدیۆلۆژی «
مارکسیزم
ـــ
لێنینیزم
ـــ
مائۆئیزم
» هەڵبژاردبوو.
مارکسیزم
ـــ
لێنینیزم
، ئاوەڵناوێک
بوو
کە
پێشتر
زۆربەی حیزبە کۆمۆنیستیەکان
بۆ
ناوبردەکردنی ئایدیۆلۆژی
خۆیان
بەکاریان دەبرد و
بەم
بۆنەوە
خۆیان
لەو
حیزب و لایەنە مارکسییانەی
کە
باوەڕیان
بە
ڕێبازەکانی مارکس
لەمەڕ
شۆڕشی سۆشیالیستی و
دیکتاتۆری
پرۆڵتاریا
نەبوو
جیا
دەکردەوە.
ئەم
ڕێبازە
لە
بنەڕەتدا ئایدیۆلۆژی بزووتنەوەی
کرێکاری
بوو
بەڵام
لە
کردەوەدا
لە
هەندێ
لە
وەڵاتان
بوو
بە
ئایدیۆلۆژیای
ڕەسمی
و کۆنەپارێزی
چینی
دەسەڵاتدار
و
بۆرۆکراسی
دەوڵەتی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پاش مودێرنیزم
لە
بەستێنی
کردەی
سیاسیدا
ئەم
قوتابخانە
لەسەر
ئەم
باوەڕەیە
کە
خەباتی
چینی
کرێکار
بەرەو
کوژانەوە
دەڕوات و
لە
هەناوی
کۆمەڵگە
پێشکەوتووەکانی سیستەمی سەرمایەداریدا پووکاوەتەوە. بەڕای «دانیال بێل»، کۆمەڵناسی
ئەمریکایی
قۆناخی
پاش
مودێرنیزم
سەردەمی
دژایەتیکردنە
لەگەڵ
نۆرمەکانی
بورژوازی
و نەلێکردن
لە
شوناسی
کۆمەڵایەتی
،
تاکباوەڕی
توندڕەوانە، چێژپەرستی
کوت
و
کوێر
و یاخیبوون
لە
کەلتووری نوێخوازی، سیاسەتی دیموکراتیک،
ئابووری
سەرمایەداری
و
بەها
ئایینییەکان.
هەندێ
کەس
پاش
مودێرنیزم ،
وەکوو
بەرسڤێکی کەلتووری
بە
دوایین
گۆڕانکارییەکانی سیستەمی
سەرمایەداری
ناوبردە دەکەن. هەندێکیش
بێجگە
لە
ڕەنگدانەوەی چاخی نەزۆکیی هزری و
سیاسی
کە
دەسکەوتێکی
مەزنی
نەبووە
بە
شتێکیان نەزانیوە.
پاش
مودێرنیزم،
لە
ڕاستیدا هەڵبڕینی دەنگێک
بوو
بە
دژی
هەموو
دەستکەوتەکانی چاخی
ڕۆشنگەری
،
ئەو
چاخەی
کە
زەمینەی شۆڕشی فەرەنسە و
حەز
و
لاگیری
زانستی
و
کۆمەڵایەتی
خۆش
کرد
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پان جێرمانیزم
بەو
تیۆری و
گەڵاڵە
و پیلانە شەڕخوازە ئەڵمانییانە دگوترآ
کە
لە
بەرایی
سەدەی
نۆزدە
بە
ئامانجی یەکگرتنی
سیاسی
وەڵاتانی
ئەڵمانی
زمان
،
هاتە
کایەوە.
ڕەگ
و ڕیشەی فەلسەفی
پان
جێرمەنیزم ئەگەڕێتەوە
بۆ
یوهان فیشتە، فەیلەسووفی
ئەڵمانی
(1814-1762) . فیشتە،
لەو
سەردەمەی
کە
هێشتا
ئەڵمانیا
دابەش
ئەکرێ
بە
میرنشینی
بچووک
و یەکگرتووییەکی
سیاسی
لە
ئارادا
نەبوو
،
باسی
لە
«چارەنووسی گەورەی
نەتەوە
» دەکرد و نەتەوەی ئەڵمانیای
بە
خاوەن
ڕۆحێکی ئاڤرێنەر دەزانی و
لە
بەرانبەر
ئەمەش
دا
نەتەوە
لاتینی
یەکانی
بە
چارەڕەش
ناوبردە ئەکرد.
ڕاپەڕینی
سیاسی
و ڕۆمانتیکی سەدەی
نۆزدە
کە
بنیاتەکەی
لەسەر
ناسیۆنالیزم
بینا
کرابوو، بیرۆکەی ڕێبەرایەتی جیهانی ئەڵمانییەکانی
بە
هێزتر
کرد
و بیرمەندان و نوسەرانی
ئەڵمانی
بەرەو
داڕشتنی گەڵاڵەی زیندووکردنەوەی ڕایش*،
هان
دا
و
سەرەنجام
ئەم
پلانە بەدەستی بیسمارک
بە
ئەنجام
گەیشت.
بەڵام
یەکگرتنی
یەکجارەکی
وەڵاتە ئەلمانی زمانەکان،
بە
دەستی
ئادءڵف هیتلەر
بە
ئەنجام
گەیشت.
کەچی
ئیمپراتۆرییەتەکەی
زۆری
نەخایاند و
بە
شکستهێنانی ئەڵمانیا
لە
شەڕی دووهەمی جیهانی (1945)
وەڵاتی
ئەڵمانیا
بە
دوو
پارچەی (ئەڵمانیای
ڕۆژاوا
و ئەڵمانیای
ڕۆژهەڵات
)
دابەش
کرا
(بڕوانە دیواری بەرلین) .
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پێرۆنیزم
لەناوی
خووان
پێرۆن (1947-1895)،
دیکتاتۆری
بەناوبانگی ئەرجەنتین
لە
ساڵەکانی (55-1946) و (74-1973) و هاوسەرەکەی ئێڤا پێرۆن وەرگیراوە
کە
بریتیە
لە
پڕۆگرامە
سیاسی
و
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکانی.
پێرۆن،
بە
ڕێکخستنی جڤاتەکی
چینی
کرێکار
لە
یەکیەتی
کرێکاری
و میلیشیای
کرێکاری
بە
دژی
گرووپی
نوخبە و توێژی باڵای
مامناوەندی
و
بە
سپاردنی
دەسەڵات
لە
بەستێنی سیاسەتی
دەرەوە
و هاندانی ئەرجەنتین
یەکان
بە
دژی
ئەمریکا
و
هەروەها
بانگەشەی
بەدەستەوە
گرتنی ڕێبەرایەتی ئەمریکای لاتین، توانی سەرنجی
جیهان
بەرەو
لای
خۆی
ڕاکێشێ.
ئەگەرچی
نەیتوانی
کێشە
ئابوورییەکانی وەڵاتەکەی
خۆی
چارەسەر
بکات
بەڵام
لە
دڵی هەمووان
جێی
خۆی
کردبۆوە.
پاش
مەرگی پێرۆن، هاوسەرەکەی
وەک
سەرۆککۆمار، ڕێبازەکەی
درێژە
پێدا
بەڵام
دوای دەرکەوتنی کارنەزانی و گەندەڵبوونی حکوومەتەکەی،
لە
لایەن
ئەرتەشەوە سەرنەگوون
کرا
و
لە
باو
کەوت
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕیڤیژیۆنیزم (پیاچوونەوەگەری)
ئەم
زاراوە
لە
وشەی لاتینی revisere
بە
مانای
حەز
بە
تازەکردنەوەی
دیدار
و
پیاچوونەوە
، وەرگیراوە.
پێداچوونەوە
،
بە
بووژانەوەی
بن
بونیات و کارکردەکانی ڕێبازێک دەگوترێ (بڕوانە دۆکترین).
واتە
ئەو
کەسەی
کە
لە
بارەی
ڕێباز
یان
ئایدیۆلۆجیایەک خوازیاری دەستکاریکردن و
پێداچوونەوە
بێت، پێی دەگوترێ ڕیڤیژیۆنیست (کەسێک
کە
دەستکاری
شتێک بکات).
ئەم
بۆچوونە
لە
لایەن
نووسەر
و سیاسەتمەداڕێکی سۆسیال دیموکراتی
ئەڵمانی
بە
ناوی
ئیدوارد برنشتین
لە
ساڵی 1889 خرایەڕوو.
ئەم
تیۆرییە ڕەخنەیەکی ئایدیۆلۆجیکی
بوو
کە
لە
تیۆری و پێشبینیەکانی
ئابووری
ــ
سیاسی
کارڵ مارکس
گیرا
و بەپێی
ئەم
خاڵانەی
خوارەوە
ڕەخنەی
لێ
گیرا
:
1)
بۆچوون
و
جیهانبینی
مارکس دەربارەی کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
و گۆڕینی خێرای
بۆ
کۆمەڵگەیەکی پڕۆڵیتاری،
بە
خێرایی
و
پەلە
نایەتەدی و
هەر
بۆیە
پێویستە
ئەم
تیۆرییە پێداچوونەوەی
بە
سەردا
بێت و
دەستکاری
بکرێت.
2) خەباتی چینایەتی
بەو
شێوەی
کە
مارکس
پێشبینی
کردبوو،
بە
ئامانج
نەگەیشت و
چینی
مامناوەندی
نەک
لە
کۆمەڵگە
نەسڕدرابۆوە
بەڵکوو
پەرەی ستاندبوو.
3)
ناوەندگەرێتی
پیشەسازیی و
سەرمایە
،
بە
پێچەوانەی بۆچوونی مارکس،
تووشی
وێستان
و بێسەرەوبەرەیی ببوو.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ژاکۆبنیزم
بزاوتی توندڕەوانەی
سەردەمی
شۆڕشی فەرەنسە (1789)
کە
پێوەندی
هەیە
بە
ڕوبسپیر و ئەندامانی «یانەی ژاکۆبن». مەبەستی
سەرەکی
ئەم
بزاوتە
پەیجۆری
کردنی ئامانجە شۆڕشگێڕییەکانە
بە
هەر
جۆرێک بێت و
خۆپاراستن
لە
هەر
چەشنە سازشکارییەک.
هەندێ
لە
تایبەتمەندییەکانی
ژاکۆبنیزم
بریتییە
لە
: سووکایەتی
کردن
بە
خواستی
زۆرینە
،
لایەنگری
لە
دیکتاتۆری
گرووپێکی نەبەزی
شۆڕشگێڕ
و دامەزرانی کۆمیتەی ئاسایشی
گشتی
وەک
بنکەیەک
بۆ
تیرۆر.
لێنین، ڕێبەری شۆڕشی ئۆکتۆبەری سۆڤیەت، لایەنگرەکانی
خۆی
بە
ژاکۆبنەکانی
پەیوەست
بە
چینی
کرێکار
ناوبردە ئەکرد.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمۆنیزم
ئەم
زاراوە
لە
ڕیشەی لاتینی communis
بە
واتای هاوبەشیی وەرگیراوە.
لە
ساڵی1840 بەملاوە
کە
زاراوەی
کۆمۆنیزم
ڕەواجی
پەیدا
کردووە، مانای جۆراوجۆری لەخۆ گرتووە
کە
بریتین
لە
:
1ـــ هەوڵێکە
بۆ
پیادەکردنی
ئەو
ئاواتانەی
کە
هەندێ
لە
سۆسیالیستە خەیاڵییەکان بیریان
لێ
دەکردەوە.
بەم
پێی
ئەم
خەیاڵانە، دەبوایە
تەواوی
دارایی
و
سامانی
سەرزەوی
دابەش
بکرێت.
هەرکەس
دەبێ
کار
بکات و
بە
ڕێژەی توانستی
خۆی
بەرهەم
بهێنێت و
بە
ڕادەی پێداویستییەکانی بکەوێتە
خۆشی
و
ناز
و نیعمەتەوە.
ئەم
ڕێبازە خاوەنداریەتی شەخسی
لە
بوارەکانی ئامرازی
بەرهەمهێنان
و
کاڵا
مەسرەفییەکان
بە
شتێکی
یاساغ
دەزانێ.
2ـــ ڕێکخراوەیەکی کۆمەڵایەتییە
بە
مێتۆدێکی
زانستی
و ڕاستبینانە
کە
لە
بۆچوونەکانی مارکسدا
بەم
جۆرە
باسی
لێکراوە: «مێژووی
مرۆڤ
،
خەبات
و ململانێی
هەمیشەیی
جەماوەرە
بۆ
باشتر
کردنی
باری
گوزەران
. خەباتێک
کە
لە
قۆناغی سەرمایەداریدا پەلدەکێشێتە ململانێی چینایەتی و
سەرەنجام
بە
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا
کۆتایی
پێ
دێت
».
لەم
سەردەمەدا تاکەکەس دەبێتە بەرهەمێکی ماقووڵی
کۆمەڵگە
کە
توانستەکانی دەگەنە ئەوپەڕی فراژووتن و
بە
تەواوی
گەشە
دەکەن.
لە
بواری ئابوورییەوە
کۆمەڵگە
بەپێی
ئەم
قانوونە
بەڕێوە
دەچێت: «
هەر
کەسێک
بە
قەدەر
تواناییەکانی و
هەر
کەسیش
بە
قەدەر
پێداویستییەکانی».
3ـــ سیستەمێکی
کۆمەڵایەتی
ـــ
ئابووری
:
بەدەر
لە
چینایەتی و مسۆگەرکردنی خاوەنداریەتی
خەڵک
بەسەر ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
و
یەکسانی
کۆمەڵایەتی
هەموو
ئەندامانی
کۆمەڵگە
کە
تێیدا هێزەکانی بەرهەمهێن
لەسەر
بنەمای
زانست
و تەکنۆلۆژی،
دایم
ڕوو
لە
پێشکەوتن
بن
.
مەبەست
لە
کۆمۆنیزمی
سەرەتایی
، سیستەمی
ئابووری
کۆمەڵگە
سەرەتاییەکانە
کە
گۆیا
لەم
کۆمەڵگەیانەدا سەرچاوەی
سەرەکی
ئابووری
وەک
زەوی
و
بەلەم
و … بەشی
هەموو
خەڵکانی کۆمەڵگەیە
نەک
بەشی
تاک
و تەراک و بنەماڵەکان.
بۆ
نموونە
کۆمەڵگەی
سپارتی
کۆن
.
لە
سەردەمی
کۆندا بزاوتگەڵیکی
زۆر
بەدیهاتن
کە
ئامانجی کۆمۆنیستیان هەبووە
بۆ
وێنە
بزاوتی مەزدەکییان
بە
ڕێبەرایەتی کەسێک
بەناوی
مەزدەک
کە
باوەڕی
بە
هاوبەشیی
سامان
و
ژن
بووە
و سەرچاوەی
ناکۆکی
و ململانێی چینایەتی
لەم
دوو
هۆکارە دەبینێت. پێداگرتنی ئەفلاتوونیش
لەسەر
هەڵوەشانەوەی بنەمای حاکمییەت و هاوسەرێتی (
ازدواج
)
لە
نێوان
باڵادەستان و تاقمی
دەسەڵاتدار
، دەگەڕێتەوە
بۆ
باوەڕە کۆمۆنیستیەکانی
ئەم
بیرمەندە.
سۆشیالیزم
، کۆمەڵگەیەکە
کە
بێ
هیچ
ناونجییەک
لە
سەرمایەداری
دەرباز
دەبێ
و
کۆمۆنیزم
، تەشکی
پایەبەرز
و شکۆمەندی کۆمەڵگەیە و
تەنیا
کاتێک دەتوانێ
پەرە
بستێنێ
کە
سۆشیالیزم
بە
تەواوەتی
پاوەجێ
بووبێت.
کۆمۆنیزم
، دەرەنجامی وەرچەرخانی سۆشیالیزمە.
مەرجی
ئەم
وەرچەرخانەش
ئەم
سێ
ئەرکە
سەرەکیەیە: دانانی بناغەی ماددی و تەکنیکی
کۆمۆنیزم
لەسەر
بنەمای باڵاترین تەکنۆلۆژی و ئاستی سەرەوەی دەسکەوتە زانستییەکان. پاوەجێکردنی پێوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی
کۆمۆنیزم
و پەرەپێدان
بە
دیموکراسی
سۆشیالیستی (بڕوانە سۆسیال
دیموکراسی
). پەروەردەی ڕۆحی و جەستەیی مرۆڤی
هاوچەرخ
.
بە
گشتی
سۆشیالیزم
و
کۆمۆنیزم
،
دوو
قۆناغی
بەرز
و
نەوی
پێکهاتەیەکی
کۆمەڵایەتی
ـــ
ئابووری
پێک
دێنن
کە
بە
پێکهاتەی کۆمۆنیستی
ناوی
دەرکردووە.
کۆمۆنیزمی
نوێ
پەیوەندی
هەیە
بە
بیر
و بۆچوونەکانی مارکس و کۆمەڵگەی
بەدەر
لە
چینایەتی
کە
لەسەر
بنەمای خاوەنداریەتی
هاوبەشی
ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
ڕاوەستاوە. گرنگترین
دەق
بۆ
موتاڵای
کۆمۆنیزم
، «مانیفستی حیزبی کۆمۆنیست» ـە
کە
لەسەر
داوای دەستەی ڕێبەرایەتی «
یەکیەتی
کۆمۆنیستەکان» نووسراوە.
ئەم
مانیفستە
لە
لایەن
مارکس و ئینگلس (1847) نووسراوە و
لە
1848
لە
لەندەن
بڵاو
کراوەتەوە. لینین
لە
بارەی
مانیفستەکە دەڵێ: «
ئەم
نامیلکە
بە
قەدەر
چەند
کتێبی
گەورە
و
مەزن
بە
نرخە
».
لە
ڕاستیدا
مانیفست
،
بە
«ئینجیل»ی
کۆمۆنیزم
و چڵەپۆپەی ئەندێشەی مارکس و ئینگڵس
لە
قەڵەم
دراوە.
کۆمۆنیزم
بە
کردەوە
لە
دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەری سۆڤیەت
لە
ساڵی 1917 بەدیهات. دواتر
پاش
ڕێکخستنی کۆمینتێرن (کۆمۆنیزمی نێونەتەوەیی)،
لە
لایەن
لینین و
هەروا
سیاسەتەکانی ستالین
هەوڵ
درا
هەموو
حیزبە کۆمۆنیستەکانی
جیهان
بکەونە
ژێر
چەترێکەوە و نەزمێکی
کرژ
بەسەریاندا
زاڵ
ببێت.
لە
هەلومەرجێکی وادا
هەموو
حیزبە کۆمۆنیستەکانی
جیهان
ملکەچی
سۆڤیەت
بوون
و دەبوا
لە
سیاسەتەکانی حیزبی بولشویکی سۆڤیەت پەیڕەوییان بکردایە.
پاش
مەرگی ستالین (1953) و
بەدەسەڵات
گەیشتنی خرۆشچۆف و پێشنیازی «سازانی ئاشتیخوازانە
لەگەڵ
ڕۆژاوا
» ،
پێوەندی
سۆڤیەت و
چین
کە
دوو
جەمسەری گرینگی جیهانی کۆمۆنیست
لە
ئەژمار
دەهاتن،
بەرەو
ساردبوونەوە
ڕۆیشت.
چونکە
چین
هێشتا
هەر
لایەنگری
ستالین
بوو
. ململانێی
ئەم
دوو
هێزە سەرەکییەی
کۆمۆنیزم
، لەمپەرێکی
لە
نێوان
بلۆکی ڕۆژهەڵاتدا
دروست
کرد
.
پێش
هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت
لە
نێوان
ساڵەکانی 1989
تا
1991، زاراوەی
کۆمۆنیزم
پتر
بۆ
ناوبردە کردنی ئایدیۆلۆژیای
ڕەسمی
و سیاسەتەکانی
ئەم
وەڵاتە و
چین
و وەڵاتانی
ئەندام
لە
پەیمانی وارشەو
بەکار
دەبرا.
لە
سەدەی بیستەمدا حیزبەکانی
پتر
لە
پەنجا
وەڵاتی
لایەنگری
کۆمۆنیزم
،
بە
شێوازی
جۆراوجۆر
چالاکییان دەنواند و
لە
هەندێ
وەڵاتیشدا دەسەڵاتیان
بەدەستەوە
بوو
.
بەڵام
پاش
ڕووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، بزاڤی
کۆمۆنیزم
لە
جیهاندا
تووشی
نسکۆ
هات
و سیستەم و مەرامی کۆمۆنیستی
لە
وەڵاتانی بلۆکی
ڕۆژهەڵات
،
بە
ڕەسمی
کۆتایی
پێهات.
ئینجا
ئەم
وەڵاتانە ڕوویان
کردە
ئابووری
بازاڕی
ئازاد
و دەستیان
کرد
بە
پیادەکردنی
ئەو
بنەما
و سیستەمە
کە
نزیکەی 70
ساڵ
لەگەڵیدا دژایەتیان دەکرد.
جەمسەرەکانی
کۆمۆنیزم
: جەمسەرەکانی
کۆمۆنیزم
لە
جیهاندا
بریتی
بوون
لە
:
1ـــ کۆمۆنیزمی سۆڤیەت
کە
پێیان دەگوت کرملینیزم و ناوەندەکەشی مۆسکۆی پێتەختی
یەکیەتی
سۆڤیەت
بوو
.
2ـــ
مائۆئیزم
یا
کۆمۆنیزمی
چینی
(
ناسراو
بە
مائۆ تسەدۆن ڕێبەری
چین
).
3ـــ
کاسترۆئیزم
(کۆمۆنیزمی داتاشراوی
تایبەت
بە
فیدل
کاسترۆ
لە
کووبا).
4ـــ تیتۆئیزم (
ناسراو
بە
مارشاڵ تیتۆ ڕێبەری یۆگسلاڤیا).
5ـــ کۆمۆنیزمی ڕیفۆرمخواز (
کە
زۆربەی حیزبە کۆمۆنیستەکانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
خۆیان
بەم
جەمسەرەوە هەڵواسیبوو).
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمۆنیزمی زانستی
ئەم
زاراوە
لە
ساڵی 1962،
لە
لایەن
میخاییل سۆسلۆف،
بیر
داڕێژی
پایەبەرزی
سۆڤیەت
لە
کۆنگرەیەکی گەورەی ئایدیۆلۆژیک
چێ
کراوە
.
بە
باوەڕی
کۆمۆنیستەکان، کۆمۆنیزمی
زانستی
بریتییە
لە
:
زانستی
ململانێی چینایەتی
چینی
کرێکار
و شۆڕشی سۆشیالیستی و یاسامەندییە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەکانی
سۆشیالیزم
و
کۆمۆنیزم
. کۆمۆنیزمی
زانستی
خۆی
بە
چۆنیەتی
هەنگاونان
لە
سەرمایەدارییەوە
بۆ
سۆشیالیزم
لە
ئاستی
جیهان
و دامەزراندنی کۆمەڵگەی کۆمۆنیستی
سەرقاڵ
دەکات
کە
یەکەمین
قۆناغەکەی، سۆشیالیستی
لە
قەڵەم
دەدرێت.
لەم
ڕووەوە کۆمۆنیزمی
زانستی
، دەرەنجامی
سیاسی
کۆی
ئەو
ئایدیۆلۆژیەیە
کە
سەرەتا
بە
مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
دەست
پێدەکا و
پاشان
«مەتریالیزمی
مێژوویی
» و «
ئابووری
سیاسی
» بەدوا خۆیدا دەهێنێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
گوبینیزم
بیروبڕوای ژۆزف گۆبینۆ (1882ـــ 1816)
دیپلۆمات
و
ڕۆژهەڵاتناسی
فەرەنسی
کە
لە
کتێبەکەی
خۆی
بەناوی
«نایەکسانی ڕەگەزی مرۆڤ»،
لەسەر
بنەمای
باڵادەستی
ڕەگەزی ئاریایی دایڕشتووە.
ئەم
بیروبڕوایە دواتر کاریگەری
زۆری
لەسەر
«ئەفسانەی
باڵادەستی
ڕەگەزی نۆردیک» و فەلسەفەی ئەڵمانیای
نازی
دانا
.