تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 20
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئابووریخوازی
بەهەندگرتنی
ئابووری
و بژێویی
بە
سەر
سیاسەت
و خەباتی سیاسیدا.
لە
کۆتایی
سەدەی
نۆزدە
و سەرەتای سەدەی
بیستەم
،
لە
حیزبی سۆسیال دیموکراتی سۆڤیەت، لاگیرییەک
بۆ
بەستنەوەی
خەبات
بە
خەباتی
ئابووری
(باشترکردنی هەلومەرجی
ئیش
و
کار
و زیادکردنی
مووچە
و...)
هاتە
ئاراوە.
ئەم
لاگیرییە
بە
حیزب و ڕۆڵی شۆڕشگێڕانە
بەو
چەشنەی
کە
«لینین» بیری
لێ
دەکردەوە
نەبوو
. «لینین»
لە
کتێبی «ئەبێ چ بکەین؟» (1902)، بەدژی
ئەم
فیکرە ڕاوەستا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئابووریی سیاسی
زاراوەی
ئابووری
سیاسی
چەمکێکی نوێباوە
کە
کێشە
و ئاریشەی زانستەکانی
سیاسەت
و
ئابووری
لێک
دەداتەوە.
بە
واتایەکی
دیکە
ئابووری
سیاسی
لە
شوێن
دۆزینەوەی
پێوەندی
دوولایەنەی
وزە
سیاسی
و ئابوورییەکان و کاردانەوەی
ئەم
هێزانەیە بەسەر پێکهاتەکانی سیاسەتی ئابووریدا.
هەروەها
کاردانەوەی بارودۆخی
ئابووری
بەسەر حکوومەتە
هەڵبژاردە
خەڵکیەکانیش
لێک
دەداتەوە. سەرکەوتنی حکوومەت
لە
بواری سیاسەتە ئابوورییەکان، شەرعییەت و ئەگەریی
دووبارە
هەڵبژاردنەوەی
ئەو
حکوومەتە
زیاد
دەکات.
لە
گوتاری پۆزیتۆڤیزمدا شەرعییەت و خۆشویستنی حکوومەتە هەڵبژێردراوەکان، دەگەڕێتەوە
بۆ
پێودانگە ئابوورییەکانی
هەڵامسان
، ڕادەی
بێکاری
و هاوتەرازنەبوونی
خەرج
و
بەرج
و…هتد
یەکێکی
دیکە
لەو
مەسەلە
گرنگانە،
ئەوەیە
کە
تا
چ ڕادەیەک بارودۆخی
ئابووری
وەڵاتەکان دەرەنجامی سیاسەتەکانی دەوڵەتە و
تا
چ ڕادەیەکیش بەرهەمی هۆکارگەلێکی
بێ
کۆنتڕۆڵ
وەک
بازاڕی
جیهانییە؟
سەنگی
هۆکارگەلی
سیاسی
لە
پێکهاتنی سیاسەتە ئابوورییەکان
گرانە
و
ئەم
هۆکارانە ئەکەونە
ناوەندی
سەرنجی
ئەم
زانستەوە.
بۆ
نموونە
دەگوترێ
کە
دەوڵەتان
لە
پێش
هەڵبژاردنەکان و بەمەبەستی خۆشیرینکردن
لە
بەر
چاوی ڕەشەگەلدا
دەست
دەدەنە بووژاندنەوەی
ئابووری
و
تەنانەت
تاکوو
چەند
مانگێکیش
ئەو
شتانەی
کە
بەرعۆدەی
بوون
بە
ئەنجامی دەگەێنن،
بەڵام
دوای
گەیشتن
بە
دەسەڵات
،
لەم
ڕێبازە
دوور
دەکەونەوە.
پێوەندی
ئایدیۆلۆجی
حیزبی
لەگەڵ
مەسەلە
ئابوورییەکانیش،
بۆتە
بابەتێک
لە
توێژینەوەکانی
ئابووری
سیاسی
.
ئەغڵەب
حیزبە چەپییەکان
هەوڵ
دەدەن گرفتی
بێکاری
چارەسەر
بکەن،
کەچی
حیزبە ڕاستییەکان
هەوڵ
دەدەن پلەی
هەڵامسان
دابەزێنن.
کەواتە
پێوەندی
ئایدیۆلۆژی
سیاسی
و
ئابووری
سیاسی
مەسەلەیەکی
گرنگ
لە
ئەژمار
دێت
.
ئابووری
سیاسی
بەم
واتایە،
لەگەڵ
ئابووری
سیاسی
بە
واتا
کۆنەکەی
کە
بە
ڕوانگەیەکی مارکسیەوە دەیڕوانییە
سیاسەت
، خۆبەخۆ
جیاوازی
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مافی دەرە ــ سنووریی
بەو
مافانە دەگوترێ
کە
وەڵاتێک
بە
کەسانێکی
بیانی
تایبەت
کە
لەو
وەڵاتەدا دەژین دەیبەخشێت. بەپێی
ئەم
مافانە
ئەگەر
بێتوو
ئەو
کەسانە تاوانێک
ئەنجام
بدەن،
ئەوا
دادگەکانی
ئەو
وەڵاتە ناتوانن دادگەییان بکەن.
هەڵبەت
ئەم
ڕێسایە
باڵیۆز
و نوێنەرانی
سیاسی
دەوڵەتەکان دەگرێتەوە و کەسانی
ئاسایی
ناگرێتەوە.
ئەم
مافانە پاراستنی
ئەم
جۆرە کەسانە و خێزانەکانیان دەگرێتەوە.
لە
سەدەی
نۆزدەهەم
دەوڵەتە داگیرکەرەکان
لەم
ڕێسایە کەڵکی نابەجێیان وەرگرت و
بە
ناوی
کاپیتۆلاسیۆن
ئەم
مافانەیان
بۆ
هەموو
هاووەڵاتیانی
خۆیان
مسۆگەر
کرد
و بەسەر دەوڵەتانی
لاواز
دەیانسەپاند.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (1966)
یەکێکە
لەو
دوو
پەیماننامە
گرنگە
نێودەوڵەتییە
کە
ئەو
مافانەی
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا
باسی
لێکراوە،
لە
باری
یاساییەوە زەمانەتیان دەکات
تاکوو
جێبەجێ
بکرێن.
ئەم
پەیماننامە
داخوازییەکانی
هەموو
مرۆڤێکی
لەمەڕ
مافە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کولتوورییەکان
لەبەرچاو
گرتووە و دەوڵەتەکانی
بە
مسۆگەرکردنی
ئەم
مافانە ڕاسپاردووە.
ئەم
پەیمانە
31
مادە
لەخۆ دەگرێ
کە
بۆ
نموونە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
مافی خودموختاری،
کار
و
پشوودان
، مافی
مانگرتن
و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون
لە
هەژاری
و برسییەتی و
نەخۆشی
،
پەروەردە
و باشترکردنی
باری
ژیان
و
گوزەران
.
هەنگاوە سەرەتاییەکان
بۆ
داڕشتنی
ئەم
پەیمانە
لە
لایەن
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بە
ئەنجام
گەیشت و
لە
ساڵی 1954
بە
کۆمەڵی
گشتی
ئەم
ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا.
بەڵام
تاساڵی 1966
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
پەسند
نەکرا و
لە
ساڵی 1976
پاش
پەسند
کردنی 35
وەڵات
یەکلاکرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیمپریاڵیزمی کەلتووری
بەکار
هێنانی دەسەڵاتی
سیاسی
و
ئابووری
بۆ
بڵاوکردنەوەی
نەریت
و بەهاکانی
ئەو
دەسەڵاتە لەنێوان خەڵکانێکی
دیکە
کە
بە
زیانیان بێت. ئیمپریاڵیزمی کەلتووری دەتوانێ یاریدەری ئیمپریاڵیزمی
سیاسی
و
ئابووری
بێت.
بۆ
وێنە
فیلمی
ئەمریکایی
دەتوانێ
بێتە
خزمەت
بەرهەمەکانی
ئەو
وەڵاتە و
بازاڕی
فرۆشی
بۆ
زیاد
بکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەنجومەنی باکووری (نۆردیک)
ئەنجومەنی
باکووری
یان
ئەنجومەنی سکاندیناڤی، کۆمەڵێکە پێکهاتووە
لە
نوێنەرانی وەڵاتانی دانیمارک، سوید، ئیسلەند، فەنلاند و نەرویج
کە
بەمەبەستی پەرەپێدان
بە
هاوکاری
لە
بواری
جۆراوجۆر
لەنێوان وەڵاتانی سکاندیناڤی دامەزرێوە.
ئەم
ئەنجومەنە ئەندامانی
خۆی
دنە
دەدا
کە
بۆ
ڕێکخستنی بازاڕێکی
هاوبەش
بۆ
بەرهەمەکانی
خۆیان
، چالاکییەکانیان
ڕێک
بخەن
تاکوو
بەرەو
یەکیەتییەکی گومرگی
هەنگاو
بنێن.
بەڵام
ئەم
جووڵانەوە
،
لەدوای
دامەزرێنی«
یەکیەتی
بازرگانی
ئازادی
ئەورووپا»
لە
ساڵی 1959 و
بە
ئەندامبوونی دانیمارک و نەرویج و سوید
لەو
یەکیەتییەدا
کۆتایی
پێ
هات
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تابووری پێنجەم
لە
زاراوەی سیاسیدا بریتیە
لە
دەستوپێوەن و سیخوڕەکانی وەڵاتێک
لە
وەڵاتێکی
دیکە
،
یان
دارودەستەی گرووپێکی
نەیاری
دەەوڵەت
لەناو
دەزگە
دەوڵەتیەکاندا.
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
لە
شەڕە ناوخۆییەکانی ئسپانیا (39ــ 1936)
هاتە
ئاراوە:
لەو
کاتەدا
کە
فرانکۆ فەرماندەی سوپای
دژە
کۆمار
،
بە
چوار
تابور هێرشی بردە
سەر
مەدرید،
هاوکات
بڕیار
بوو
گرووپێکی
دیکە
دزە
بکەنە
ئەم
شارە
و لەناوەوە هێرشبەرنە
سەر
هێزەکانی پاڕاستنی شارەکە.
ئەم
گرووپەیان
بە
«تابوری
پێنجەم
»
لە
قەڵەم
دا
.
ئەمڕۆکە
ئەم
زاراوە
بۆ
ناوبردەکردنی خەیانەتکاران و دەستوپێوەنی
دوژمن
لەناو
حیزب، ڕێکخراوە
یان
وەڵاتێک
بەکار
دەبرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری تئوری
بە
کۆمەڵێ
ئەندێشە
و بۆچوونی گونجاو
لە
بابەت
زانستێکی تایبەتەوە تیۆری دەگوترێ.
وەک
تیۆری ڕێژەیی ئانشتاین (
لە
فیزیا)، تیۆری
ئابووری
کۆن
(
ئابووری
)، تیۆری پێوەندییەکان (کۆمەڵناسی) و تیۆرییەکانی
دەوڵەت
(
لە
سیاسەتدا) . زانایان
لە
ڕێگای
کۆڵینەوە
و توێژینەوە
هەوڵ
ئەدەن
بۆ
کۆکردنەوەی داتا واقیعەکان
لە
بواڕێکی
تایبەتی
زانستی
بەڵام
پێویست
دەکات
ئەم
زانیاریانە
بە
وردبینی
و
وشیاری
زانستییەوە
ڕێکی
بخەن و پۆلێن
بەندی
بکەن و
پێوەندی
ماناداری
نێوان
داتاکان
ڕوون
بکەنەوە و
دەری
ببڕن.
بۆ
وەها
کارێک
پێویست
بە
شتێک
بە
ناوی
تیۆری
هەیە
.
ئامانجی
سەرەکی
و بەرەنجامی
زانست
گەیشتن
بە
داڕشتنی تیۆرییە و ئامانجی تیۆریش بریتییە
لە
:
1ــ کورتکردنەوەی داتاکان و پێکهێنانیان
لەناو
سیستەمێکی گونجاودا. 2ــ
مانا
بەخشین
بە
دەسکەوتەکان
وەک
ئەزموون
. 3ــ دەربڕینی و ئاشکراکردنی ئەنجامی ئەزموونەکان لەڕێگەی دیاریکردنی
پێوەندی
نێوان
بگۆڕەکان. 4 ــ
پێش
بینی
دواهات و ڕووداوەکان
لە
ئایندە
و 5 ـــ
لەبار
کردن
و
خۆش
کردنی زەمینە
بۆ
پەخش
و
بڵاوکردنەوە
و پەرەسەندنی
زانست
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی دەستووری
بە
ڕژێمێکی
سیاسی
دەگوترێ
کە
بەستێنی دەسەڵاتەکەی بەپێی بەربەستی قانوونی
بەرتەسک
کرابێتەوە.
لەم
ڕووەوە
لە
بەرانبەر
حکوومەتی ئیستبدادی و دیکتاتۆریدا حکوومەتی
دەستووری
دێتە ئاراوە.
بە
واتایەکی
دیکە
، حکوومەتی
دەستووری
لەگەڵ
حکوومەتی قانوونی
بە
یەک
مانا
لێکدراونەتەوە.
قانوون
بریتییە
لە
کۆمەڵێ
بنەما
و پرەنسیپ
کە
لە
لایەکەوە سنووری کردەوەی
تاک
و
کۆمەڵ
دیاری
دەکات و
لە
لایەکی دیکەیشەوە ئاستی بەکارهێنانی دەسەڵاتی
دەوڵەت
سنووردار
دەکات. هێنانەکایەی پێوەندییەکی قانوونی لەنێوان حکوومەت و هاووەڵاتیان و پابەندیی هەردوولا
بە
قانوون
،
لە
مەرجە سەرەکییەکانی حکوومەتی
دەستووری
لە
ئەژمار
دێت
. زاراوەی «ئازادییەکانی
تاک
» و «جیاکردنەوەی هێزەکان» * یەکێکی
دیکە
لە
لایەنە سەرەکییەکانی
ئەم
جۆرە حکوومەتەیە.
لە
بەرئەوەی
ئەم
حکوومەتە سیستەمێکی قانوونییە و بنەماکانی بەپێی
یاسا
دامەزراوە،
لەگەڵ
پەرلەمان
و
پەرلەمانتاری
هاوشێوە دەنوێنن. حکوومەتی
دەستووری
،
بە
دوو
شێوازی
جودا
هاتۆتە کایەوە:
یەکەم
، کۆماریی.
دووهەم
،
پاشایەتی
. بیرۆکەی حکوومەتی
دەستووری
لە
بنەڕەتەوە، ئەگەڕێتەوە
بۆ
بزووتنەوەی
ئازادیخوازی
(لیبرالیزم) *.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دەستووری بنچینەیی+یاسای بنەڕەتی
دەستووری
بنچینەیی بریتییە
لە
بەڵگەنامەیەکی بناخەیی و بنچینەیی
کە
لە
وەڵاتێکدا
سروشتی
دەسەڵات
و
ئەرک
و مافەکانی شارۆمەندان
دەست
نیشان
دەکات.
دەستوور
،
شێوازی
حکوومەتکردن
یا
ڕاگواستنی دەسەڵاتە.
واتە
کۆمەڵە
ڕێسایەک
کە
توانێیی و ڕەفتاری هێزەکانی
سەر
بە
دەوڵەت
و
مافە
سەرەکییەکانی
تاک
و
بەشداری
شارۆمەندان
لە
بەڕێوەبردنی
دەسەڵات
لەڕێگەی
دەنگدان
بە
نوێنەرانی
خۆیان
،
دەست
نیشان
دەکات.
لە
پێناسەیەکی دیکەدا
دەستووری
بنچینەیی بریتییەلە کۆمەڵێ
یاسا
کە
پێوەندی
و
چۆنیەتی
هەڵسوکەوتی
نێوان
دەسەڵاتداران و شارۆمەندانی وەڵاتێک
دیاری
دەکات.
دەستووری
بنچینەیی
لەو
وەڵاتانەی
کە
بنەمایەکی دیموکراسییان هەبێ،
لە
لایەن
کۆمەڵێ نوخبەی
سیاسی
کە
بەپێی
هەڵبژاردن
لە
«ئەنجومەنی
دەستوور
»
یەک
دەگرنەوە دەنووسرێ و دواتر
بۆ
پەسندکردنی
جەماوەر
دە��رێتە ڕیفراندۆمی
دەستووری
بنچینەیی (بڕوانە ڕاپرسی).
دەستووری
بنچینەیی،
تاکە
سەرچاوەی یاسادانان
لە
ئەژمار
دێت
لە
هەموو
بوارێکی
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
و
سیاسی
و کەلتووری کۆمەڵگەدا.
ئەرەستۆ،
دەستووری
بنچینەیی
بە
کۆمەڵێک
ئەرک
و کرداری وەڵاتێک دەزانێت
کە
چۆنییەتی دابەشکردنەکەی
لە
لایەن
ئەو
دەستوورەوە
دیاری
دەکرێت و دەسەڵاتی حاکمییەت و ناوەڕۆکی
ئەو
ئامانجانەی
کە
دەبێ
خەڵکی
وەڵاتێک پێی بگەن،
دەستنیشان
دەکرێت.
دەستووری
بنچینەیی
لە
بەستێنی سیاسیدا
لەو
کاتەوە
زەق
بۆوە
کە
سەرچاوەی
دەسەڵات
لە
شازادەیەکەوە گەڕایەوە
بۆ
خەڵک
و
بەم
دەرکەوتە
،
ئیدی
پاشا
و
میران
،
وەکوو
«
خاوەن
دەسەڵات
» لەئەژمار نەهاتن
بەڵکوو
وەکوو
دەسەڵاتدارانێک
لە
قەڵەم
دران
کە
هێز
و دەسەڵاتەکەیان
لە
دەستوورەوە
سەرچاوە
دەگرێت.
دەستووری
بنچینەیی ئەورووپا: بڕوانە پەیمانی ماستریخت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سیاسەتی فرەکەلتووری
ئەم
زاراوە
دەرەنجامی
هەوڵ
و تێکۆشانێکە
کە
لە
زۆربەی وەڵاتان
بۆ
کۆتایی
هێنان
بە
ناکۆکی
نێوان
فەرهەنگی
زۆرینە
و
فەرهەنگی
کەمینە
بە
ئەنجامیان گەیاندووە. بەپێی
ئەم
سیاسەتە، کەلتوورە جیاجیاکان
وەک
نەخشونیگاری موزاییک لەپاڵ یەکدا
جێگیر
دەبن
بە
چەشنێک
کە
هیچ
کەمینەیەک
ناچار
نابێت ڕەگەزە فەرهەنگییەکانی
خۆی
وەلا
بنێت
یان
فەرامۆشیان بکات.
ئەم
سیاسەتە
لە
بەرانبەر
سیاسەتی
یەک
کەلتووری
بەرجەستە
بۆتەوە. بەپێی
ئەم
سیاسەتە،
هەندێ
لەو
وەڵاتانەی
کە
خاوەنی
چەند
فەرهەنگێکی
جیاوازی
ئەتنیکی و نەتەوەیی
بن
،
بێ
ڕەچاوکردنی
ئەم
جیاوازییانە
هەوڵ
دەدەن
لە
ئیدارەی کۆمەڵگەدا سیاسەتێکی
یەکدەست
و
یەکپارچە
جێبەجێ
بکەن
کە
ئاکامی
وەها
سیاسەتێک
جگە
لە
تواندنەوە
و لێکدانی کەلتوورە جیاوازەکان شتێکی
دیکە
نییە
. نموونەی بەرچاوی
ئەم
سیاسەتە، ڕەفتارەکانی
دەوڵەتی
تورکیایە
لە
بەرانبەر
کەلتووری کوردەکانی
ئەم
وەڵاتە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شۆڕشی کەلتووری
راپەڕینی
سیاسی
و
کۆمەڵایەتی
چین
لە
ساڵەکانی 1966
تا
1969
بە
ڕێبەرایەتی مائۆتسەدۆن بەدژی بۆروکراسی حیزبی
کە
ڕێبەرەکەی لیۆشائۆچی
بوو
. ئامانجی
ئەم
ڕاپەڕینە، وەرچەرخانی بنەڕەتی
لە
کۆمەڵگەی
چین
و
بەرجەستە
کردنەوەی ڕێبەرایەتی مائۆ
بوو
.
بۆ
ئەم
مەبەستە
مائۆ، لاوانی«
گاردی
سوور
» ی بەدژی کادێرانی حیزبی و
سەربازی
هەڵخڕاند
تاکوو
هەردووکیان بخاتە
ژێر
ڕکێفی خۆیەوە. ئامانجی شۆڕشی کەلتووری
لە
چین
،
نەک
هەر
گۆڕینی ستراکتووری
دەسەڵات
،
بەڵکوو
گۆڕینی
هاندەر
و پاڵنەری کردەوەکانی
خەڵکی
چین
لەمەڕ
عەدالەت
خوازیش
بوو
.
ئەم
ڕاپەڕینە
لە
لایەن
گاردی
سوورەوە بەرەورووی شەڕەنگێزی و پەرەستشی مائۆ بۆوە و
سەرەنجام
بووە
هۆی
هاتنە
مەیدانی تۆڕێک
لە
ئەرتەش و
گاردی
سوور
.
بەڵام
خەونەکانی شۆڕشی کەلتووری
وەک
پڕۆژەی «بازدانی
گەورە
بۆ
پێشەوە
»
بەتاڵ
بۆوە و
گاردی
سووریش کۆنتڕۆل
کرا
و ڕاپەڕینەکە
لە
ساڵی 9-1968
خاو
بۆوە و
هێمنی
کەوتەوە
وەڵات
.
دوایین
قۆناغی شۆڕشی کەلتووری
لە
ساڵی 1971
پاش
ڕوخانی
لین
پیائۆــ
وەزیری
بەرگری
و
جێنشینی
مائۆ ــ
کۆتایی
پێ
هات
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
لسەفەیر/ئابووری ئازاد
زاراوەیەکی فەرەنسییە
کە
بە
واتای
ئازادی
ڕەهای
ئابووری
و
دەستدرێژی
نەکردنی
دەوڵەت
بەکار
براوە،
هەروا
ئەم
مانایەش دەبەخشێ: «لێگەڕێ
مرۆڤ
هەرچی
دەخوازێ
با
ئەنجامی بدات».
ئەم
زاراوە
ناونیشانێکی دیکەیە
بۆ
تیۆری «
ئابووری
کلاسیک
»
کە
پێیوایە
ئەگەر
دەوڵەت
یا
هەر
هێزێکی دیکەی خۆسەپێن دەستێوەردانی کاروباری
ئابووری
نەکەن، گیروگرفتەکان خۆبەخۆ چارەسەردەکرێن و
بە
باشترین
شێوە
بەڕێوە
دەچن.
ئەم
ڕێبازە
لە
سەرەتای سەدەی 17 دانراوە و کۆمەڵێک
لە
ئابووریناسانی فەرەنسی
کە
بە
فیزیۆکراتەکان ناسراون پوختەیان کردووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی کولتووری
ڕێبازێکی ڕەخنەگرانەیە
کە
لە
کۆتایی
حەفتاکان و هەشتاکان
لە
بریتانیا
هاتە
ئاراوە
بەڵام
دەرخستنی لایەنەکانی، لەگوێن چەمکێکی تیۆریی کارێکی دژوارە.
ئەم
زاراوە
لە
بەستێنی مەتریالیزمدا شرۆڤە دەکرێت
چونکە
پێی
وایە
دامودەزگە و
دەسکرد
و
کردەوە
کولتوورییەکان،
لە
چەند
ڕەهەندێکەوە
لە
لایەن
پرۆسە مادییەکان
دیاری
دەکرێن و کولتوور
بە
کردارێکی
مادی
لەقەڵەم دەدات.
مەتریالیزمی کولتووری،
یەکە
مجار
لە
لایەن
ڕایمۆند ویلیامز (1988 ـــ 1921)
ڕۆشنبیر
و
ڕەخنەگری
کولتووریی بەریتانی،
وەک
میتۆدێکی
تایبەتی
خۆی
و زاراوەیەکی ڕەخنەگرانە
ئاڕاستە
کرا
. مەتریالیزمی کولتووری
باوەڕی
وایە
کە
هەر
تیۆرییەکی کولتووری (
نەک
بە
تەنیا
تیۆری کولتووری مارکسی)،
کە
قایل
بە
جیاوازی
نێوان
«
هونەر
» و «
کۆمەڵگە
»
یان
«
ئەدەب
» و «پێشینەی
کۆمەڵایەتی
» بێت،
باوەڕی
بە
تەوەربوونی کولتوور
نییە
لە
کۆمەڵگەدا (
واتە
شێوازی
بەرهەمهێنان
،
شکڵ
و دامودەزگە و
چۆنیەتی
بەکارهێنانی).
لەم
ڕوانگەوە
نابێ
هیچکات،
بۆ
فۆڕمە کولتوورییەکان
وەک
دەقێکی
ناوازە
بڕوانین
بەڵکوو
دەبێ
لە
قەبارەی
پێوەندی
و پرۆسە
مێژوویی
و مادییەکاندا سەیریان بکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەتەوە یەکگرتووەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا
لە
ساڵی 1967
لە
لایەن
وەڵاتانی ئەندونیزیا و تایلەند و سەنگاپور و فیلیپین و مالیزیا
لە
بانکۆک
بە
ئامانجی کرژکردنەوەی پێشکەوتنی
ئابووری
و سەقامگیریی ناوچەکە دامەزرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (1966)
یەکێکە
لەو
دوو
پەیماننامە
گرنگە
نێودەوڵەتییە
کە
ئەو
مافانەی
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا
باسی
لێکراوە،
لە
باری
یاساییەوە زەمانەتیان دەکات
تاکوو
جێبەجێ
بکرێن.
ئەم
پەیماننامە
داخوازییەکانی
هەموو
مرۆڤێکی
لەمەڕ
مافە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کولتوورییەکان
لەبەرچاو
گرتووە و دەوڵەتەکانی
بە
مسۆگەرکردنی
ئەم
مافانە ڕاسپاردووە.
ئەم
پەیمانە
31
مادە
لەخۆ دەگرێ
کە
بۆ
نموونە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
مافی خودموختاری،
کار
و
پشوودان
، مافی
مانگرتن
و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون
لە
هەژاری
و برسییەتی و
نەخۆشی
،
پەروەردە
و باشترکردنی
باری
ژیان
و
گوزەران
.
هەنگاوە سەرەتاییەکان
بۆ
داڕشتنی
ئەم
پەیمانە
لە
لایەن
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بە
ئەنجام
گەیشت و
لە
ساڵی 1954
بە
کۆمەڵی
گشتی
ئەم
ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا.
بەڵام
تاساڵی 1966
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
پەسند
نەکرا و
لە
ساڵی 1976
پاش
پەسند
کردنی 35
وەڵات
یەکلاکرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
دامەزرێنی ڕێکخراوەیەکی پەروەردەیی،
زانستی
و کەلتووری
لە
کۆنفرانسی وەزیرانی پەروەردەی هاوپەیمانان
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
لە
لایەن
دەوڵەتی
بەریتانیا
پێشنیاز
کرا
.
ئەم
ڕێکخراوە
کە
یەکێکە لەناوەندە پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
لە
ساڵی 1945 بەمەبەستی
هەنگاونان
لە
پێناو
ئاشتی
و ئاسایشی
جیهان
لەڕێگەی
هاریکاری
نێونەتەوەیی
بە
کەڵکوەرگرتن
لە
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور دامەزراوە،
بە
چەشنێک
کە
لە
هەموو
شوێنێک ستایشی
عەداڵەت
و سەروەریی
قانوون
و مافی
مرۆڤ
و ئازادییە سەرەکییەکان مسۆگەر بکات.
ناوەندی
یۆنسکۆ
لە
پاریسە.
چالاکییەکانی یونسکۆ
لە
8 تەوەری
سەرەکی
پێکهاتووە:
1)
پەروەردە
، (مەحفکردنەوەی
نەخوێندەواری
، بردنەسەرەوەی ئاستی
پەروەردە
،
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
لەڕێی
پەروەردە
و دابینکردنی
زانیاری
بۆ
گەشەپێدان بەشێوازەکانی
پەروەردە
) .
2))
زانستی
سرووشتی، (هاوکاریکردنی زانایان و
هاندان
بۆ
ئاسانکاری
لەمەڕ
فێربوونی
زانست
) .
3) زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (
هاندان
بۆ
ناساندنی
کۆسپ
و
تەگەرە
دەروونی
و کۆمەڵایەتییەکانی
بەردەم
پەرەسەندن
،
بۆ
وێنە
جیاوازی
ئایینی
و نەژادپەرستی) .
4) چالاکییە فەرهەنگییەکان، (پەرەپێدان
بە
دانوستانی کەلتووری لەنێوان ئەندامانی ڕێکخراوە و ڕووخستنی ئاسەوارە
هونەری
و
ئەدەبی
و فەلسەفییەکان) .
5) سازدانی
پێوەندی
نێوان
کەسایەتییەکان، (کۆکردنەوەی
زانیاری
لە
بواری دەرفەتی ئیشوکار و
خوێندن
لە
دەرەوە
و سەفەری دۆستانە) .
6)
پێوەندی
گشتی
، (ئاگەدارکردنەوەی هەمووان
لە
چالاکییەکانی یونسکۆ و ڕووداوە گرنگەکانی بواری
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور و
یارمەتیدان
بە
جەماوەر
بۆ
فێربوونی
زانست
) .
7) تازەگەریی، (دابینکردنی
پارە
و
کەلوپەل
بۆ
کتێبخانە
و فێرگەکان و ناوەندە زانستییەکانی
ئەو
وەڵاتانەی
لە
شەڕدا
وێران
بوون
یان
دواکەوتوون) .
8)
یارمەتی
تەکنۆلۆجی، (دابینکردنی کەسانی
پسپۆڕ
لە
بوارە
گرنگەکانی
پەروەردە
، ڕاهێنانی مامۆستایان، پەروەردەی تەکنۆلۆجیکی و
لێکۆڵینەوە
و هاوڕایی
زانستی
لەگەڵ
ئەندامانی یونسکۆ
بو
نەهێشتنەوەی نەخوێندەواریی و دروستکردنی
خوێندنگە
و …)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەیمانی ئاتلانتیکی باکووری (ناتۆ)
پەیمانێکی سەربازییە
کە
لە
4/4/ 1949 لەنێوان وەڵاتانی بەلجیکا، کەنەدا، دانیمارک، فرەنسا، بەریتانیا، ئیسلەندا، ئیتالیا، لۆگزامبۆرگ، هۆڵەندا، نەرویج، پورتوگال، وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، یۆنان و تورکیا (1951)، ئەڵمانیای
ڕۆژاوا
(1955) و ئیسپانیا (1982)، مۆرکرا.
بەپێی مادەی پێنجەمی
ئەم
پەیمانە
،
هەر
چەشنە هێرشێک بۆسەر وەڵاتێکی
ئەندام
بکرێت،
هێرش
بۆ
هەموو
ئەندامانی ناتۆ
لە
قەلەم دەدرێ و ناتۆ
خۆی
بە
بەرپرس
دەزانێ
لەم
وەڵاتە
پشتیوانی
بکات و لەسەری هەڵقڕێ. ناتۆ
لە
بنەڕەتدا بەمەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئەورووپای
ڕۆژاوا
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی
سەربازی
سۆڤیەت و بلۆکی
ڕۆژهەڵات
*و
بە
واتایەکی
دیکە
بۆ
بەرگری
لە
پەرەسەندنی
کۆمۆنیزم
دامەزرا. ئەنجومەنی ئاتلانتیکی
باکووری
، باڵاترین پلەی
ئیداری
ناتۆ
لە
ئەژمار
دێت
و ئەرکی
ڕێکخستن
و هاوئاهەنگی لقە بەڕێوەبەرایەتییەکان و کۆمیتەی
سەربازی
بەرعۆدە
گرتووە.
لە
ساڵی 1966 فەرەنسە هێزەکانی
خۆی
لە
ناتۆ کێشاوە و
لە
ئەندامەتی
سەرکردایەتی
سەربازی
هاتە
دەرەوە
.
بەڵام
لە
بەشەکانی پشتگیری
سەربازی
و دابینکردنی بوودجە و دەزگەکانی
هۆشدار
تووشی
نسکۆ
هات
.
بەم
بۆنەوە بارەگەی نێونەتەوەیی ناتۆ
لە
فەرەنسەوە
بۆ
بەلجیکا گواسترایەوە.
دوابەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین*و یەکگرتنەوەی
دوو
پارچەکەی ئەڵمانیا و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، پەیمانی ناتۆ
تووشی
گۆڕانکاری
هات
.
هەندێ
پێیان
وایە
بە
کۆتایی
هاتنی شەڕی سارد*
ئیتر
،
بوونی
ناتۆ کەڵکی نامێنێ،
بەڵام
هەندێکیش
لەسەر
ئەم
بڕوایەن
کە
بە
هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، ئەرکی ناتۆ
کۆتایی
پێ
نەهاتووە و خایلەی سۆڤیەت
تاکوو
ئێستە
هەر
لە
دڵی دەسەڵاتدارانی ڕۆژئاواییدا ماوەتەوە. بەپێی
ئەم
بۆچوونە ناتۆ ئەرکێکی باڵاتر
لە
ئەرکی
سەربازی
هەیە
و لەگوێن دەسپێکێکی
سیاسی
، شانبەشانی
هاوکاری
سەربازی
و دیپلۆماتیک، زامنکەری
هاوکاری
ئابووری
و کۆمەڵایەتیشە.
بۆ
ئەم
مەبەستە
و بەپێی بەرنامەی نوێی ناتۆ
لە
قەوارەی «هاوبەشێتی
لە
ئاشتی»دا
زنجیرە
دانیشتنێک
لە
ژێر
سەردێڕی«1+16»
بە
ئامادەبوونی ناتۆ و وەزیرانی بەرگریی و دەرەوەی سۆڤیەت پێکهات و
سەرەنجام
لە
مانگی
مەی
1997،
ئەم
وەڵاتە
بە
مۆرکردنی ڕێککەوتنێک
لە
پاریس،
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
ئامادەیی
خۆی
بۆ
هاوکاریکردن
لەگەڵ
ناتۆدا ڕاگەیاند.
لە
درێژەی بەئەندامبوونی وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
لە
12 ی مارسی 1999
کۆماری
چێک، مەجارستان و پۆڵەندا چوونە
ناو
ڕیزی وەڵاتانی ئەندامەوە.
لەم
ساڵانەی دواییشدا
هەندێ
لە
ئەندامانی پێشووی پەیمانی وارشەو* هەوڵیانداوە ببنە ئەندامی ناتۆ،
هەر
بۆیە
لە
کۆبوونەوەی
ڕۆژی
21/11/2002 ئەندامانی ناتۆ
لە
پڕاگ
داوا
لە
حەوت
وەڵاتی
بولگاریا، ڕۆمانیا، لیتۆنی، ئیستۆنی، لیتوانیا، سلۆڤاکیا و سلۆڤانیا
کرا
بۆ
ساڵی 2004 ببنە ئەندامی ناتۆ. دواتریش
بە
ئەندامبوونی وەڵاتانی دیکەی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
بەردەوام
بوو
.
ئێستە
ئەم
ڕێکخراوە 26 ئەندامی
هەیە
. ناتۆ
لە
شەڕی
دژە
تیرۆر
لە
ئەفغانستان
وەکوو
هێزێکی
شەڕکەر
لەگەڵ
تاڵیبان
دەوری
چالاک
دەبینێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمیسیۆنی ئابووری ئەورووپا
ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان،
ئەم
کۆمیسیۆنەی
لە
28ی مارسی 1947
بە
مەبەستی پەرەپێدانی
هاوکاری
ئابووری
و بەرزکردنەوەی ئاستی
چالاکی
ئابووری
ئەورووپا
بۆ
پاوەجێکردنی
پێوەندی
ئابووری
وەڵاتانی ئەورووپی
لەگەڵ
وەڵاتانی
دیکە
دامەزراند. ئەندامانی کۆمیسیۆن بریتین
لە
: ئەندامانی ئەورووپی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
.
ئەم
کۆمیسیۆنە
چەندین
کۆمیتەی
هەیە
کە
چاودێری
کاروباری
بەرد
و
خەڵووز
،
پۆڵا
، پەرەپێدانی
بازرگانی
و
کشتوکاڵ
، پیشەسازیی،
کارەبا
و
هاتوچۆ
دەکەن و وەڵاتانی ئەندامیش ساڵی
جارێک
کوبوونەوەی
جۆراوجۆر
ساز
دەکەن. بارەگای کۆمیسیۆن
لە
شاری
جنێڤ
دایە
.
پێویستە
بگوترێ
کە
ئەم
کۆمیسیۆنە
ئێستا
کارێکی
ئەوتۆ
ئەنجام
نادات و
لە
دانیشتنەکاندا
تەنها
لەمەڕ
ڕەوشی
ئابووری
و بابەتەکانی
دیکە
بیر
و
ڕا
دەگۆڕێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کەلتووری سیاسی
1ـــ بریتییە
لە
کۆمەڵێ
بڕوا
و
هەست
و ئایدیال و
نەریت
و
بۆچوون
و بایەخی کەلتووری
کۆمەڵگە
یان
سیستەمێکی
سیاسی
. 2ـــ ئاستی
زانستی
و ڕامانەی
تاک
و
چین
و توێژە جۆراوجۆرەکان
لە
دەسەڵات
و
سیاسەت
. 3ـــ ئەرکی لایەنە تایبەتییەکانی کەلتووری
گشتی
کۆمەڵگە
کە
لەگەڵ
چۆنییەتی هەڵسوکەوت
لەگەڵ
سیاسەت
،
هێز
،
دەسەڵات
،
ئازادی
،
عەدالەت
،
دەوڵەت
، حکوومەت و سیستەمی سیاسیدا
پێوەندی
هەیە
. ئەمەش دەرەنجامی ئەزموونی
مێژوویی
نەتەوەیە
لە
کاتی
ڕواروویی
لەگەڵ
دیاردە
و ڕووداوە سیاسییەکانی
ئەو
نەتەوەدا.