تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 115
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیمپراتۆری
بە
وەڵاتێک دەگۆترا
کە
ئەم
تایبەتمەندییانەی هەبێت:
(1) بەرفرەوانی
خاک
، زۆربوونی
حەشیمەت
و لەخۆگرتنی
چەند
نەتەوە
یان
ڕەچەڵەک
یان
کەلتووری
جیاواز
.
(2)
دەسەڵات
و هێزی
ئەم
وەڵاتە بەهۆی
هەژمۆنی
* نەتەوەیەک
بە
سەر
ئەوانی دیکەدایە و وێککەوتنیش
ئەگەر
ببێت، بەهۆی دەسەڵاتی چەکدارییەوەیە.
(3) پێکهاتەی
سیاسی
لەم
سیستەمەدا
دەسەڵات
دەبەخشێ
بە
یەک
کەس
(ئیمپراتۆر) و
تەواوی
دەسەڵاتە ناوچەییەکان، دەبنە فەرمانبەری
ئەو
.
(4)
هەبوونی
بنیاتێکی ئەخلاقی
یان
سیاسی
لەژێر چەتری
ئایین
، ئایدیۆلۆجیا
یان
دەستوورێک
بۆ
دابینکردنی
ئاشتی
لەنێوان
خەڵکی
وەڵاتدا.
لە
ڕواڵەتدا ئیمپراتۆرییەتی، هاوشێوەی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکانە،
بەڵام
لەناوەڕۆکدا بەهۆی
نەبوونی
عەداڵەت
و خودموختاری و
خواستی
پێکەوە
ژیانی
ئارەزوومەندانەی نەتەوەکان، شتێکی جیاوازە.
ئیمپراتۆرییەتەکان، سەردەمانێک
لە
مێژوودا سەریان هەڵدا
کە
نەتەوەیەکی
جەنگاوەر
بەنیازی جیهانگیری، بازنەی دەسەڵاتی
خۆی
بەربڵاو
کرد
و
بە
سەر
نەتەوەکانی دیکەدا
سەرکەوتن
.
ئینجا
هاندەرێکی ئایدیۆلۆجیایی (
کە
زیاتر جەهادی
ئایینی
بوو
)
پێوە
لکاوە.
بۆ
وێنە
ئیمپراتۆرییەتەکانی
میسر
و
ئێران
و عوسمانی و
هێند
و
چین
و ژاپۆن و یۆنان و
ڕۆم
و…)
لە
سەدەکانی ناوەڕاستدا ئیمپراتۆرییەکانی
عەرەب
و
تورک
و مەغول، موسوڵمان
بوون
و
ئیمپراتۆری
فرانک
و جێرمەنیاش خاچپەرست.
لەم
ڕووەوە،
ئایین
هەوێنی یەکگرتوویی
ئەوان
بووە
.
ئەم
ئیمپراتۆرییانە هەڵگری ئەندێشەی حکوومەتێکی جیهانی
بوون
کە
بە
ئایدیۆلۆجی*
ئایین
، بانگەشەی
ئاشتی
مرۆڤایەتییان دەکرد.
ئیمپراتۆری
نوێ
بە
دوو
شێواز
پیادە
دەکرێت:
دەریایی
و زەمینی. ئیمپراتۆرییەکانی پورتوگال و ئیسپانیا و هۆڵەندا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئیمپراتورییە
تازە
پێگەیشتووەکانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و بەلجیکا و
ئەمەریکا
و ژاپۆن
بە
داگیرکاریی و ئیستعماری وەڵاتە بانبەحرییەکانەوە، بەدیهاتن. تایبەتمەندیی
ئەم
ئیمپراتورییانە، ڕەنگامەیی ڕەگەزی و کەلتووری
بوو
.
هەندێ
لەمانە
هەوڵیان داوە
بە
بڵاوکردنەوەی کەلتوور و
یاسا
و
ئابووری
، دەسەڵاتی
ناوەندی
بۆ
سەرانسەری
ئیمپراتۆری
،
چێ
بکەن
بەو
شێوە
کە
ڕۆمییەکان کردیان. هەندێکی
دیکە
لەم
ئیمپراتۆرییانە
بە
شەرعییەتبەخشین
بە
خودموختاری
سیاسی
و
ئابووری
و کەلتووری، هەوڵیاندا خەڵکان
یەکگرتوو
بکەن.
ئەم
ڕەوتە کاتێک
ئاشکرا
بوو
کە
دەوڵەتی
ناوەندی
ئیمپراتۆرییەتەکان
لاواز
ببوون،
لێرەوە
هەستی
ناسیۆنالیستی
لەنێو
ئیمپراتۆریدا وزەی
گرت
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیمپریاڵیزمی کەلتووری
بەکار
هێنانی دەسەڵاتی
سیاسی
و
ئابووری
بۆ
بڵاوکردنەوەی
نەریت
و بەهاکانی
ئەو
دەسەڵاتە لەنێوان خەڵکانێکی
دیکە
کە
بە
زیانیان بێت. ئیمپریاڵیزمی کەلتووری دەتوانێ یاریدەری ئیمپریاڵیزمی
سیاسی
و
ئابووری
بێت.
بۆ
وێنە
فیلمی
ئەمریکایی
دەتوانێ
بێتە
خزمەت
بەرهەمەکانی
ئەو
وەڵاتە و
بازاڕی
فرۆشی
بۆ
زیاد
بکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەنجومەنی باکووری (نۆردیک)
ئەنجومەنی
باکووری
یان
ئەنجومەنی سکاندیناڤی، کۆمەڵێکە پێکهاتووە
لە
نوێنەرانی وەڵاتانی دانیمارک، سوید، ئیسلەند، فەنلاند و نەرویج
کە
بەمەبەستی پەرەپێدان
بە
هاوکاری
لە
بواری
جۆراوجۆر
لەنێوان وەڵاتانی سکاندیناڤی دامەزرێوە.
ئەم
ئەنجومەنە ئەندامانی
خۆی
دنە
دەدا
کە
بۆ
ڕێکخستنی بازاڕێکی
هاوبەش
بۆ
بەرهەمەکانی
خۆیان
، چالاکییەکانیان
ڕێک
بخەن
تاکوو
بەرەو
یەکیەتییەکی گومرگی
هەنگاو
بنێن.
بەڵام
ئەم
جووڵانەوە
،
لەدوای
دامەزرێنی«
یەکیەتی
بازرگانی
ئازادی
ئەورووپا»
لە
ساڵی 1959 و
بە
ئەندامبوونی دانیمارک و نەرویج و سوید
لەو
یەکیەتییەدا
کۆتایی
پێ
هات
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەنجومەنی هاریکاری کەنداوی فارس
ئەم
ئەنجومەنە
لە
25/5/1981
بە
ئەندامەتی
وەڵاتانی کوەیت،
بەحرەین
،
قەتەر
، ویلایەتی میرنشینی عەرەبی، عەممان و عەرەبستان
لە
ئەبوزەبی دامەزرا. ئامانجی پێکهێنانی
ئەم
ئەنجومەنە، پاراستنی بەرژەوەندییە
سیاسی
و
ئابووری
و سەربازییەکانی ئەندامەکانیەتی. نووسینگەی
ئەنجومەن
لە
ڕیاز
، پێتەختی عەرەبستانە. ئەنجومەنی
هاریکاری
کەنداوی
فارس
لە
ساڵی 1994 بڕیاری دەرکرد
کە
گەمارۆی
ئابووری
لەسەر
ئیسراییل
لا
بچێت.
ئەم
گەمارۆیە
کە
ئیجازەی
مامەڵە
و دانوستانی
لەگەڵ
کۆمپانییەکانی سەربەم وەڵاتە، نەدەدا
لە
ساڵی 1947
لە
لایەن
یەکیەتی
عەرەب
دەرکرابوو.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تابووری پێنجەم
لە
زاراوەی سیاسیدا بریتیە
لە
دەستوپێوەن و سیخوڕەکانی وەڵاتێک
لە
وەڵاتێکی
دیکە
،
یان
دارودەستەی گرووپێکی
نەیاری
دەەوڵەت
لەناو
دەزگە
دەوڵەتیەکاندا.
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
لە
شەڕە ناوخۆییەکانی ئسپانیا (39ــ 1936)
هاتە
ئاراوە:
لەو
کاتەدا
کە
فرانکۆ فەرماندەی سوپای
دژە
کۆمار
،
بە
چوار
تابور هێرشی بردە
سەر
مەدرید،
هاوکات
بڕیار
بوو
گرووپێکی
دیکە
دزە
بکەنە
ئەم
شارە
و لەناوەوە هێرشبەرنە
سەر
هێزەکانی پاڕاستنی شارەکە.
ئەم
گرووپەیان
بە
«تابوری
پێنجەم
»
لە
قەڵەم
دا
.
ئەمڕۆکە
ئەم
زاراوە
بۆ
ناوبردەکردنی خەیانەتکاران و دەستوپێوەنی
دوژمن
لەناو
حیزب، ڕێکخراوە
یان
وەڵاتێک
بەکار
دەبرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تۆڕی سەرانسەری جیهانی
تۆڕی
سەرانسەری جیهانی
کە
زۆرجار
بە
وێب
یا
«WWW» ناسراوە،
باشترین
خزمەتی ئەنتەرنێتە
کە
لەڕێگەی چەندەها میدیاوە دەتوانێ نووسراوە،
دەنگ
،
وێنە
و ئەنیمەیشێن ڕاگوێزێت. بنکەکانی وێب
لە
تەواوی
جیهاندا
بڵاو
بوونەتەوە
بەڵام
زۆرترینیان
لە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادایە.
لە
تۆڕی
ئەنتەرنێتدا ملیۆن ــ ملیۆن کۆمپیتەری خانەخوێش
پێکەوە
پێوەندییان
هەیە
.
هەرکام
لەم
کۆمپیتەرانە
لە
زاکیرەی خۆیاندا کۆمەڵێ
زانیاری
جۆراوجۆریان
جێگیر
کردووە.
ئەگەر
کەسێک بخوازێت
لە
دەریای بێبڕانەوەی
ئەم
زانیارییانە
بە
خێرایی
و بەلەز
کەڵک
وەربگرێت،
دەبێ
لەڕێگەی
تۆڕی
جیهانی ئەنتەرنێتەوە دەستبەکار بێت.
ئەم
تۆڕە
لە
ساڵی 1992
لە
لایەن
تیم
بێرنێرز لیی، شارۆمەندی
ئەمریکایی
داهات
و
یەکەم
بنکەکەشی
لە
لایەن
ناوەندی
توێژینەوەی فیزیکی گەردیلەیی ئەورووپا cern
لە
بەینی سویسڕا و فەرەنسەدا
بنیات
نراوە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری تئوری
بە
کۆمەڵێ
ئەندێشە
و بۆچوونی گونجاو
لە
بابەت
زانستێکی تایبەتەوە تیۆری دەگوترێ.
وەک
تیۆری ڕێژەیی ئانشتاین (
لە
فیزیا)، تیۆری
ئابووری
کۆن
(
ئابووری
)، تیۆری پێوەندییەکان (کۆمەڵناسی) و تیۆرییەکانی
دەوڵەت
(
لە
سیاسەتدا) . زانایان
لە
ڕێگای
کۆڵینەوە
و توێژینەوە
هەوڵ
ئەدەن
بۆ
کۆکردنەوەی داتا واقیعەکان
لە
بواڕێکی
تایبەتی
زانستی
بەڵام
پێویست
دەکات
ئەم
زانیاریانە
بە
وردبینی
و
وشیاری
زانستییەوە
ڕێکی
بخەن و پۆلێن
بەندی
بکەن و
پێوەندی
ماناداری
نێوان
داتاکان
ڕوون
بکەنەوە و
دەری
ببڕن.
بۆ
وەها
کارێک
پێویست
بە
شتێک
بە
ناوی
تیۆری
هەیە
.
ئامانجی
سەرەکی
و بەرەنجامی
زانست
گەیشتن
بە
داڕشتنی تیۆرییە و ئامانجی تیۆریش بریتییە
لە
:
1ــ کورتکردنەوەی داتاکان و پێکهێنانیان
لەناو
سیستەمێکی گونجاودا. 2ــ
مانا
بەخشین
بە
دەسکەوتەکان
وەک
ئەزموون
. 3ــ دەربڕینی و ئاشکراکردنی ئەنجامی ئەزموونەکان لەڕێگەی دیاریکردنی
پێوەندی
نێوان
بگۆڕەکان. 4 ــ
پێش
بینی
دواهات و ڕووداوەکان
لە
ئایندە
و 5 ـــ
لەبار
کردن
و
خۆش
کردنی زەمینە
بۆ
پەخش
و
بڵاوکردنەوە
و پەرەسەندنی
زانست
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری سیاسی
تیۆری
سیاسی
لە
سۆنگەی
بابەت
و باسەوە،
چوار
تەوەری
سەرەکی
لەخۆ دەگرێ
کە
دوو
تەوەری 1و2
بە
فەلسەفەی
سیاسی
ناوبردە کراوە:
1) تیۆری ئەخلاقییانەی
زانستی
سیاسەت
.
2) خوێندنەوەی
مێژوویی
ئەندێشە
سیاسییەکان.
3) شیکاری زمانەوانیی
ئەندێشە
سیاسییەکان.
4)
دۆزینەوە
و بەربڵاوکردنی سیستەماتیکی
بنەما
گشتییەکانی ڕەفتاری
سیاسی
.
لە
ڕوانگەی مێژوویییەوە، کۆنترین پێناسەی
ئەم
زاراوە
بۆ
ناوبردەکردنی لقێک
لە
زانستە سیاسییەکان
بەکار
هاتووە
کە
لایەنی تیۆری
بووە
، دیمانەیەک
بە
مانای تێفکرین
لە
باڵاترین ئاستی ماهییەتی
ژیانی
باش
و
ئەو
دەزگە
سیاسییانەی
کە
وەها
ژیانێک
بەدی
دەهێنن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری سێ جیهان
بەپێی
ئەم
تیۆرییە
کە
لە
لایەن
«مائۆ» ( 1893- 1976) ڕێبەری
چینی
کۆمۆنیست
ئاڕاستە
کراوە
، دنیای
ئەمڕۆ
بە
سێ
جیهان
دابەش
دەکرێت
کە
بریتین
لە
: جیهانی
یەکەم
واتە
دوو
زلهێزی
ئەمریکا
و سۆڤیەتی
پێشوو
کە
یەکەمیان ئیمپریالیستییە و دووهەمیش سۆسیال ئیمپریالیستە. جیهانی
دووهەم
پێکهاتووە
لە
وەڵاتانی پێشکەوتووی
سەرمایەداری
وەک
بریتانیا، ئەڵمانیا و ژاپۆن و وەڵاتانی سۆشیالیستی. جیهانی
سێهەم
، وەڵاتانی
هەژار
و
دواکەوتوو
.
بە
باوەڕی
«مائۆ»، دەبوایە جیهانی
سێهەم
لەگەڵ
جیهانی
دووهەم
،
بە
دژی
جیهانی
یەکەم
یەک
بگرن.
ئیمڕۆکە
باس
لە
جیهانی چوارەمیش
دەکرێ
کە
لە
جیهانی
سێهەم
نەدارترە و
لە
حاڵی
پەککەوتندایە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری کەوانەی جەی
جۆن
جەی (John Jay) کۆمەڵناسێکی بەناوبانگە
کە
هۆکاری
شۆڕش
دەگەڕێنێتەوە
بۆ
جیاوازی
فرەوان
لەنێوان
چاوەڕوانی
تاکەکانی
کۆمەڵگە
و ئاستی جێبەجێکردنی پێداویستییەکانیان
کە
ئەم
فەرق
و جیاوازییە، بەشێوەی بەشخوراوی و هەژاریی
خۆی
پێشان
دەدات.
ئەو
پێی
وایە
کەموکوڕییەکان،
ڕەها
نین
بەڵکوو
لە
نەداریی و بەشبڕاویی ڕێژەیییەوە
سەرچاوە
دەگرن و
ئەم
ئاستەنگییەش کاتێک
ڕوو
دەدات
کە
سەردەمی
دوور
و
درێژی
خۆشگوزەرانی
ئابووری
،
لەناکاو
ڕاوەستێ و بەشێوەیەکی
بەرچاو
پێچەوانە
ببێتەوە. کۆمەڵناسی
ناوبراو
، تیۆرییەکەی
خۆی
لە
قەبارەی خشتەیەک
ئاڕاستە
کردووە
کە
بە
کەوانەی جەی
ناوی
ناسراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
جیهانیگەری + جیهانیبوون
ئەگەرچی
وشەی جیهانی
global
) -
گلۆڤەر
(مێژوویەکی
سەدان
ساڵەی
هەیە
بەڵام
زاراوەی (
globalization
)
لە
ساڵی 1960 بەدواوە بڕەوی پەیداکردووە.
فەرهەنگی
وێبستێر،
یەکەم
فەرهەنگێکی
موحتەبەر
بوو
کە
لە
ساڵی 1961
ئەم
زاراوەی
پێناسە
کرد
.
بەم
حاڵە بەرفراوانی «جیهانگەری»
وەهایە
کە
گەیشتن
بە
پێناسەیەکی
پڕ
پێست
و گونجاو
دژوار
ئەنوێنێ.
ئەم
پێناسەی
ژێرەوە
، کۆی
پێناسە
و بۆچوونی
چەن
کەسێکی پسپۆڕە
لەم
بارەوە:
جیهانگەری، بریتییە
لە
پڕۆسەی پەستاوتنی
کات
و
شوێن
کە
بەو
پێیە خەڵکانی
جیهان
کەمتاکورتێک
بە
وشیارییەوە
لە
کۆمەڵگەی جیهانیدا تێوەگلێن.
بە
واتایەکی
دیکە
ڕەوتێکە
کە
بەو
پێیە تاکەکەس و
کۆمەڵگە
لە
پانتایەکی جیهانیدا
یەک
دەگرنەوە.
لە
پێناسەیەکی دیکەدا جیهانگەری، پڕۆسەیەکی ئاڵۆزە
کە
دەوڵەتە نەتەوەییەکان زیاتر
لە
جاران
پێکەوە
گرێ
دەدا
و تیۆری
دیموکراسی
تووشی
کێشە
و قەیرانێکی
نوێ
دەکات. کاریگەریی جیهانگەری
بە
سەر
دیموکراسی
و حاکمییەتی نەتەوەیی
لەم
پرسیارانەدا
خۆی
دەردەخات:
ئایا
حکوومەتە دیموکراتییەکان،
وەک
جاران
دەسەڵاتیان
بە
سەر
کاروباری ناوخۆی وەڵاتەکەیان ئەشکێ
یا
ئەوەی
شارۆمەندان
بە
حکوومەتێک
دەنگ
ئەدەن
کە
نەتوانێ
بڕیارەکان
جێبەجێ
بکات؟
چونکە
دەسەڵاتی
ڕاستەقینە
بەدەست
بازاڕی
دۆلار و کۆمپانییە فرەنەتەوەییەکان و
بانکە
نێونەتەوەییەکانەوەیە!
ئایا
لەنێوان هاووەڵاتیانی وەڵاتێک
لەگەڵ
ئەو
کەسانەی دەکەونە
ژێر
کاریگەریی سیاسەتەکانی حکوومەتی نەتەوەیی، وێکچوویی و هاوشێوەیییەک
لە
ئارادایە؟ (
بۆ
وێنە
سیاسەتی
یارمەتیدان
یا
پاوەجێکردنی دامەزراوە ئەتۆمییەکان) .
ئایا
دەکرێ
دەزگە
نێونەتەوەییەکان،
بۆ
وێنە
«سندووقی دراوی نێونەتەوەیی» و«بانکی جیهانی»
بە
شێوازێکی دیموکراتیک
بەڕێوە
ببرێن؟
بەگشتی
دوو
ڕوانگەی
جیاواز
لە
بابەت
جیهانگەری
لە
ئارادایە: ڕوانگەی
یەکەم
، نەیارانی
ئەم
پڕۆسە
لە
ئەژمار
دێن
و ڕوانگەی
دووهەم
لەگەڵیا هاودەنگن. نەیاران پێیان
وایە
کە
جیهانگیری و یەکپارچەبوونی
جیهان
زیاتر
لە
ئەفسانە
دەچێ و
ئەم
زاراوە
بە
پاڵنەری سیاسییەوە داهاتووە.
لەم
ڕوانگەوە شتێکی
ئەوتۆ
لە
جیهاندا
ڕووی
نەداوە و جیهانگەری دیاردەیەکی
نوێ
نییە
و
ئەم
هەلومەرجەی
ئێستە
زیاتر
لە
بارودۆخی سەدەی
نۆزدە
دەچێ
بە
واتایەکی
دیکە
ئەم
ڕەوتە دەوامەی مێژووە.
لە
بەرانبەر
ئەم
ڕوانگەدا هەندێکی
دیکە
دەڵێن
جیهانگەری
هەموو
شتێکی خستۆتە
ژێر
کاریگەریی خۆیەوە و پێکهاتەی
دەوڵەت
و ماهییەتی سیستەمی ئابووریی وەڵاتانی
تووشی
وەرچەرخان
کردووە. تیۆری دانەری بەناوبانگی
ئەم
بۆچوونە، کینچی ئۆمایی
لە
ژاپۆنـە
کە
پێی
وایە
:
دەوڵەت
ــ نەتەوەکان
بەرەو
تیاچوون
دەڕۆن و
پێشبینی
دەکات
لە
30 ساڵی داهاتوودا 100
تا
300
دەوڵەت
ــ
شار
،
بەدی
بێت.
بە
باوەڕی
ئانتۆنی گیدێنز، تیۆری
دووهەم
نزیکترە
لە
واقیع.
ئەو
دەڵێ
جیهانگەری
بە
تایبەت
لە
بەستێنی ئابووردا
بە
گوتەی
ئابووری
ناسی
بەناوبانگ
،
دانی
کواخ،
هێدی
هێدی
بەرەو
ئابوورییەکی بێبارست دەڕوا. ئابووریی
سووک
لە
ئاستی جیهانیدا
پەیوەستە
بە
دانوستان
و بازرگانیکردن
بە
زانیاری
نەک
بازرگانیکردنی
کاڵا
و
شمەک
.
گیدێنز، پڕۆسەی جیهانگەری
بە
بەرهەمی بەیەکادرانی
نەزمی
هەمیشەیی
و
شوێن
و
کات
لە
قەڵەم
دەدا
و پێی
وایە
ئەم
ڕەوتە
بە
مانای ئاڵوگۆڕکردنی
هەموو
دەزگەکانی کۆمەڵگەیە و
ئەم
وەرچەرخانە
هەر
لە
بەستێنی
ئابووری
ڕوو
نادات
بەڵکوو
لە
ئاستی پێوەندییەکاندا دەقەومێ
بە
چەشنێک
کە
دەوڵەت
و
نەتەوە
و
ژیانی
کەسەکی
ئێمە
دەخاتە
ژێر
کاریگەرییەوە.
د.حسەین عەزیمی، تیۆری
داڕێژی
ئابووری
و
پەرەسەندن
لە
ئێران
دەڵێ
: جیهانگەری
بە
واتای هاوسانبوونەوەیەکی
سادەی
کەلتوورەکان
نییە
بەڵکوو
بە
واتای
ئەوەیە
کە
پێوەندی
کەلتوورەکان خێراتر
دەبێ
و لێکحاڵیبوون و فاماندنی
فەرهەنگی
نەتەوەکان
زیاد
دەکات.
بەڵام
ئەوەندی
مێژوو
نیشانی
داوە، وادیارە وێکچوویی
هەمە
لایەنەی
فەرهەنگی
ڕوو
نادات و
جیهان
کەلتوورێکی
تاقانە
بە
خۆیەوە نابینێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی دەستووری
بە
ڕژێمێکی
سیاسی
دەگوترێ
کە
بەستێنی دەسەڵاتەکەی بەپێی بەربەستی قانوونی
بەرتەسک
کرابێتەوە.
لەم
ڕووەوە
لە
بەرانبەر
حکوومەتی ئیستبدادی و دیکتاتۆریدا حکوومەتی
دەستووری
دێتە ئاراوە.
بە
واتایەکی
دیکە
، حکوومەتی
دەستووری
لەگەڵ
حکوومەتی قانوونی
بە
یەک
مانا
لێکدراونەتەوە.
قانوون
بریتییە
لە
کۆمەڵێ
بنەما
و پرەنسیپ
کە
لە
لایەکەوە سنووری کردەوەی
تاک
و
کۆمەڵ
دیاری
دەکات و
لە
لایەکی دیکەیشەوە ئاستی بەکارهێنانی دەسەڵاتی
دەوڵەت
سنووردار
دەکات. هێنانەکایەی پێوەندییەکی قانوونی لەنێوان حکوومەت و هاووەڵاتیان و پابەندیی هەردوولا
بە
قانوون
،
لە
مەرجە سەرەکییەکانی حکوومەتی
دەستووری
لە
ئەژمار
دێت
. زاراوەی «ئازادییەکانی
تاک
» و «جیاکردنەوەی هێزەکان» * یەکێکی
دیکە
لە
لایەنە سەرەکییەکانی
ئەم
جۆرە حکوومەتەیە.
لە
بەرئەوەی
ئەم
حکوومەتە سیستەمێکی قانوونییە و بنەماکانی بەپێی
یاسا
دامەزراوە،
لەگەڵ
پەرلەمان
و
پەرلەمانتاری
هاوشێوە دەنوێنن. حکوومەتی
دەستووری
،
بە
دوو
شێوازی
جودا
هاتۆتە کایەوە:
یەکەم
، کۆماریی.
دووهەم
،
پاشایەتی
. بیرۆکەی حکوومەتی
دەستووری
لە
بنەڕەتەوە، ئەگەڕێتەوە
بۆ
بزووتنەوەی
ئازادیخوازی
(لیبرالیزم) *.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیواری بەرلین
ئەم
دیوارە
کە
هێمایەکە
بۆ
شەڕی سارد*،
بەو
دیوارە
دەگوترێ
کە
لە
ئێوارەی 13ی ئاگۆستی 1961
بە
فرمانی
ڕووسەکان
لە
لایەن
هێزەکانی ئاسایشی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵاتەوە
بینا
کرا
.
ئەم
دیوارە
کە
بە
درێژایی
46 ک.م
بوو
،
سەرەتا
بە
سیمی
خاڵدار
و
پاشان
بە
بتۆن
شاری
بەرلینی
بە
دوو
بەشی
ڕۆژاوایی
و ڕۆژهەڵاتی
دابەش
کرد
و لەڕێی خاکەوە،
پێوەندی
خەڵکی
بەرلینی
ڕۆژهەڵات
و ڕۆژاوای
لێک
پچڕاند.
هەر
لەسەرەتاوە
ئەمریکا
و بەریتانیا
بە
بیناکردنی
ئەم
دیوارە
ناڕازی
بوون
و ئەمەش
بووە
هۆی
پیادەکردنی لەشکرێکی
دەبێ
بەی
هێزەکانی
ئەمریکا
لە
کەرتی ڕۆژاوای دیوارەکە.
بەپێی ڕێککەوتنی یالتا
کە
لەنێوان هاوپەیمانانی شەڕی دووهەمی جیهانی مۆرکرا، بەرلین لەنێوان
هەر
چوار
وەڵاتی
داگیرکار دابەشکرا.
بەڵام
پاشان
هەر
سێ
وەڵاتی
ڕۆژاوایی
(
ئەمریکا
و بەریتانیا و فرەنسا) ناوچەکانی
ژێر
دەسەڵاتی
خۆیان
لە
بەرلینی
ڕۆژاوایی
بەیەکەوە لکاند و
بە
هاوکاری
یەکتر
لەناو
جەرگەی ئەڵمانیای
ڕۆژهەڵات
، بەرلینی ڕۆژاوایان
کردە
نموونەیەکی
پێشکەوتن
و گەشەکردنی
ئابووری
ڕۆژاوا
.
بەدوای گۆڕانکاری و شەپۆلەکانی
وەرچەرخان
لە
ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
و هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەت، مەسەلەی یەکگرتنەوەی دووبارەی
هەردوو
بەشەکەی ئەڵمانیا هاتەوە
ئارا
و
سەرەنجام
ئەم
دیوارە
لە
4ی ئۆکتۆبەری 89
لەدوای
28ساڵ
لە
لایەن
خەڵکی
دوو
وەڵاتەکە ڕووخێندرا و
بە
شێوەیەکی ڕەسمیش،
لە
ڕێکەوتی 18/11/89 سنووری
نێوان
ئەم
دوو
وەڵاتە
سەرلەنوێ
ئاوەڵا
کرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیکتاتۆری
زاراوەی
دیکتاتۆری
لە
وشەی لاتینی
dictator
لە
ڕۆمی
کۆن
،
بە
واتای مەقامی بڵیندپایە
بە
زماندا هاتووە
کە
بە
دەسەڵاتێکی
ئێجگار
زۆرەوە ئیدارەی
وەڵاتی
بەدەستەوە
بووە
.
لە
بنەڕەتدا
دیکتاتۆری
پلەیەک
بووە
کە
لە
کۆماری
ڕۆمی
کەونینەدا،
لە
کاتێکی
قەیراناوی
بە
کەسێک دەدرا.
لەم
سەروبەندەدا
ئەو
کەسە
تەواوی
دەسەڵاتی حکوومەت و هێزی
سەربازی
بۆ
ماوەیەکی دیاریکراو (6
مانگ
)
بەدەستەوە
دەگرت.
لەم
ڕووەوە
دیکتاتۆری
ڕۆمی
،
بە
چەشنێک دەسەڵاتێکی
یاسایی
بووە
بەڵام
لە
کۆتایی
سەردەمی
کۆماری
ئەو
سپاسالارانەی
کە
بە
شێوەی
ناڕەوا
دەسەڵاتیان
بەدەست
دەهێنا
خۆیان
بەم
ناوبانگەوە ناساند و
ئینجا
دیکتاتۆری
، ڕواڵەتێکی نایاسایی
بەخۆوە
گرت
.
لە
زاراوەی
سیاسی
ئەمرۆدا
ئەم
زاراوە
بەو
ڕژێمانە دەگوترێن
کە
تێیدا کەسێک
یان
حیزبێک،
مەجال
ناداتە گرووپەکانی
دیکە
تاکوو
ئەوانیش
بەشداری
بکەن
لە
دەسەڵاتدا و بەمجورە دەسەڵاتی
هەموو
هێزەکانی
وەڵات
بەدەستەوە
دەگرێت. نموونەی ڕژێمی
دیکتاتۆری
لە
سەدەی بیستەمدا
بریتی
بوون
لە
: هیتلەر (1889-1945)
لە
ئەڵمانیا، مۆسۆلینی (1883-1945)
لە
ئیتالیا، ستالین (1879-1953)
لە
یەکییەتی سۆڤییەت
کە
لە
قەوارەی حیزبی ناسیۆنال سۆسیالیست و
فاشیست
و
کۆمۆنیزم
پێکهاتن
و سەرمەشقی حکوومەتی
دیکتاتۆری
حیزبی و تاکەکەسی
لە
ئەژمار
دێن
.
دیکتاتۆرییەکان،
بە
سێ
جۆری
کۆنەپەرست
و شۆڕشگێڕانە و
تێکەڵ
دابەش
دەبن.
دیکتاتۆری
کۆنەپەرست
، ناهێڵێت پێکهاتە کۆمەڵایەتییە کۆنەکان
تووشی
وەرچەرخان
ببن.
بە
پێچەوانەوە
دیکتاتۆری
شۆڕشگێڕانە، وەرچەرخانی
ئەم
پێکهاتە کۆمەڵایەتییانە خێراتر دەکات.
بەڵام
جیاکردنەوەی
ئەم
جۆرە دیکتاتۆرییانە
لە
یەکتر
هاسان
نییە
چونکە
لە
واقیعدا زۆربەی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان
خۆیان
بە
شۆڕشگێر دەزانن و بانگەشەی
ئەوە
دەکەن
کە
لەسەر
شارە
وێرانەکان کۆمەڵگەیەکی نوێیان دامەزراندۆتەوە. هەندێجار جۆرێک
لە
دیکتاتۆرییەت هاتۆتە مەیدانەوە
کە
لە
میانەی
کۆنەپەرستی
و شۆڕشگێریدا هەنگاوی
ناوە
کە
پێی دەگوترێ
دیکتاتۆری
تێکەڵ
،
بۆ
نموونە
ڕژێمی ناپیلئۆن.
ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان بەزۆری لەڕێگەی نایاسایی
وەکوو
کۆدەتای
سەربازی
جڵەوی
دەسەڵات
بەدەستەوە
دەگرن
بەڵام
هەندێ
ڕژێمی دیکتاتۆریش
هەن
کە
لەڕێگەی
یاسایی
دەسەڵات
بەدەستەوە
دەگرن
کەچی
پاش
سەقامگیربوونی حکوومەتەکەیان
ئامادە
نین
بە
هەمان
شێوە
واز
لە
دەسەڵات
بهێنن.
بۆ
وێنە
هۆگۆ چاڤێز سەرۆککۆماری ڤەنیزۆئیلا، لەسەرەتای ساڵی 2009
بە
دەرکردنی یاسایەک
لە
پەرلەمانی
ئەم
وەڵاتە، توانی
ڕێگە
بۆ
پاڵاوتنی
هەمیشەیی
خۆی
بۆ
پۆستی
سەرۆکایەتی
کۆمار
هەموار
بکات.
هەموو
ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان
لەم
خاڵانەی خوارەوەدا هاوبەشن:
1ــ کۆجێبوون (چەقبەستن)ی
دەسەڵات
.
2ــ پێشێلکردنی ئازادییەکانی
تاک
.
3ــ
نەبوونی
قانوون
و یاسایەک
کە
ماوەی دەسەڵاتداریەتی
فەرمانڕەوا
سنووردار
بکات.
4ــ
نەبوونی
یاسایەک
بۆ
جێنشینی
دەسەڵات
.
5ــ ملکەچکردنی
جەماوەر
بۆ
دەسەڵات
تەنیا
بەهۆی ترسەوە.
6ــ کەڵکوەرگرتن
لە
تیرۆر*
وەکوو
ئامرازی بەکارهێنانی
زەبر
و
زۆر
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیکتاتۆری پرۆلتاریا
یەکێک
لە
چەمکەکانی مارکسیزم*ــە
کە
چۆنییەنی بەکارهێنانی هێزی
دەوڵەت
لە
نیۆان شۆڕشی سۆشیالیستی و پیادەکردنی کۆمەڵگەی سۆشیالیستی
دیاری
دەکات. مارکس
لە
ڕێبازەکەی خۆیدا
بۆ
تێپەڕبوون
لە
قۆناخی
سەرمایەداری
بەرەو
سۆشیالیزم
،
باسی
قۆناخێکی
دیکە
دەکات
کە
بە
«
دیکتاتۆری
پڕۆلتاریا» ناوبردەی دەکات.
بە
باوەڕی
مارکس، دوای
ئەوەی
پرۆلتاریا لەڕێی شۆڕشەوە دەسەڵاتی
سیاسی
بەدەست
هێنا
، حکوومەتی چینەکەی
خۆی
(کرێکاران) دادەمەزرێنێ.
وەها
حکوومەتێک
مووچە
و حەقدەست
بە
ڕێژەی ئیشوکار دەدات و خاوەندارییەتی کەرەستەی
بەرهەمهێنان
و
دابەشکردن
و
مەزاختن
بەدەستەوە
دەگرێ و هەوساری چینەکانی
دیکە
مەهار
دەکات.
ئەم
حکوومەتە،
بە
لەناوبردنی
کاری
دەستی
و فیکری و جیاوازیی چینایەتی،
ڕێگە
بۆ
لە
دایکبوونی
کۆمۆنیزم
واتە
کۆمەڵگەی
بەدەر
لە
چینایەتی،
خۆش
دەکات.
لەم
کاتەدا پرۆلتاریاش
وەکوو
چینێک،
لەناو
ئەچێت و
جێی
خۆی
دەدات
بە
ئەنجومەنەکانی
هاریکاری
بۆ
بەدەستەوەگرتنی کەرەستەکانی
بەرهەمهێنان
.
بەڕای مارکس و لایەنگرەکانی،
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا قۆناخی گواستنەوەیە
لە
کۆمەڵگەی سەرمایەدارییەوە
بۆ
کۆمەڵگەی سۆشیالیستی. مارکسییەکان گرنگییەکی
زۆر
بەم
تیۆرییە دەدەن و
بە
ئامانجی
کۆتایی
هاتنی«سەردەمی ڕەنجدەران»ی دەزانن
کە
بەو
پێیە گۆڕانکارییەکی
بەرچاو
لە
هەموو
بوارە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکاندا دێتەدی.
یەکێک
لەو
گرفتانەی
کە
بۆ
مارکسییەکان
بۆ
بەکار
هێنانی
ئەم
مۆدێلە
لە
وەڵاتانێکی
وەک
سۆڤیەت و
چین
بەدیهات،
ئەمە
بوو
کە
لەم
وەڵاتانە بەهۆی دواکەوتوویی
ئابووری
، پرۆلتاریا
زۆر
بێتوانا و بێحەشیمەت
بوو
بەڵام
لینین و مائۆ،
بە
دامەزرانی حیزب،
لەبری
چینێک
کە
حیزب
خۆی
بە
نوێنەری
دەزانێ،
لەم
مۆدێلە
بۆ
فەرمانڕەوایی ڕەهای حیزبی کۆمۆنیست کەڵکیان وەرگرت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دەستووری بنچینەیی+یاسای بنەڕەتی
دەستووری
بنچینەیی بریتییە
لە
بەڵگەنامەیەکی بناخەیی و بنچینەیی
کە
لە
وەڵاتێکدا
سروشتی
دەسەڵات
و
ئەرک
و مافەکانی شارۆمەندان
دەست
نیشان
دەکات.
دەستوور
،
شێوازی
حکوومەتکردن
یا
ڕاگواستنی دەسەڵاتە.
واتە
کۆمەڵە
ڕێسایەک
کە
توانێیی و ڕەفتاری هێزەکانی
سەر
بە
دەوڵەت
و
مافە
سەرەکییەکانی
تاک
و
بەشداری
شارۆمەندان
لە
بەڕێوەبردنی
دەسەڵات
لەڕێگەی
دەنگدان
بە
نوێنەرانی
خۆیان
،
دەست
نیشان
دەکات.
لە
پێناسەیەکی دیکەدا
دەستووری
بنچینەیی بریتییەلە کۆمەڵێ
یاسا
کە
پێوەندی
و
چۆنیەتی
هەڵسوکەوتی
نێوان
دەسەڵاتداران و شارۆمەندانی وەڵاتێک
دیاری
دەکات.
دەستووری
بنچینەیی
لەو
وەڵاتانەی
کە
بنەمایەکی دیموکراسییان هەبێ،
لە
لایەن
کۆمەڵێ نوخبەی
سیاسی
کە
بەپێی
هەڵبژاردن
لە
«ئەنجومەنی
دەستوور
»
یەک
دەگرنەوە دەنووسرێ و دواتر
بۆ
پەسندکردنی
جەماوەر
دە��رێتە ڕیفراندۆمی
دەستووری
بنچینەیی (بڕوانە ڕاپرسی).
دەستووری
بنچینەیی،
تاکە
سەرچاوەی یاسادانان
لە
ئەژمار
دێت
لە
هەموو
بوارێکی
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
و
سیاسی
و کەلتووری کۆمەڵگەدا.
ئەرەستۆ،
دەستووری
بنچینەیی
بە
کۆمەڵێک
ئەرک
و کرداری وەڵاتێک دەزانێت
کە
چۆنییەتی دابەشکردنەکەی
لە
لایەن
ئەو
دەستوورەوە
دیاری
دەکرێت و دەسەڵاتی حاکمییەت و ناوەڕۆکی
ئەو
ئامانجانەی
کە
دەبێ
خەڵکی
وەڵاتێک پێی بگەن،
دەستنیشان
دەکرێت.
دەستووری
بنچینەیی
لە
بەستێنی سیاسیدا
لەو
کاتەوە
زەق
بۆوە
کە
سەرچاوەی
دەسەڵات
لە
شازادەیەکەوە گەڕایەوە
بۆ
خەڵک
و
بەم
دەرکەوتە
،
ئیدی
پاشا
و
میران
،
وەکوو
«
خاوەن
دەسەڵات
» لەئەژمار نەهاتن
بەڵکوو
وەکوو
دەسەڵاتدارانێک
لە
قەڵەم
دران
کە
هێز
و دەسەڵاتەکەیان
لە
دەستوورەوە
سەرچاوە
دەگرێت.
دەستووری
بنچینەیی ئەورووپا: بڕوانە پەیمانی ماستریخت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سارک (یەکیەتی هاریکاری ناوچەیی ئاسیای باشوور)
سارک
ناوی
ڕێکخراوەیەکە پێکهاتووە
لە
حەوت
وەڵاتی
بەنگلادیش، بووتان، پاکستان، سریلانکا، ماڵدیڤ، نیپاڵ و هێندستان
کە
لە
8/12/1985
لە
داکا پێتەختی بەنگلادیش
بوونی
خۆی
ڕاگەیاند. ئامانجی دامەزراندنی
ئەم
یەکیەتیە زیادکردنی
هاریکاری
ئابووری
دوولایەنە
لە
نێوان
ئەندامانی
ناوبراو
و هاوکاریکردنی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکانە
لەم
بەستێنەدا. نووسینگەی
هەمیشەیی
سارک
لە
کاتماندۆ پێتەختی نیپاڵ ــە و
لە
بەرواری 16/1/ 1987
بە
شێوەیەکی فەرمی کراوەتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سیاسەتی فرەکەلتووری
ئەم
زاراوە
دەرەنجامی
هەوڵ
و تێکۆشانێکە
کە
لە
زۆربەی وەڵاتان
بۆ
کۆتایی
هێنان
بە
ناکۆکی
نێوان
فەرهەنگی
زۆرینە
و
فەرهەنگی
کەمینە
بە
ئەنجامیان گەیاندووە. بەپێی
ئەم
سیاسەتە، کەلتوورە جیاجیاکان
وەک
نەخشونیگاری موزاییک لەپاڵ یەکدا
جێگیر
دەبن
بە
چەشنێک
کە
هیچ
کەمینەیەک
ناچار
نابێت ڕەگەزە فەرهەنگییەکانی
خۆی
وەلا
بنێت
یان
فەرامۆشیان بکات.
ئەم
سیاسەتە
لە
بەرانبەر
سیاسەتی
یەک
کەلتووری
بەرجەستە
بۆتەوە. بەپێی
ئەم
سیاسەتە،
هەندێ
لەو
وەڵاتانەی
کە
خاوەنی
چەند
فەرهەنگێکی
جیاوازی
ئەتنیکی و نەتەوەیی
بن
،
بێ
ڕەچاوکردنی
ئەم
جیاوازییانە
هەوڵ
دەدەن
لە
ئیدارەی کۆمەڵگەدا سیاسەتێکی
یەکدەست
و
یەکپارچە
جێبەجێ
بکەن
کە
ئاکامی
وەها
سیاسەتێک
جگە
لە
تواندنەوە
و لێکدانی کەلتوورە جیاوازەکان شتێکی
دیکە
نییە
. نموونەی بەرچاوی
ئەم
سیاسەتە، ڕەفتارەکانی
دەوڵەتی
تورکیایە
لە
بەرانبەر
کەلتووری کوردەکانی
ئەم
وەڵاتە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سێکتاریزم/تیرەگەری
ئەم
زاراوە
لە
ڕیشەی لاتینی secta
بە
مانای
تیرە
و
گرووپی
بچووک
وەرگیراوە.
لە
کەلتووری کۆمۆنیستەکان
بە
واتای
دابڕان
لە
جەماوەر
و گۆشەگیرییە. لایەنگرانی
ئەم
ڕێبازە
بە
حەز
و ئارەزوویەکی تایبەتەوە
بیر
لە
بابەتە
ئایینی
و فەلسەفیەکانی
خۆیان
دەکەنەوە و
گرنگی
بە
بابەتە گرنگەکانی
کۆمەڵگە
نادەن.
بە
گشتی
سێکتاریزم
بۆ
تیرەگەری و عەشیرەگەری
لە
ناو
حیزب و لایەنە سیاسیەکاندا بەکاردێت
کە
پتر
لە
ناو
حیزب و گرووپە چەپیەکاندا باوە. ئەمەش دەبێتە
هۆی
ئەوە
کە
ئەم
گرووپانە
لق
و پۆپی جۆراوجۆریان
لێ
ببێتەوە. تیرەگەری
لە
ناو
حیزبە سیاسیەکان
هەمیشە
ناگەڕێتەوە
بۆ
جیاوازی
بیروڕا
بەڵکوو
هەندێ
جار
لە
ناکۆکی
و ململانێی
تایبەتی
و زێدەخوازی ڕامیارییەوە
سەرچاوە
دەگرێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەرمایەداری
سەرمایەداری
(کاپیتالیزم)
لە
وشەی
capital
بە
واتای
سەرمایە
وەرگیراوە
بەڵام
لە
زاراوەدا
بەو
سیستەمە ئابوورییە دەگوترێ
کە
لە
پێشدا
لە
سەردەمی
شۆڕشی پیشەسازیی
لە
ئەورووپای
ڕۆژاوا
و
ئەمریکا
سەری
هەڵدا و دواتر، وەڵاتانی ڕۆژهەڵاتیشی گرتەوە.
لەم
سیستەمەدا
لە
بواری ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
لەبری
ئەوەی
بۆ
بەرهەمهێنانی
ئاسایی
،
لە
هێزی مرۆڤی و
ئاژەڵ
کەڵک
وەرگیرێت، کەرەستەی میکانیکی (
مەکینە
)
بۆ
بەرهەمهێنانی
باشتر
بەکار
دێت
.
لە
باری
مێژوییەوە،
سەرمایەداری
وەک
بەشێکی بزاوتی
تاک
باوەڕی
لە
ئەژمار
دێت
.
لە
بەستێنی ئاییندا
ئەم
سیستەمە
هەندێ
ڕیفۆرمی
بە
دوا
خۆیدا
هێنا
.
لە
زانست
و پەروەردەدا
بووە
هۆی
گەشەسەندنی
زانستی
فیزیا،
لە
پێوەندیە مرۆڤیەکاندا زانستە کۆمەڵایەتیەکانی
لێ
کەوتەوە،
لە
زەمینەی
سیاسەت
، بناخەدانەری حکوومەتە دیموکراتیەکان
بووە
و
لە
ئابووریشدا سیستەمی
سەرمایەداری
هێنایە گۆڕێ.
لەم
ڕووەوە گریمانەی «
شارستانیەتی
سەرمایەداری
»
بە
گریمانەیەکی
ڕاست
و
ڕەوا
دەردەچێت.
ئەم
گریمانە
بانگەشەی
ئەوە
دەکات
کە
سەرمایەداری
،
تەنیا
سیستەمێکی
ئابووری
تایبەت
نییە
،
بەڵکوو
سیستەمێکی
کۆمەڵایەتی
تۆکمەش
لە
ئەژمار
دێت
.
زاراوەی
سەرمایەداری
، زیاتر
لە
لایەن
سۆسیالیستەکان ــ
بە
تایبەت
مارکسیەکان ــ بڕەوی
پەیدا
کرد
ئەویش سیستەمێکە تێیدا خاوەندارێتی
تایبەتی
سەرمایە
،
مەرجی
سەرەکیە
بۆ
سیمای
ئابووری
و
سیاسی
و
ئەم
ڕەوتەش
بەدی
هێنەری جۆرێک تەکوزی
کۆمەڵایەتی
تایبەتە
کە
تێیدا
چینی
دەسەڵاتدار
(
کە
پێی دەگوترێ
سەرمایەدار
یان
بورژوا
)
لە
هێزی بەرهەمهێنی
کۆمەڵگە
بە
قازانجی
خۆی
کەڵک
وەردەگرێ.
یەکێک
لە
بنەماکانی
سەرمایەداری
،
ئابووری
بازاڕە.
لە
سەردەمی
پێش
سەرمایەداریدا
بە
گشتی
ئابوور
،
خۆماڵی
و
سەرپشک
بووە
.
خێزان
خۆی
پێداویستیەکانی
خۆی
بە
شێوەی ئاڵوگۆڕکردنی
شمەک
دابین
دەکرد. دابەشکردنی
ئیش
و
کار
لە
گۆڕێدا نەبووە و
هەر
خێزانێک
ناچار
بوو
چەندەها
کار
و ئەرکی
جیاواز
بە
ئەنجام
بگەیەنێت.
بەڵام
لە
ئابووری
بازاری
سیستەمی سەرمایەداریدا
کار
و
تەوزیم
بەپێی لێهاتوویی و کارزانی
دابەش
دەکرێت و
هەر
کەسە
تەنیا
دەتوانێ بەشێکی
هەرە
بچووک
لە
پێداویستیەکانی
خۆی
، بەپێی لێهاتوویی و
شارەزایی
خۆی
دابین
بکات.
یەکێکی
دیکە
لە
بنەماکانی
ئابووری
بازاری
سەرمایەداری
، ململانێیە.
لە
ئابووری
مۆدێەن
بۆ
بەرهەمهێنانی
کاڵا
و خزمەتگوزارییەکان، بژارەی
ململانێ
چ
بە
شێوەی مۆنۆپۆلکردنی
تایبەتی
یان
مۆنۆپۆلی
یاسایی
،
لە
ژێر
دەستی
دەوڵەتدایە. یەکێکی
دیکە
لە
تایبەتمەندییەکانی سیستەمی
سەرمایەداری
، بنەڕەتی قازانجە.
ئابووری
سەرمایەداری
زێدەتر
لە
هەر
سیستەمێکی
ئابووری
دیکە
دەرفەت
بۆ
وەچنگ هێنانی
قازانج
دەڕەخسێنێ.
ئەم
جۆرە ئابوورییە
ئازادی
بازرگانی
کردن
و
پیشە
و
ئازادی
ماڵ
و
دارایی
و ڕێککەوتن
زەمانەت
دەکات.
گەشەی
سەرمایەداری
هاوبەندە
بە
گەشەی
بازرگانی
کە
تێیدا
سەرمایەداری
گەورە
،
بە
سەر
دانوستاندا
شارەزا
دەبن.
پاش
سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازیی قۆناغی
سەرمایەداری
دەست
پێدەکات.
لەم
سەروبەندەدا خاوەنی کۆمپانیا گەورەکان و ڕێکخراوە ئابوورییەکان،
دەست
دەگرن
بە
سەر
پرۆسەی بەرهەمهێناندا.
سەرەنجام
قۆناغی
سەرمایەداری
(
دارایی
) دێتە کایەوە.
لەم
قۆناغەدا دەسەڵاتی
ئابووری
هێدی
هێدی
دەکەوێتە
دەست
خاوەن
بانکەکان و پارەدارە قەبەکان، ئەمانیش
بە
پارەی بەردەستیان
هەموو
کۆمپانیا پیشەسازییەکان مۆنۆپۆل دەکەن.
بەم
حاڵە دوابەدوای
هەر
قۆناغێک، سەردەمەکەی
پێشوو
ناسڕدرێتەوە و
هیچکام
لەم
قۆناغانە ناتوانن
بە
سەر
هەموو
پانتای
ئابووری
وەڵاتێکدا
بە
تەواوەتی
زاڵ
ببن.
هەندێ
جار
باس
لە
قۆناغی چوارەمیش دەکرێت
کە
ئەویش پێی
دەڵێن
«
سەرمایەداری
دەوڵەتی
».
ئەم
زاراوە
بۆ
هەر
جۆرە سیستەمێکی
ئابووری
دەوڵەتی
بە
کاردەبرێت.
جاری
واش
هەیە
بە
تەوس
و ڕەخنەوە
بۆ
سیستەمی
ئابووری
وەڵاتانی کۆمۆنیستی
بە
کار
دەبرێت.
1
2
3
4
5
6