زاراوەی فابیانیزم لە ناوی فابیۆس سەرکردەی ڕۆمی وەرگیراوە کە دوو سەدە پێش زایین ژیاوە و توانی بە زیرەکی و لەسەرخۆ، شکست بهێنێ بە هانیباڵی دوژمنی. لە زاراوەی سیاسیدا ناوی بزاڤێکی سۆشیالیستییە کە لە بریتانیا سەری هەڵدا و لایەنگرەکانی لە 1884 لە «کۆمەڵەی فابیان» کۆ بوونەوە و توانی سەرنجی هەموو ڕۆشنبیرانی ئەو سەردەمە (بۆ وێنە جۆرج بیرنارد شاو و گراهام والاس) بەرەو لای خۆی ڕابکێشێ. بەگشتی ئەم ڕێبازە پێیوایە کە سۆشیالیزمی جیهانی دەبێت بە ئارامی و بەکاوەخۆ و بە شێوەیەکی زانستییانە لەسەر بیر و هزری جەماوەر کاریگەریی دابنێت. کۆمەڵەی فابیان لەسەر ئەم باوەڕەن کە دەکرێت لە ڕێگەی ئاشتیانە و گونجاو لەگەڵ بنەماکانی دیموکراسی و کاریگەریی لەسەر بیروبۆچوونی بەرپرسان، کۆمەڵگەیەکی سۆشیالیستی بنیاد بنرێت. پاش دامەزرانی حیزبی کرێکاری بریتانیا کۆمەڵەی فابیان چوونە ڕیزی ئەم حیزبەوە بەڵام سەربەخۆیی خۆیان پاراست و دواتریش وەک گرووپێکی ڕۆشنبیر دەستیان دایە توێژینەوە و ڕاگەیاندن لەناو حیزبدا. ئەم گرووپە چەند وتارێکیان بەدژی فەلسەفەی مارکس بڵاوکردەوە و لەم بارەوە بەم شێوە بیریان دەکردەوە:
1ـــ چاکسازی کۆمەڵایەتی بەشێوەیەکی خۆڕسک، کامڵبوونی سرووشتی بەدی دەهێنا و بارودۆخی ئابووری کرێکاری بەرەو باشتربوون دەبرد و پێویستی بە شۆڕش و توندوتیژی نەدەکرد.
2ـــ بۆ پێشڤەبردنی کۆمەڵایەتی، ململانێی چینایەتی پێویست نەبوو.

ئەم زاراوە ڕیشەکەی لاتینییە و بە درێژایی مێژوو مانای جیاوازی لەخۆ گرتووە. بۆ نموونە لە یۆنانی کۆندا «فاڵانژی ساکار» بەشێکی هێزی سەربازی یۆنان بووە کە بریتی بووە لە سەربازی پیادە بە چەکی سووک و چەکی قورسەوە و … لە ساڵی 1600 زایینی، ئەم زاراوە بە کۆمەڵێکی خەڵکیی گوتراوە کە بە شێوەیەکی ڕێکخراوەیی پێکەوە کۆ دەبنەوە و بۆ گەیشتن بە ئامانجێکی هاوبەش بەرەیەکی یەکگرتوو ساز دەکەن. لە سەدەی پێشوودا فاڵانژ، ناوی حیزب و ئایدیۆلۆژیایەکی فاشیستی وەڵاتی ئیسپانیا بووە کە بە ئیسپانیایی پێی دەڵێن فاڵانخە. ئەم حیزبە لە 29/11/1933 لە لایەن کەسێک بەناوی خۆزە ئانتۆنیۆ پریمۆدێریڤا لە مەدرید دامەزرا و گەشەی پێدراوە. هەرچەندە لە سەرەتاوە بایەخێکی ئەوتۆی نەبوو بەڵام بەرەبەرە پەرەی سەند و سەرنجی خەڵکانێکی زۆری بەرەو لای خۆی ڕاکێشا و بە یەکگرتن لەگەڵ لایەنە فاشیستەکانی دیکە توانی «فاڵانخە ئیسپانیۆلا» دامەزرانێت. بەرنامەی فاڵانژ، بریتی بوو لە ڕاکێشکردنی چینی کرێکار بۆ هەناوی ناسیۆنالیزمێکی توندڕەوانەی کۆمەڵایەتی (بە مەبەستی خۆماڵی کردنی سەرمایە، چاکسازی زەویوزار، پەرەپێدان و ڕێکخستنەوەی سوپا و هەڵوەشاندنەوەی حیزبە سیاسییەکان و شێوازی شۆڕشگێڕانە بۆ گەیشتن بە ئامانج).
فاڵانژیستەکان لە سەردەمی شەڕی ناوخۆ (1936 تا 1938) بە توندی ڕووبەڕووی حیزبە کۆمۆنیست و ئاناڕشیست و میانەڕەوەکان بوونەوە و هەوڵیان دا حیزبەکەی خۆیان سەقامگیر بکەن. جیاوازی نێوان فاشیزمی ئیسپانیا لەگەڵ فاشیزمی ئەڵمانیا و ئیتالیا، لەوەدا بوو کە لە ئیسپانیا سوننەتی نەتەوەیی و بە تایبەت نەریتی پادشایی و مەسیحی، بایەخ و گرنگی زیاتری پێ دەدرا. ئیمڕۆکە زاراوەی فاڵانژ، لە وەڵاتانی دیکە بەو گرووپە ڕاستە توندڕەوانە دەگوترێ کە لە بەرانبەر باڵی چەپدا دژایەتی و گێڕەشێوێنی دەکەن، بۆ نموونە فاڵانژەکانی لوبنان.

ئەم فیدراسیۆنە یەکێک لە گەورەترین ڕێکخراوەکانی کرێکاری جیهانە کە لە ساڵی 1945 لە لایەن یەکێتییە کرێکارییەکانی 54 وەڵاتی جیهان بۆ وێنە ئەمریکا و بریتانیا و یەکێتی سۆڤیەت لە پاریس دامەزراوە. بەڵام هەندێ لە یەکێتییە کرێکارییەکانی ئەمریکا بەو بیانووەی کە لە یەکێتییە کرێکارییەکانی سۆڤیەتدا ئازادی ڕاستەقینە لەبەرچاو ناگیردرێ، لەم فیدراسیۆنەدا بەشدارییان نەکرد.
بەهۆی دروستبوونی ناکۆکی ئایدیۆلۆجیایی لە نێوان بلۆکی ڕۆژهەڵات و بلۆکی ڕۆژاوا لە ژانوییەی 1949، یەکێتییە کرێکارییەکانی ئەمریکا و بریتانیا و چەند وەڵاتێکی دیکە بە تەواوەتی لەم فیدراسیۆنە وازیان هێنا و هەر لەو ساڵەدا «کۆنفیدراسیۆنی نێودەوڵەتی کرێکاری ئازاد» یان پێکهێنا کە زۆربەی یەکێتییە کرێکارییەکانی وەڵاتانی ناکۆمۆنیست تێیدا بوون بە ئەندام.

فەرمانڕەوایی لە تیۆری سیاسی کلاسیکدا بە مانای باڵاترین دەسەڵاتی دەوڵەتە کە ڕەنگە لە کەسێکدا (وەک پادشایەکی ڕەها) یان کۆمەڵێکی خەڵکیی (وەک پەرلەمان) کۆببێتەوە. ئەم فەرمانڕەواییە بە واتای یاسادانەر و بەرێوەبەرە و دەسەڵاتێکی باڵاتر لەوە نییە. فەرمانڕەوایی بریتییە لە: 1) ئازادی یاسادانان و کلک و گوێ قرتاندنی یاساکان بەپێی سیستەمی یاسایی وەڵات (چاکسازی). 2) دەسەڵاتی سیاسی و ئەخلاقی دەوڵەت، لەم ڕووەوە کە لە قەڵەمڕەوی خۆیدا وەک «دەسەڵاتی یاسایی» لە ئەژمار دێت. 3) سەربەخۆیی سیاسی و دادپەروەرانەی کۆمەڵگەیەک.
لە کۆمارییەکان، فەرمانڕەوایی بە شتێکی خەڵکی ناوبردە دەکرێ. سەروەریی وەڵاتێک لە ناو سنوورەکانی خۆیدا جێبەجێ دەکرێت. فەرمانڕەوایی، هێماێیکە بۆ بڕیاردانی سەربەخۆی نەتەوەکان. کەواتە فەرمانڕەوایی لەگەڵ شێوازی چەقبەستووی ڕێکخراوەیەکی حوکومی جیهانیدا جیاوازە.
فەرمانڕەوایی بە دوو جۆر لە ئارادایە: ناوخۆیی و دەرەکی. فەرمانڕەوایی ناوخۆیی بریتییە لەو دەسەڵاتەی کە هەر دەوڵەتێک بەسەر هاووەڵاتییەکانی خۆی یان خەڵکی بێگانە کە لەو وەڵاتە بژین و ناو پاپۆڕەکانی لە دەریای ئازاد پیادەی دەکات. ئەم جۆرە فەرمانڕەواییە خۆی دوو لقی لێدەبێتەوە: سیاسی و دادپەروەری. فەرمانڕەوایی سیاسی، باڵاترین هێز و دەسەڵاتێکە کە لە کۆمەڵگەدا باڵادەستە. فەرمانڕەوایی دادپەروەرانە، هێزێکی چالاکە بۆ چاودێریی کردن بە سەر دادگەکاندا.
فەرمانڕەوایی دەرەکی، بریتییە لە مافی پێوەندی گرتن لەگەڵ دەوڵەتانی دیکە یان مۆرکردنی ڕێککەوتنامە و ڕاگەیاندنی شەڕ.
ئێستاکە فەرمانڕەوایی هیچ دەوڵەتێک بە تەشکێکی ڕەها لە ئارادا نییە. چونکە هەندێ یاسا و مافی نێونەتەوەیی، بۆ وێنە مافەکانی مرۆڤ پەسند کراون کە فەرمانڕەوایی دەوڵەتەکان بەربەست دەکات بەڵام بەپێی نەریتی نێونەتەوەیی، دوو بنەڕەتی فەرمانڕەوایی نەتەوەیی و دەست نەبردنە ناو خاکی ئەویدی لە قەڵەمڕەوی یەکدی، وەک پرەنسیپێکی ئەخلاقی و سیاسی پەسند کراوە. فەرمانڕەوایی نەتەوەیی بە مانای مافی گرووپێکی نەتەوەیی یا نەتەوەیەک بۆ بەدەسهێنانی خودموختاری و هەڵبژاردنی سەربەستانەی دەوڵەت بۆ خۆیانە.

قوتابخانەی سیاسی بەو تیۆرییانە دەگوترێ کە دەربارەی دەوڵەت، حکوومەت و شێوەی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە لێکۆڵینەوە دەکات. قوتابخانە سیاسیەکان بەو مانایەی کە ئیمڕۆکە مەبەستمانە مێژوویەکی دوور و درێژیان نییە بەڵکوو بەرهەمی گۆڕانکارییە فیکرییەکەی سەردەمی ڕێنسانسی ئەورووپایە بە تایبەت سەروبەندی شۆڕشی مەزنی فرەنسی کە بزاوتە سیاسیەکان بە ئایدیۆلۆژیایەکی تایبەتەوە هاتنە مەیدانەوە. لە باری مێژووییەوە، ڕەوتی پەیابوونی قوتابخانە سیاسیەکان وابووە کە سەرەتا ئەندێشەی ئازادیخوازانە (لیبرالیزم) و تاک باوەڕانە (تاک پەروەری) سەری هەڵداوە. دواتر، پاش ڕووخانی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان و هاتنە ئارای مەسەلەی نوێی کۆمەڵایەتی و ئابووری، ڕێبازی کۆمەڵخوازی و سۆشیالیستی بەدیهاتوون.
ئەم قوتابخانانە هەندێ جار وەک لیبرالیزم (بڕوانە ئازادیخوازی) یا فاشیزم ژێرخانێکی فەلسەفییان نییە بەڵام هەندێکی دیکە لەم قوتابخانانە وێڕای خستنەرووی تیۆری دەربارەی حکوومەت، بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات بە ئامرازێک دەزانن بۆ گەیشتن بە ئامانجی سیاسی و کۆمەڵایەتی کە ئەمانە لە ڕاستیدا بە ئایدیۆلۆژیا لە قەڵەم دەدرێن. بۆ وێنە کۆمۆنیزم و سۆشیالیزم کە ڕیشەی هەردووکیان دەگەڕێتەوە بۆ مارکسیزم.
قوتابخانەی فرانکفۆرت: بڕوانە مارکسیزمی نوێ.

هەندێ زاراوە کە لە گوتار (discourse) ی سیاسیدا بەکار دەبرێن، زۆرجار بە دوو مانا شرۆڤە کراون: یەکەم، واتای فەرهەنگی. دووهەم، مانایەک کە لە جەنگێکی ئایدیۆلۆژیکی بەکار دەبرێت. زاراوەی دیموکراسی یەکێک لەو چەمکانەیە کە لە فەرهەنگی زاراوەدا بە مانای کۆمەڵگەیەکی خەڵکییە کە ئەندامانی دەتوانن لە کاروباری کۆمەڵگە هاوبەش بن و لە دانانی بڕیارەکاندا دەوریان هەبێت. مانایەکی دیکەی کۆمەڵگەی دیموکراتیک، ناوەرۆکێکی ئایدیۆلۆژیکی هەیە، واتە کۆمەڵگەیەک کە لە ژێر دەسەڵاتی توێژێکی نوخبە و بازرگان و کاسبکاردایە و کۆمەڵی خەڵک تەنیا دەوری بینەر ببینن. هەربۆیە بە باوەڕی هەندێ لە بیرمەندانی سیاسی ڕۆژاوا ئەگەر جەماوەری خەڵک، بەڕاستی بخوازن لە کاروباری کۆمەڵگەدا بەشداری بکەن، کەشێکی وا دێتە کایەوە کە بە قەیرانی دیموکراسی ناوبردە کراوە. قەیرانی دیموکراسی کاتێک کۆنترۆڵ دەکرێت کە جەماوەر لەمەڕ بەشداری و هاوبەشی لە کاروباری کۆمەڵگە بێمەیل بکرێت و هان بدرێت کە بگەڕێتەوە بۆ پێگە و شوێنی خۆی.

ئەم زاراوە داتاشراوی لایەنگرانی سەرمایەدارییە بۆ ئەوەی بیسەلمێنن کە: یەکەم، پێشبینی مارکسییەکان لەهەمبەر ڕووخانی سەرمایەداری لە هەناوی خۆیدا نەهاتە دی و لە ڕاستیدا وەڵاتانی سەرمایەداری ڕەوتی پێشکەوتنی گەشاوەی ئابووری و پیشەسازی خۆیان بە سەرکەوتوویی پێکاوە و بوونەتە مەکۆی شارستانەتیی پێشکەوتن خواز. دووهەم، وەڵاتانی سۆشیالیستی نەک هەر نەیانتوانیوە گەشە بدەن بە ئابووری خۆیان بەڵکوو پێویستییان، بە مادەی خۆراکی و تەکنۆلۆژی وەڵاتانی سەرمایەداری ڕۆژاوا هەر بەردەوامە. هەندێکیش دوابەدوای گۆڕانکارییە سیاسیەکانی ساڵی 1989 ئەورووپای ڕوژهەڵات و هەڵوەشانەوەی یەکیەتی سۆڤیەت (لە ساڵی 1991)، مەرگی ناوەختی کۆمۆنیزمیان هێنایە ئاراوە.

حاڵەتێک کە تێیدا هاوسەنگی سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی شێوابێت. قەیرانە سیاسییەکان بەپێی ئاستی بەربڵاوی و پانتای جوگرافی، بە دوو جۆری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی دابەش دەکرێن. قەیرانی ناوخۆیی وەک، ململانێی کرژی سیاسی نێوان حیزب و لایەنە سیاسییەکان بۆ وەدەست هێنانی دەسەڵات، سەرهەڵدانی ناکۆکی جیددی لە نێوان باڵەکانی حکوومەت، کۆدەتای سەربازی، مانگرتنی درێژخایەن، شۆڕش و پێکدادانی ئەتنیکی و شەڕی چریکی. ڕیشەی قەیرانی سیاسی ناوخۆ تەنیا ناگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەی کاربەدەستانی ناوخۆی وەڵاتەکە بەڵکوو لەم چاخەدا زۆربەیان لە ژێر کاریگەری دیاردە سیاسی و ئابوورییەکانی ناوچەکە و هێزە بان ــ ناوچەییەکان سەرهەڵئەدەن.
قەیرانی سیاسی نێودەوڵەتی، بریتیە لە هەلوومەرجێکی چاوەڕواننەکراو کە لە ئەنجامی پێوەندی دوو یا چەند وەڵات سەرهەڵدەدات، بۆ وێنە، ناکۆکی نێوان دوو وەڵاتی دراوسێ کە لە ساردبوونەوەی پێوەندی سیاسییەوە بگرە تاکوو شەڕ تەشەنە ئەسەنێت.

ئەم زاراوە لە لایەن مارکس و زۆرینەی مارکسییەکان بۆ ئاماژە بەو کێشە و ناتەباییانە بەکاربراوە کە سیستەمی سەرمایەداری تووشی قەیران و ئارێشەی قووڵی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی کردووە. بە باوەڕی ئەوان، ناتەبایی سەرەکی کۆمەڵگەی سەرمایەداری لەوەدایە کە بەرهەم و سەمەرەی کۆمەڵایەتی، دەکەوێتە بەردەستی سەرمایەداری تایبەتی و قازانجی هەرەزۆری ئەم بەرهەمە مەکینەییە دەچێتە گیرفانی سەرمایەدارەکانەوە. ئەم ئارێشە لە نێوان خەسڵەتی کۆمەڵەکی بەرهەمهێنان و شێوازی تایبەتی موڵکداریەتی، قەیرانی سەرەکی سەرمایەداری سازکردووە. دەرەنجامێکی ئەم ئارێشە، دابەزینی توانایی کڕینی بەرهەمەکانە بەهۆی زیادبوونی چینی هەژار کە ئەمەش دەبێتە هۆی زێدەبوونی بەرهەمهێنراو و هەڵکشانی ڕادەی خەڵکی بێکار. دەرەنجامێکی دیکەی قەیرانی سەرمایەداری، خەبات و ململانێی کرێکار و بۆرژوازییە.

ڕێبازێکی ئایینی پرۆتستانە کە دەدرێتە پاڵ مارتین لۆتر (1546ــ 1483)، بنیادنەری بزووتنەوەی «ڕیفۆرمی ئایینی» ئەڵمانیا. ڕێبازی لۆتر لەسەر دوو ئەستوون ڕاوەستاوە: یەکەم، تەنیا بەڵگەی بڕواپێکراو کتێبی پیرۆزە واتە ئینجیل. دووهەم، پاکبوونەوە لە گوناح، تەنیا بە هۆی ئیمان و کاری چاکە مەیسەر دەبێت. لۆتر بۆ نزیکایەتی و پێوەندی مرۆڤ بە خواوەند بڕوای بە پێوەندی قەشە و کڵێسە نەبوو. ئەو لە ساڵی 1520 جاڕنامەکەی پاپای کە تێیدا هەڕەشەی وەدەرنان لە کڵێسەی لێکرابوو، سووتاند. لۆتر لایەنگری ئازادی تاکەکەسی و ئازادی ئایینی و بیروڕا بوو. ئەو بەکارهێنانی زەبروزەنگی بۆ بەهێزکزدنی ئایینی بە ناڕەوا دەزانی و بیروباوەڕی بە حاڵەتێکی دەروونی لە قەڵەم دەدا. هەر بۆیە خەڵکانێکی زۆر وەدووی کەوتن و ڕێبازی لۆترانیزمیان بنیاد نا. ئەم ڕێبازە بە هۆی جیاوازی و ناڕەزایی دەربڕین بەرانبەر بە شێوازەکانی ئایینزای کاسۆلیک، بە پرۆتستان ناوبانگیان دەرکرد. پرۆتستانەکان کە بەزۆری لە ڕۆژئاوای ئەورووپا دەژین بیروباوەڕ و ڕەحمەتی خوداوەند بە هۆکاری ڕزگاربوون دەزانن و زۆر پابەندی بیروڕا و ئازادی ئایینن.

مافی مرۆڤ، شێوازێکی نوێیە لە تیۆری مافی سروشتی کە یەکەم جار جان لاک (1632-1704) فەیلەسوفی ئینگلیزی، تیشکی خستە سەر و دواتر بە ناوی مافی مرۆڤ لە قەڵەم درا. مافی مرۆڤ بە کۆمەڵە مافێک دەگوترێ کە مرۆڤەکان بە حوکمی مرۆڤ بوونیان ــ نەک لە بەر یاسا ــ دەبێ لێی بەهرەوەر بن.
یەکەمین قەرار و بڕیاری نێو نەتەوەیی بۆ داکۆکی کردن لە مافی مرۆڤ، بۆ پشتیوانی کردن لە مافی خەڵکانی دەرەکی لە بەرانبەر ئازاردانی مەقاماتی خۆجێیی بوو. بە درێژایی سەدەی 19 زۆربەی دادگە نێونەتەوەییەکان، نیمچە قانوونێکیان بۆ ڕەفتار کردن لەگەڵ خەڵکانی بێگانە پەسند کرد… لە پاش شەڕی جیهانی یەکەم، زنجیرە پەیماننامەیەک لە نێوان دەوڵەتە ئەورووپییەکان واژۆ کرا کە چەند وەڵاتی ئەورووپی بە پشتیوانی کردن لە کەمینە نەتەوەیی و ئایینی و نەژادییەکانی پێمل دەکرد و کۆمەڵی نەتەوەکانیش بە سەر ئەم بڕیارەدا چاودێری دەکرد.
یاسا نێونەتەوەییەکان بە گشتی گوێ نادەنە پێوەندی دەوڵەت و شارۆمەندەکانییەوە بەڵام ئەگەر بێتو ئەم پێوەندییە دوور بێ لە بنەمای مرۆڤی و دژ بە عەدالەت ڕاوەستێ و ویژدانی مرۆڤ بهەژێنێ، ئەوا ناچار دەبێت خۆی تێهەڵقوتێنێ. بۆ وێنە پاش سەدەی 19 بازرگانی کردن بە کۆیلە بە تەواوی مەحکووم کرا و دوای کوشتاری بە کۆمەڵی ئەرمەنییەکان بە دەس عوسمانی، وەڵاتانی ئەورووپی کەوتنە هەوڵ ودەوڵێکی زۆرەوە بەڵام ئەو شتەی کە داکۆکی نێونەتەوەیی لە مافی مرۆڤ بەربڵاو کرد، جەنایەت و کوشتوکوشتاری کەمینە و دانیشتووانی وەڵاتە داگیرکراوەکان بە دەس ڕژێمی نازییەوە بوو.
لە کۆنفەرانسی سان فڕانسیسکۆ (1945) کە بۆ دەرکردنی بەیاننامەی نەتەوەیەکگرتووەکان ساز درابوو زۆرێک لە وەفدە نوێنەرایەتیەکان، پێداگرییان کرد کە لە بابەت مافی مرۆڤ و بەیاننامەی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، هەندێ پێشنیاز بکرێت بەڵام لە بەر ئاستەنگی و گرینگی بابەتەکە ئەم کارە نەکرا و تەنیا لە چەند شوێنی بەیاننامە کە بە زاراوەی مافی مرۆڤ ئاماژە کرا.
بەیاننامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ: کۆمیسیۆن، بەیاننامەکەی لە مانگی ژووەنی 1948 ئامادە کرد و کۆنگرەی گشتی لە دانیشتنی 10ی دیسەمبەری 1948 بە تێکڕای دەنگ پەسندی کرد. (6 ئەندامی بلۆکی سۆڤیەت و عەرەبستانی سەعودی و ئەفریقای باشور لە دەنگدان خۆیان پاراست) کۆنگرە ئەم بەیاننامەی وەک «پەیمانێکی هاوبەش بۆ هەموو گەل و نەتەوەکان» ڕاگەیاند و هاوکات دەبوا هەموان «بە فێرکردن و پەروەردە بۆ ڕێزدانان بەم ماف و ئازادییانە تێبکۆشن و بە هەنگاونانی کاوەخۆ لە ئاستی نێونەتەوەیی، ناساندن و پاراستنی لە سەرانسەری جیهاندا مسۆگەر بکەن».
بەیاننامەکە جگە لە پرەنسیپی مافە سیاسی و مەدەنییە پەسندکراوەکان لە دەستوورە بنچینەیی و دیموکراتیکەکان، چەندین مافی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووریشی تیا گونجاوە. یەکەمین بابەت لەم مافانە، بریتییە لە: مافی ژیان، مافی ئازادی و ئاسایشی تاک، پاراستنی تاک لە بەرانبەر زیندانی کردنی نایاسایی و ناردنە تاراوگە، مافی داکۆکی کردن لە دادگەیەکی دادپەروەرانە و ئازاد و سەربەخۆ و بێلایەن، ئازادی ئەندێشە و ویژدان و ئایین و ئازادی کۆبوونەوەی ئاشتیخوازانە. لە بەیاننامەکەدا چەند مافێکی نوێ گونجاوە کە بریتییە لە: مافی ئاسایشی کۆمەڵایەتی، مافی ئیشوکار، مافی پەروەردە، مافی هاوبەشێتی لە ژیانی کەلتووری کۆمەڵگە و مافی بەهرەمەندی لە هونەر و پیشکەوتنی زانست و بەرهەمەکانی.
پشتیوانی لە مافی مرۆڤ لە ئەورووپا: داکۆکی کردن لە مافی مرۆڤ تەنیا لە ئەستۆی نەتەوە یەکگرتووەکان نییە و ئێستا چەند ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی ئەم ئەرکە بە ئەنجام دەگەێینن. بۆ وێنە «ڕێکخراوەی لێبوردنی نێونەتەوەیی» یان «پەیماننامەی ئەورووپایی مافی مرۆڤ» سەر بە وەڵاتانی ئەورووپای ڕۆژاوا. لە ساڵی 1959 «دادگەی ئەورووپایی مافی مرۆڤ» بۆ پیادەکردنی ئەم پەیماننامە دامەزرا و هەموو کەسێک، بۆی هەیە لە دەوڵەتی خۆی، داد بۆ ئەم دادگەیە بەرێت و شکات بکات. بەم پێیە بۆ پشتیوانی ڕاستەوخۆی نێونەتەوەیی لە مافی مرۆڤ، ئەم هەنگاوانە نراوە.
دەقی بەیاننامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ
لە لایەن کۆمەڵی گشتی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بەرواری 10ی دیسەمبەری 1948 دا پەسند کرا و ئەم ڕێکخراوە لە هەموو ئەندامان داوای کرد بەیاننامەکە بڵاو بکەنەوە و بە تایبەت بۆ شیکردنەوە لە ناو قوتابخانە و ناوەندە پەروەردەییەکان، کارئاسانی بکرێت. بنەڕەتی ئەم بەیاننامە لە پێشەکی دەستووری بنچینەیی 1791 فەرەنسەدا هاتووە. بەیاننامە کە بریتییە لە یەک پێشەکی و30 مادە کە بەم پێیەی خوارەوەیە:
پیشەکی
لەبەر ئەوەی کە ویژدانی هەموو ئەندامانی کۆمەڵی مرۆڤ و مافی یەکسان و نەگۆڕی ئەم جڤاتە بنەمای ئازادی و عەدالەت و ئاشتییە لە جیهاندا؛
لەبەر ئەوەی کە بێئاگایی و سووکایەتی کردن بە مافی مرۆڤ ئاکامێکی دڕندانەی وای لێکەوتۆتەوە کە ویژدانی مرۆڤی هەژاندووە و بەدیهاتنی جیهانێک کە تێیدا کۆمەڵی مرۆڤ بۆ دەربڕینی بیروڕا ئازادبن و دوور بن لە مەترسی و هەژاریی، گەورەترین ئاواتی مرۆڤ ڕاگەێیندراوە؛
لەبەر ئەوەی کە پێویستە بە پیادەکردنی یاسا لە مافی مرۆڤ پارێزگاری بکرێت تاکوو مرۆڤ وەک دوایین ڕێگە چارە ناچار نەبێت بە دژی ستەمکاری ڕاپەڕێت؛
لەبەر ئەوەی کە پێویسە تەواوی گەلانی جیهان بۆ پەرەدان بە پێوەندی دۆستانە گاڵ بدرێن؛
لەبەرئەوەی کە گەلانی نەتەوە یەکگرتووەکان دووپاتیان کردبۆوە کە بڕوایەکی قایمیان بە مافە سەرەکییەکانی مرۆڤ و کەرامەت و بایەخی تاک و یەکسانی مافی ژن و پیاو هەیە و بڕیارێکی شێلگیرانەیان داوە کە بە پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی یارمەتی بگەیەنن و لە ژینگەیەکی ئازادانەتر ژیانێکی باشتر بەدی بێنن؛
لە بەرئەوەی کە دەوڵەتانی ئەندام پەیمانیان داوە کە بە هاوکاری نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێزی جیهانی و پاراستنی مافی مرۆڤ و ئازادییە سەرەکییەکان دابین بکەن؛
سەرەنجام، لە بەر ئەوەی کە باش لەم ماف و ئازادییانە تێبگەین چونکە بۆ وەفاداری بەم پەیمانە گرنگایەتییەکی زۆری هەیە:
کۆنگرەی گشتی ئەم بەیاننامە جیهانییەی مافی مرۆڤ وەک ئاواتی هاوبەشی هەموو گەلانی ئەم سەرزەمینە ڕادەگەێینێ تا هەموو کەس و هەموو بەشێکی کۆمەڵ ڕێزی بۆ دابنێ و بە ڕاهێنان و پەروەردە ئەم ماف و ئازادییانە پەرە بدەن و بە هاوبیری نەتەوەیی و نێونەتەوەیی هەوڵ بدەن بۆ ناساندن و پیادەکردنیان، چ لە نێوان ئەندامان و چ لە دەرەوەی ئەنداماندا.
1
تێکڕای کۆمەڵی مرۆڤ، ئازاد لە دایک دەبن و لە ئاست شەرەف و ماف، پێکەوە یەکسانن. هەموویان خاوەنی عەقڵ و ویژدانن و دەبێ لەگەڵ یەکتردا هەڵسوکەوتی برایانەیان هەبێت.
2
1ــ هەر کەسێک بۆی هەیە بێ هیچ جیاوازییەک بە تایبەت لە بواری ڕەگەز، ڕەنگ، زایەند، ئایین و بڕوای سیاسی یان هەر مەرامێکی دیکە، هەروەها نەتەوە و پێگەی کۆمەڵایەتی ودارایی و زێد و خاک لە تەواوی ئەو ماف و ئازادییانەی لەم بەیاننامەدا ناوبردەکراون، بەهرەمەند بێت.
2ــ هەمدیسان، نابێ لەسەر دۆخی سیاسی و دادپەروەری و نێونەتەوەیی وەڵاتێک، دەرحەق بە کەسێک، هیچ بێعەدالەتییەک ڕووبدا، جا چ ئەم وەڵاتە سەربەخۆ بێت یا بندەست، چ خاوەنی دەسەڵاتێکی سنووردار یا نائازاد بێت.
3
هەرکەسێک مافی ژیان و ئازادی و ئاسایشی تاکەکەسی هەیە.
4
نابێ هیچ کەس بە کۆیلەیی وەمێنێت و کڕین و فرۆشتنی کۆیلە بە هەر شێوازێک بێت، قەدەغەیە.
5
نابێ هیچ کەس ئەشکەنجە و ئازار بدرێت یان لەگەڵیا ڕەفتارێکی ستەمکارانە و دژە مرۆڤانە و سووکایەتی ئامێز بکرێت.
6
کەسایەتی یاسایی هەرکەس، وەک مرۆڤێک لە هەموو شوێنێک لە بەرانبەر یاسادا بە ڕەسمییەت بناسرێت.
7
هەموو کەس لە بەرانبەر یاسادا یەکسانە و مافی ئەوەی هەیە کە یاسا بە چاوێک سەیری بکات و بە عەدالەت لەگەڵیا ڕەفتار بکرێت. مافی ئەوەشی هەیە کە لە بەرانبەر هەر چەشنە بێعەدالەتییەک کە ئەم بڕیارە پووچەڵ بکاتەوە، ڕاوەستێ و لە ئاستی هەر پاڵنەرێک کە ئەم دۆخە تێکبدات، یاسا پشتگیری یەکسانی لێ بکات.
8
لە بەرانبەر ئەو کردەوانەی کە مافە سەرەکییەکانی تاک ئەخەنە مەترسییەوە ــ ئەو مافانەی کە دەستووری بنچینەیی یان یاسایەکی دیکە پێی بەخشیبێت ـــ هەر کەس مافی ئەوەی هەیە پەنا بەرێتە بەر دادگەیەکی نەتەوەیی ئاشتیخواز.
9
نابێت هیچ کەس لەخۆوە دەسبەسەرێت و بخرێتە بەندیخانە یان تاراوگەوە.
10
هەر کەس بێ هیچ فەرق و جیاوازییەک، مافی ئەوەی هەیە سکاڵا بەرێت بۆ دادگەیەکی سەربەخۆ و بێلایەن و لەوێش بە شێوەیەکی ئاشکرا و دادپەروەرانە، ماف و داواکانی تاوتوێ بکرێن یان بە هەر شتێک تۆمەتبار کرابێت، لە سەری بڕیار بدرێت.
11
1ــ هەرکەسێک تۆمەتی کەتنێکی لێدرابێ، پێش وەخت، «بێ تاوان» لە ئەژمار دێت مەگەر ئەوەی کە لە ڕەوتێکی دادپەروەرانەی گشتیدا کە ئەویش دەبێ هەموو بوارێک بۆ زامنکردنی پاراستنی ئەو کەسە ڕەخسابێت، لە باری یاساییەوە سڕی ئاشکرا بێ و پاشان تاوانبار لە قەڵەم بدرێت.
2ــ هیچ کەس لەبەر ئەنجامدان یا نەکردنی کردەوەیەک کە لە کاتی تێوەگلاندا بەپێی مافی نەتەوەیی یا نێونەتەوەیی، تاوان لە ئەژمار نەهاتووە، نابێ سزا بدرێت. هەروەها نابێ لە سزای کاتی تێوەگلانییەوە زیاتر سزا بدرێت.
12
کەس بۆی نییە سەر بکێشێتە ناو ژیانی تایبەتی و کاروباری خێزان و شوێنی حەوانەوە یان نووسراوەکانییەوە یان ناوبانگ و شەرەف و ئابڕووی بکەوێتە مەترسییەوە. یاسا دەبێ لە هەرکەسێک کە بەرەورووی ئەم جۆرە مەترسیانە بووبێتەوە پشتیوانی بکات.
13
1ــ هەرکەس بۆی هەیە لە ناو هەر وەڵاتێکدا بە ئارەزووی خۆی هاتووچۆ بکا و شوێنی نیشتەجێ بوونی خۆی هەڵبژێرێ.
2ــ هەر کەس مافی ئەوەی هەیە هەر وەڵاتێک تەنانەت وەڵاتەکەی خۆشی بەجێ بهێڵێ یان بگەڕێتەوە وەڵاتەکەی خۆی.
14
1ــ لە بەرانبەر ئەشکنجە و ئازار و ڕاوناندا، هەرکەسێ مافی ئەوەی هەیە کە پەنایەک بدۆزێتەوە و پەنا بباتە وەڵاتێکی دیکە.
2ــ لە کاتێکدا کە ڕاونان لە واقیعدا لە سەر تاوانێکی گشتی و ناسیاسییە یان لە سەر کردارێکی دژ بە بنەما و ئارمانجەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بێت، ناکرێ لەم مافە کەڵک وەرگیرێ.
15
1ــ هەرکەسێک مافی ئەوەی هەیە کە خاوەنی مافی شارۆمەندی وەڵاتێک بێت.
2ــ ناکرێ کەس لەخۆوە لە مافی شارۆمەندی خۆی یان لە مافی گۆڕینی ڕەگەزنامەی نەتەوەیی بێبەش بکرێت.
16
1ــ ژن و پیاوی باڵغ مافی ئەوەیان هەیە کە بێ هیچ سنوورێکی ڕەگەزی و نەتەوەیی و ئایینی و شارۆمەندی، پێکەوە زەماوەند بکەن و خێزان پێک بهێنن. لە تەواوی ژیانی هاوبەش و تەنانەت لە کاتی جیابوونەوەشدا ژن و پیاو لە هەموو کار و بارێکی زەماوەندا مافی یەکسانیان هەیە.
2ــ زەماوەند دەبێ ئازادانە و بە ڕەزامەندی ژن و پیاو سەر بگرێ.
3ــ خێزان ئەستوونێکی سروشتی و سەرەکی کۆمەڵگەیە و دەبێ دەوڵەت و کۆمەڵگە پشتگیری لێ بکەن.
17
1ــ هەرکەس بە تەنیایی یان بە کۆمەڵەکی مافی خاوەندارییەتی هەیە.
2ــ ناکرێ بەبێ هۆ مافی خاوەندارییەتی لە کەسێک زەوت بکرێت.
18
هەرکەسێک مافی ئەوەی هەیە لە ئازادی ئەندێشە و ویژدان و ئایین بەهرەوەر بێت. ئەم مافە هەروەها ئازادی گۆڕینی ئایین و مەرام و ڕادەربڕین، پەروەردە و مەراسیمی ئایینیش دەستەبەر دەکات. هەرکەس دەتوانێ لەم مافانە بە شێوەی تاکەکەسی یان کۆمەڵەکی، بەهرەمەند بێت.
19
هەرکەس مافی ئازادی باوەڕ و ڕادەربڕینی هەیە و ئەمەش بریتییە لە بیروڕای ئازایانە و وەرگرتنی زانیاری و فیکر و دەربڕینیان بە هەر چەشنێکی مومکین بێ ڕەچاوخستنی سنوورەکان.
20
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە کۆڕ و کۆبوونەوەی ئاشتی خوازانە بە ئازادی ڕێکبخات.
2ــ نابێ هیچکەس بە زۆرەملی ناچار بە بەشداری کردن لە کۆبوونەوەیەک بکرێت.
21
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە ئیدارەی گشتی وەڵاتەکەیدا ڕاستەوخۆ یان بە هۆی نوێنەرانێک کە ئازادانە هەڵبژێردرابن، بەشداری بکات.
2ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە هەلومەرجێکی یەکساندا پلە ومەنسەبە گشتییەکانی وەڵاتەکەی خۆی بەدەستەوە بگرێت.
3ــ ئیرادەی گشتی، بنیاد و بنەمای دەسەڵاتی حکوومەتە. ئەم ئیرادە دەبێ لە ڕێی هەڵبژاردنێکی بێغەش و ڕاست و ڕەوا بەرێوە بچێت. هەڵبژاردن دەبێ گشتی و یەکسان بێت و بە دەنگی نهێنی یا بە چەشنێکی وا کە ئازادی دەنگدان دەستەبەر بکات بە ئەنجام بگات.
22
هەرکەس وەک ئەندامێکی کۆمەڵگە، مافی ئاسایشی کۆمەڵایەتی هەیە و دەتوانێ لە ڕێی هاریکاری نەتەوەیی و نێونەتەوەیی، مافی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووریش کە بۆ پێگە و گەشەی ئازادانەی کەسایەتی ئەو پێویستە، بە لەبەرچاوگرتنی پێکهات و سەرچاوەکانی هەر وەڵاتێک بە دەسبێنێت.
23
1ــ هەرکەس مافی هەیە کار بکات، پیشەی خۆی بە ئارەزووی خۆی هەڵبژێرێ، خوازیاری هەلومەرجێکی دڵخۆشکەر بۆ کارەکەی بێت و لە کاتی بێکاریدا پشتگیری لێ بکرێت.
2ــ هەموان مافی ئەوەیان هەیە کە بە عەدالەت، لە بەرانبەر کاری یەکساندا مووچە و پاداشی یەکسان وەرگرن.
3ــ هەرکەسێک کار بکات مافی ئەوەی هەیە بە ڕەزامەندی و ئینسافەوە مووچەکەی پێبدرێ تاکوو ژیانی خۆی و خێزانەکەی بە سەربەرزی و شەرەفەوە بەرێوە ببات و بۆ فراژبوونی ژیانی، لە کاتی پێویست یارمەتی بدرێت.
24
هەرکەسێک مافی حەسانەوە و ئاسوودەیی و گەشتوگوزاری هەیە. دەبێ کاتوساتی ئیشکردنەکەی بەڕێوشوێن بێت و لە کاتی پشوودانیش نانبڕاو نەبێت.
25
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە ئاستی ژیان و تەندروستی و بەهرەداری خۆی و خێزانەکەی لە بواری خواردەمەنی و ماڵ و چاودێری پزیشکی و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان بباتە سەرەوە. دیسانەوە مافی ئەوەی هەیە کە لە کاتی بێکاری و نەخۆشی و پەککەوتن و بێوەکەوتنەوە و پیری یان هەر حاڵەتێکی دیکە کە مرۆڤ خۆی دەستی تیانەبووبێت و مەعاشەکەی لە دەست بات، لە ژیانێکی ئابڕوومەندانە بەهرەمەند بێت.
2ــ دایکان و منداڵان مافی ئەوەیان هەیە لە یارمەتی و چاودێری تایبەت بەهرەوەر بن. منداڵان، چ ئەوانەی کە بە شەرعی لە دایک بووبێتن و چ ئەوانەش کە حەرامزا بن، مافی ئەوەیان هەیە کە بە یەک چاو سەیر بکرێن.
26
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە پەروەردە بەهرەمەند بێت. پەروەردە دەبێ لانیکەم تا قۆناغی سەرەتایی خۆڕایی و حەتمی بێت. فێرکاری پیشەیی دەبێ گشتگیر بکرێ و دەرگەکانی خوێندنی باڵاش بۆ هەموان ئاوەڵا بێ تاکوو هەرکەس بەپێی توانستی خۆی لێی بەهرەوەر بێت.
2ــ پەروەردە دەبێ جۆرێ ڕاپێچ کرێت کە کەسایەتی مرۆڤی هەمووکەس ببووژێنێ و ڕێزگرتن لە ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ بەپێزتر بکات. پەروەردە دەبێ فاماندنی قووڵ و لێبوردن و ڕێزدانان بۆ بیر و بڕوای نەیار و تەبایی نێونەتەوەیی و ڕەگەزیی و ئایینزایی و هەروەها پەرەدان بە چالاکییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان، بخاتە گەڕ بۆ پاراستنی ئاشتی و ئاسایشەوە.
3ــ دایک و باوک، لە هەڵبژاردنی جۆری پەروەردەی مناڵەکانی خۆیان بە نیسبەت کەسانی دیکە، لە پێش دیکەن و مافی لە پێشتریان هەیە.
27
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە کە لە ژیانی کەلتووری کۆمەڵگەدا بەشدار بێت و لە بواری هونەری و پێشکەوتنی زانستی و قازانجەکانی بەهرەوەر بێت.
2ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە پشتگیری مادیی و مەعنەویی ئاسەوارە زانستی و کەلتووری و هونەرییەکانی خۆی بەهرەمەند بێت.
28
هەرکەس بۆی هەیە خوازیاری چەسپاندنی نەزمێکی وابێت کە لە باری کۆمەڵایەتی و نێونەتەوەییەوە، ئەو ماف و ئازادییانەی کە لەم بەیاننامەدا هاتوون، دەستەبەر بکرێت و بەو پێیە هەڵسوکەوت بکات.
29
1ــ هەمووکەس لە کۆمەڵگە دا ئەرکی لە ئەستۆیە تاکوو گەشەی ئازادانە و بووژانەوەی کەسایەتی بۆ ئاسان بکرێت.
2ــ هەرکەس بۆ پیادەکردنی ماف و بەهرەمەندی لە ئازادییەکانی، تەنیا خۆی پابەند بەو سنووربەندییە یاساییە دەزانێت کە بۆ ناسین و پیادەکردنی ماف و ئازادییەکانی خەڵکانی دیکە و بۆ بەڕێوەچوونی خواستە ئەخلاقییەکان و تەکوزی کۆمەڵایەتی و بەهرەداری گشتی لە کۆمەڵگەیەکی دیموکراتیکدا قەراریان لە سەر دراوە.
3ــ هیچ بەندێکی ئەم ماف و ئازادییانە، نابێ دژ بە ئامانج و بنەماکانی کۆمەڵی نەتەوەیەکگرتووەکان پیادە بکرێت.
30
هیچکام لە قەرار و بڕیارەکانی ئەم بەیاننامە نابێ جۆرێک لێکبدرێتەوە کە بۆ دەوڵەت یان گرووپ یان کەسێک، ئەم مافە قاییل بکات کە بەو پێیە هەرکام لە ماف و ئازادییەکانی نابراو لەم بەیاننامە، پووچەڵ بکا یان لەم ڕێگەوە هەنگاو بنێ.

ئەم وشە لە ناوی لێواری دەریایەکی فەرەنسی بە ناوی (پلاژدو گروــ (Plage de greve گیراوە کە کرێکارە بێکارەکان تێیدا ئاپۆرەیان دەبەست.
لە زاراوەی سیاسیدا بە مانای دەست لەکارکێشانەوەی کرێکاران یا کارمەندانی دەزگەێیکی ئابووری یا ئیداری یا خزمەتگوزارییە بۆ وەرگرتنی مووچە یان داوای زیادکردنی. مانگرتن لە دوای شوڕشی پیشەسازییەوە سەری هەڵدا و چینی کرێکار کە لەو شۆڕشەدا لەدایک بوو، بۆ گەیشتن بە مافەکانی خۆی لە بەرانبەر کاربەدەستاندا ئەم بزووتنەوەی ڕێکخست و لەم ڕێگەوە مافەکانی خۆی دەستەبەر دەکرد.
لە سەرەتا دا دەوڵەت و خاوەن کارەکان، بە شێوازی جۆراوجۆر و تەنانەت بە یارمەتی هێزی پۆلیسەوە مانگرتنەکانیان تێکدەشکاند و سەردەستەی مانگرەکانیش غەڵتانی خوێن دەکران بەڵام لە میانەی سەدەی 19 بەملاوە بەپێی خەباتی لەپسان نەهاتووی کرێکاران، هێدی هێدی مانگرتن ڕواڵەتێکی یاسایی بەخۆوە گرت و کارمەندان و خوێندکاران و… تاد گرتەوە. ئینجا لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە حیزب و ڕێکخراوە سیاسیەکان لە مانگرتن بۆ گەیشتن بە ئامانجی سیاسی کەڵکیان وەرگرت. لایەنگرانی سەندیکالیزم و ئانارشیزم، مانگرتنیان وەک داردەستێک بۆ ڕوخاندنی دەوڵەت بەکار هێنا. لە مانگرتنی گشتیدا کرێکاران وفەرمانبەرانی تەواوی دەزگە ئابووری و پیشەسازی و خزمەتگوزارییەکانی وەڵاتێک، بۆ گەیشتن بە ئامانجی سیاسی یان پیشەیی خۆیان، دەستلەکار دەکێشنەوە. لە ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان بەپێی قانوون مانگرتن پاوان و قەدەغەیە.
لەم دەور و چاخەدا چونکە زۆر سەرنج دەدرێتە کۆمەڵ و کێشە ئابوورییەکانیش ڕەهەندێکی سیاسی لەخۆ دەگرن، جیا کردنەوەی مانگرتنی پیشەیی لەگەڵ مانگرتنێک کە ئاکامی سیاسی بە دواوە بێت، زۆر دژوار بۆتەوە.

مانیفست لە ڕیشەی لاتینی manifetus بە واتای ڕاگەیاندراو وەرگیراوە. لە زاراوەی سیاسیدا بریتییە لە ڕاگەیاندراوێک کە لە لایەن کۆمەڵە، گرووپ یان ڕێکخراوەیەک بۆ دەربڕینی بیروبڕوای سیاسی خۆیان بڵاو دەبێتەوە. ڕاگەیاندراوی سەرۆکی وەڵاتان یا کاربەدەستانی باڵا لە پێوەند لەگەڵ ڕووداوی گەورەی سیاسی وەڵاتێک یاخود لە ئاستی نێودەوڵەتیش بە مانیفست لە قەڵەم دراوە. یەکەمین بەرنامەی کۆمۆنیستەکان کە لە لایەن مارکس و ئەنگڵس لە ساڵی 1848 بڵاو کرایەوە، بە مانیفستی حیزبی کۆمۆنیست ناوبانگی دەرکرد.

بریتییە لە شێوازی چارەسەرکردنی ئاشتیانەی کێشەیەکی نێودەوڵەتی بە دەستپێشخەری لایەنێکی سێهەم و ڕازی بوونی دوولایەنی مەسەلەکە. ناوبژیوان بە شێوەیەکی چالاک هەوڵ دەدات لە گفتوگۆکاندا بەشدار بێت و پێشنیاری پێویست بۆ کۆتایی هێنان بە گرفتەکە چێ دەکات و بەگشتی هەوڵی ئاشتکردنەوە و نزیک کردنەوەی دوولایەن دەدات. ناوبژیوان، تەنها پردێکی پێوەندی نییە لە نێوان دوو لایەنی کێشەکە بەڵکوو یارمەتییان دەدات بۆ خستنەڕووی پێشنیار و دۆزینەوەی چارەسەری هەمیشەیی. بەپێی بڕیاری کۆنڤانسیۆنی لاهای (1907) لەمەڕ چارەسەرکردنی ئاشتییانەی کێشە نێودەوڵەتییەکان، ناوبژیوانی نابێ بە واتای کردارێکی دوژمنکارانە و دەستێوەردان لە کاروباری وەڵاتێکی دیکە لە ئەژمار بێت. نموونەی ئەم هەنگاوە، ناوبژیوانی تاشکەند (1966) بۆ چارەسەری کێشەی نێوان پاکستان و هێندستان و هەروا ناوبژیوانی کەمپ دەیڤید لە نێوان ئیسراییل و میسر لە ساڵی 1979 بووە.

لە ساڵی 1967 لە لایەن وەڵاتانی ئەندونیزیا و تایلەند و سەنگاپور و فیلیپین و مالیزیا لە بانکۆک بە ئامانجی کرژکردنەوەی پێشکەوتنی ئابووری و سەقامگیریی ناوچەکە دامەزرا.

دنەدان و هەڵخڕاندنی جەماوەر بە مەبەستی بەشداریکردن لە چالاکییەکی کۆمەڵایەتی یان سیاسی لە ڕێگەی ئامرازەکانی پڕۆپاگەندە و ڕاگەیاندن وەک، ڕۆژنامە، گۆڤار، کتێب، ڕادیۆ و تەلەفزیۆن. بەم کردارە، جەماوەر لە ڕێگەی هەست و سۆزەوە هەڵئەزرنگێت. لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسەدا بە کەسێکیان دەگوت «هاندەر» کە بێ بەرپرسارییەتی خەڵکیان هەڵئەخڕاند و ئاژاوەیان دەناوە. بەڵام دوای شۆڕش، دەوڵەتە کۆنەپارێزەکان ئەم ناتۆرەیان بۆ بزاوتە چەپییەکان بەکار دەبرد. ئەم زاراوە لە لایەن زۆربەی بزاوتە ڕاست و چەپییەکان بە زاردا هاتووە بەڵام زۆرینەی ڕێبەرانی ئەم بزاڤانە، هاندان و هەڵخڕاندنی جەماوەر بەدژی دەوڵەتێکی ستەمکار، بە شتێکی ڕەوا دەزانن.

بڕواداری بەوەی کە خۆت بە کەسێکی جیهانی بزانی و مرۆڤ خۆی بە نەتەوە یان کیانێکی تایبەتەوە نەبەستێتەوە. بڕوا کردن بەوەی کە جیهان، نیشتمانی هەموو خەڵکانی سەرزەمینە. ئەو کەسانەی کە ئەم ڕێبازەیان پەسند کردووە دەخوازن هەرچی لەمپەر و تەگەرەی ئەم ڕێگە لابچێ و حکوومەتێکی جیهانی بێ ڕەچاوکردنی ڕەنگ و ڕەگەز و کەلتوور دامەزرا و بە شێوەیەکی یەکسان بە سەریانا حکوومەت بکات.
کانت (1804-1724) فەیلەسووفی ئەڵمانی و گۆتە (1832-1746) نووسەر و شاعیری بەناوبانگی ئەڵمانی لەم ڕێبازە لایەنگرییان کردووە.
لەم چاخەدا وادیارە بە تیاچوونی سنووری نەتەوەیی لە نێوان وەڵاتان و پێکهاتنی ڕێکخراوە و یەکیەتی ئابووری و سیاسی جیهانی و پەرەسەندنی میدیای گشتی، دنیا وەک دێهاتێکی جیهانی لێهاتبێت کە نەریتی نەتەوەیی و ئەتنیکی لە قەوارەی کەلتوورێکی جیهانیدا خۆی نیشان دەدات.

یەکگرتنی کاتیی چەند حیزب یا لایەنی سیاسی بۆ گەیشتن بە ئامانجی پەرلەمانی و هەڵبژاردنەکان. لە سیستەمێکی پەرلەمانی فرەحیزبی کە هیچکام لە حیزبەکان نەتوانن ڕێژەیەکی دەنگ بۆ دامەزرانی دەوڵەت بەدەس بێنن، چەند حیزبێک بۆ ئەم مەبەستە دەبنە هاوپەیمان. هاوپەیمانی پەرلەمانی بەزۆری بۆ هێشتنەوە یا هێنانە سەرکاری حکوومەتێکی تایبەت دێتە کایەوە بە شێوازێک کە حیزبە گەورەکە لەگەڵ یەک یان چەند حیزبی بچوکتر دەبێتە هاوپەیمان و بە ڕێژەی دەسەڵاتیان بەشداری حکوومەت دەکەن.
ڕەنگە هاوپەیمانییەتی لایەنێکی نەرێیی (سەلبی) بێت واتە بە ئامانجی ڕووخانی حکوومەت بێت. بۆ وێنە لە فەرەنسە، پاش شەڕی جیهانی دووهەم کومۆنیستەکان و باڵی ڕاستی توندڕەو بوونە هاوپەیمان و حکوومەتی ئەو سەردەمەیان ڕووخاند.
هاوپەیمانییەتی لە هەڵبژاردندا بەم جۆرەیە کە حیزبە هاوپەیمانەکان، بە قازانجی یەکدی دەنگ دەدەن بە لیستەیەکی هاوبەشی پاڵێوراوان و هەرێمەکان بە ڕێژەی خۆیان دەسەڵات دابەش دەکەن. ئەم شێوازە لە کۆماری چوارەمی فەرەنسەدا بە کارهات.
لە سیستەمی دووحیزبی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکادا ئەم زاراوە مانایەکی دیکەی هەیە بەم واتایە کە چەند گرووپی ناو دوو حیزبـە کە (دیموکرات و کۆماریخواز) بۆ نەیاریکردن لەگەڵ هەندێ سیاسەتی حکوومەت یەک دەکەون. وەک چۆن دیموکراتەکانی باشوور و کۆماریخوازەکانی باکوور بۆ نەیاریکردن لەگەڵ هەندێ بڕیاری ڕۆزڤێڵت و تڕۆمێن یەککەوتن.

پێناسەیەکی دیکەیە بۆ ئەو وەڵاتانەی کە لە پەرەسەندن دواکەوتوون. نیشانەکانی ئەم جۆرە وەڵاتانە بریتییە لە: ئاستی نزمی ساخڵەمی و خواردن و خۆراک، نەخوێندەواری، کەمبوونی سەرمایە و دارایی، جیاوازی چینایەتی، دووفاقی و چەند فاقی ئابووری، زاڵبوونی کشتوکاڵ بەسەر پیشەسازی، نالەباریی سیستەمی پارە و دراو، بێ متمانەیی بە سەرمایەدانان، نەبوونی شێوازی پێشکەوتووی تەکنۆلۆژی و بێ مەبالاتی بۆ پەرەسەندن. (بڕوانە جیهانی سێهەم و وەڵاتانی کەمتر پێشکەوتوو).

ئەم زاراوە بۆ وەڵاتانی هەژار و دەست کورتی جیهانی سێهەم (ئەفریقا، ئاسیا و ئەمریکای لاتین) بەکاردەبرێت. هەندێ لە زانایان، هەوڵیان داوە وەڵاتانی هەژار بە وەڵاتانی جیهانی چوارەم پێناسە بکەن. بۆ هەڵاواردنی وەڵاتێکی دواکەوتوو لە بواری پەرەسەندوییدا سەیری پێوانەگەلێکی ئابووری وەک بەرزبوونەوەی داهاتی سەرانە و وەبەرهێنانی ناڕاستەوخۆ دەکەن. ئەم وەڵاتانە چاویان لە یارمەتی وەڵاتانی دیکەیە و لە بازرگانی جیهانیدا دەورێکی زۆر بچووک دەبینن. (بڕوانە جیهانی سێهەم).