بەر دەرگا، بەرماڵ

«نا.» تمـ. 2- ئاب

«نا.»، «کئێر.» جۆرێک چەکی شەڕه، لە تفەنگ بچووکتره و لە دەمانچە گەورەتر، بۆ هەڵگرتن سووکە و فیشەک زۆر دەخوا، هەر جارێک میلی ڕابکێشرێ ئیتر پێویستی بەوە نییە پاش تەقاندنی هەر فیشەکێک - وەکوو تفەنگی تر - جارێکی تر میلی ڕابکێشن و فیشەکی بەرنە بەر. هێندێکیان بۆ تەقاندن دەرەجەیان هەیه، یەک یەک، یان دوو دوو، یان هەرچی فیشەکی تێدا بێ هەمووی بە جارێک دەردەکا. کلاشینکۆف و ستێن ئافتۆماتن. تێبــ. ــ ئەم وشەیە هەر عەینی وشەی «ئۆتۆمات» ی فرەنسییە کە لە ئۆتۆماتۆس» ی یۆنانی وەرگیراوە و مەعنای ئەوەیە: «لە خۆیەوە کار دەکا، لە خۆیەوە دەبزوێ». لە شەڕی دووەمدا کاتێ «ئۆردووی سوور» هاتۆتە کوردستانی ئێران ئەم وشەیەش بە شێوەی ڕووسییەکەی هاتۆتە ناو زمانی کوردی. * تەماتیر، تەماتیک: «کعر.» تۆمیگەن. هس.: ئافتاب، ئافتاو بە مەعنای: لەخۆیەوە دەدرەوشێ یا لەخۆیەوە گەرم.

گوڵچن

ماشێنی خۆکارە بۆ فرۆشتنی کاڵا و ڕاژە (خزمەتگوزاری).

بیرۆکەی دروستبوونی ڕێکخراوێکی وەها بۆ سوودوەرگرتنی ئاشتیخوازانە لە وزەی ئەتۆمی، ئەگەڕێتەوە بۆ 1950 بە دواوە. لە ساڵی 1953 لەسەر پێشنیازی «ئایزێنهاوەر» سەرۆککۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا، بە کۆمەڵی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، بڕیار درا سەرچاوەیەک بۆ ئەم مەبەستە دابمەزرێت. لە ساڵی 1954، کۆمەڵی گشتی بڕیارنامەی "ئەتۆم بۆ ئاشتی" مۆر کرد و سەرەنجام لە 29ی ژووەنی 1956 ڕەشنووسی بڕیارنامەی ئاژانس لە کۆنگرەی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمیدا پەسند کرا. ئاژانس وەکوو ڕێکخراوەیەکی نێونەتەوەیی سەربەخۆ، بەرپرسیارییەتی سوودوەرگرتن لە وزەی ئەتۆمی بۆ خزمەت بە ئاسایشی زیاتر بەرعۆدە گرتووە.
بەگشتی ئامانجەکانی ئاژانس لە دوو تەوەردا کورت دەکرێتەوە: یەکەم، کەڵکوەرگرتنی ئاشتیخوازانە لە وزەی ئەتۆمی و ڕەونەقبەخشین و پەرەپێدانی بۆ خزمەت بە ئاشتی و تەندروستی و پێشکەوتن و بەهرەداری لە تەواوی جیهان. دووهەم، بێخەم بوون لەوەیکە ئەو هاریکاری و زانیارییانەی کە لە لایەن ئاژانسەوە ئاڕاستە دەکرێ، بۆ ئامانجی سەربازی و جەنگی بەکار نابرێت.
ئەرکێکی دیکە کە بە ئاژانس سپێردراوە، ئەوەیە کە ڕێ خۆش بکات بۆ پاراستن و پیادەکردنی پەیمانی بەربەستکردنی چەکی ناوەکی Non Proliferation Treaty (NPT) . تا ئێستە بنکەی ناوەکی زۆربەی وەڵاتان کەوتونەتە ژێر چاودێری ئاژانسەوە، ئەم چاودێرییە، 95% پێگە ناوەکییەکانی جیهان بێجگە لەو پێنج وەڵاتەی کە خاوەنی چەکی ئەتۆمین ئەگرێتەوە. ئاژانس پێکهاتووە لە 35 ئەندام و ناوەندەکەشی لە شاری «ڤیەنا»ی لە وەڵاتی «نەمسا»یە.

آژانس بین المللی انرژی اتمی

International Atomic Energy Agency (IAEA)

«سـ.»، «کئێر.» ۱- ماکینە یا چەکی ئاگر کە لە خۆیەوە ئیش بکا: تەلەفۆنی ئوتۆماتیک «ئەوەی پێویست ناکا لە شوێنێکی تایبەتی داوای کەسێ بکرێ بۆ قسە کردن»، سەعاتی ئۆتۆماتیک «ئەوەی قورمیشی ناوێ». ۲- هەر کارێکی لە خۆیەوە ڕووبدا یا سەر بگرێ.: پاش کوژرانی «کەنەدی» جۆنسۆن بە ئۆتۆماتیکی جێی گرتەوە، ئیشەکان ئۆتۆماتیکی دەڕۆن.

بەزۆک، خۆشبەز، کارامە._چی: بەزۆکەوان، خۆشبەزەوان._ی زرێدار: بەزۆکی زرێدار

مافی بڕیاردان بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری ناوخۆیی و سیاسی و ئابووری و کولتوری ناوچەیەک یا هەرێمێک یا خود گروپێکی ئەتنیکی لەناو وەڵاتێکدا. ئۆتۆنۆمی لە ئەنجامدا ئەگاتەوە بە سەربەخۆیی. لە وەڵاتانی فیدراڵیدا (بڕوانە فیدرالیزم) بەپێی دەستووری بنچینەیی وەڵاتەکە، دەوڵەتی ناوەندی بەڕێوەبەرایەتی ناوخۆیی هەرێمێکی جوگرافی یان ئەتنیکی وەڵاتەکە ئەسپێرێتە خۆیان و ئەم هەرێمەش تا شوێنێک کە لەگەڵ دەستووری بنچینەیی فیدڕاڵدا بگونجێ1255
+ بۆ خۆیان یاسا دائەنێن. لە وەڵاتانێکی فێدڕاڵی وەکوو ئەمەریکا و هێند و …هەرێمە ئۆتۆنۆمییەکان خاوەنی سیستەمێکی تۆخی سیاسی و یاسادانانن، بەڵام بۆ سیاسەتی دەرەوە و هێزی چەکداری و پلاندانانی ئابووری لەژێر ڕکێفی دەوڵەتی ناوەندیدان. دەوڵەتە کۆڵۆنییەکان جارجار پێش بەخشینی سەربەخۆیی یەکجاری یان خودموختاری بەژێردەستەکانیان، مافی ئۆتۆنۆمییان پێدەدان.

خودگردانی

Autonomy

دەسەڵاتێک بەم تایبەتمەندیانەی خوارەوە:
١) فەرمانکردنی ڕاستەوخۆی کەسێک بەسەر باڵاترین پلەی ئیداری وەڵاتێک. ٢) نەبونی یاسا و نەریتێک بۆ چاودێری کردن بەسەر کردارەکانی فەرمانڕەوادا.
٣) دەسەڵاتی فەرمانڕەوا لە هەرکارێکدا بێسنوور و بێ جڵەوە.
ئۆتۆکراسی ڕەنگە بەپێی وەفاداری دەرونی فەرمانبەر بە فەرمانڕەوا بێت یان لە ڕووی ترس و خۆفەوە بێت. ئۆتۆکرات، ڕەنگە دەسەڵاتی خۆی لەڕێی دابونەریتی کۆمەڵایەتی (میرات و جێماوە)یان بە زۆرەملی بە دەستی هێنابێ. کە لە شێوازی یەکەمدا ئۆتۆکراسی ڕەوایە و لە شێوازی دوهەمدا دیکتاتورییەتە. حکوومەتە ئیستبدادییەکان (بڕوانە ئیستبداد) لە چەشنی ئۆتۆکرات لە ئەژمار دێن.

یکه سالاری

Autocracy

«سـ.»، «کئێر.» تمـ: ئینتیهازی.

«نا.»، «کئێر.» مانگی دەیەمی ساڵی فەرەنگی، سی و یەک ڕۆژە٭تەشرینی یەکەم.

بە وەڵاتێک دەگۆترا کە ئەم تایبەتمەندییانەی هەبێت:
(1) بەرفرەوانی خاک، زۆربوونی حەشیمەت و لەخۆگرتنی چەند نەتەوە یان ڕەچەڵەک یان کەلتووری جیاواز.
(2) دەسەڵات و هێزی ئەم وەڵاتە بەهۆی هەژمۆنی * نەتەوەیەک بە سەر ئەوانی دیکەدایە و وێککەوتنیش ئەگەر ببێت، بەهۆی دەسەڵاتی چەکدارییەوەیە.
(3) پێکهاتەی سیاسی لەم سیستەمەدا دەسەڵات دەبەخشێ بە یەک کەس (ئیمپراتۆر) و تەواوی دەسەڵاتە ناوچەییەکان، دەبنە فەرمانبەری ئەو.
(4) هەبوونی بنیاتێکی ئەخلاقی یان سیاسی لەژێر چەتری ئایین، ئایدیۆلۆجیا یان دەستوورێک بۆ دابینکردنی ئاشتی لەنێوان خەڵکی وەڵاتدا.
لە ڕواڵەتدا ئیمپراتۆرییەتی، هاوشێوەی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکانە، بەڵام لەناوەڕۆکدا بەهۆی نەبوونی عەداڵەت و خودموختاری و خواستی پێکەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی نەتەوەکان، شتێکی جیاوازە.
ئیمپراتۆرییەتەکان، سەردەمانێک لە مێژوودا سەریان هەڵدا کە نەتەوەیەکی جەنگاوەر بەنیازی جیهانگیری، بازنەی دەسەڵاتی خۆی بەربڵاو کرد و بە سەر نەتەوەکانی دیکەدا سەرکەوتن. ئینجا هاندەرێکی ئایدیۆلۆجیایی (کە زیاتر جەهادی ئایینی بوو) پێوە لکاوە. بۆ وێنە ئیمپراتۆرییەتەکانی میسر و ئێران و عوسمانی و هێند و چین و ژاپۆن و یۆنان و ڕۆم و…)
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ئیمپراتۆرییەکانی عەرەب و تورک و مەغول، موسوڵمان بوون و ئیمپراتۆری فرانک و جێرمەنیاش خاچپەرست. لەم ڕووەوە، ئایین هەوێنی یەکگرتوویی ئەوان بووە. ئەم ئیمپراتۆرییانە هەڵگری ئەندێشەی حکوومەتێکی جیهانی بوون کە بە ئایدیۆلۆجی* ئایین، بانگەشەی ئاشتی مرۆڤایەتییان دەکرد. ئیمپراتۆری نوێ بە دوو شێواز پیادە دەکرێت: دەریایی و زەمینی. ئیمپراتۆرییەکانی پورتوگال و ئیسپانیا و هۆڵەندا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئیمپراتورییە تازە پێگەیشتووەکانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و بەلجیکا و ئەمەریکا و ژاپۆن بە داگیرکاریی و ئیستعماری وەڵاتە بانبەحرییەکانەوە، بەدیهاتن. تایبەتمەندیی ئەم ئیمپراتورییانە، ڕەنگامەیی ڕەگەزی و کەلتووری بوو. هەندێ لەمانە هەوڵیان داوە بە بڵاوکردنەوەی کەلتوور و یاسا و ئابووری، دەسەڵاتی ناوەندی بۆ سەرانسەری ئیمپراتۆری، چێ بکەن بەو شێوە کە ڕۆمییەکان کردیان. هەندێکی دیکە لەم ئیمپراتۆرییانە بە شەرعییەتبەخشین بە خودموختاری سیاسی و ئابووری و کەلتووری، هەوڵیاندا خەڵکان یەکگرتوو بکەن. ئەم ڕەوتە کاتێک ئاشکرا بوو کە دەوڵەتی ناوەندی ئیمپراتۆرییەتەکان لاواز ببوون، لێرەوە هەستی ناسیۆنالیستی لەنێو ئیمپراتۆریدا وزەی گرت.

امپراتوری