تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 23
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیرۆریزمی کوێر
مەبەست
لەم
جۆرە تیرۆرە، ئەنجامدانی
زنجیرە
کردارێکە
بۆ
پرۆپاگەندە*و هاتوهاوار
بە
قازانجی گرووپێک
یان
ڕاکێشانی
سەرنج
و
ڕای
گشتی
بۆ
شتێک.
لەبەر
ئەوەیکە
هیچ
پلان
و بەرنامەیەکی داڕیژراو
لە
ئارادا
نییە
، پێی دەگوترێ تیرۆریزمی
کوێر
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فراکسیۆن/کوتلە
فراکسیۆن
لە
وشەی لاتینی fracito و fractum
بە
واتای وردکراو وەرگیراوە و
لە
ڕووی
زمانزانییەوە
بە
واتای پاژێک
یا
کەرتێکی
بچووک
لە
گشتێک هاتووە.
لە
زاراوەی سیاسیدا
بە
گرووپێک
یا
باڵێک
دەڵێن
کە
لەناو
ڕێکخراوە
یا
حیزبێکی
سیاسی
یا
پەرلەمان
،
چالاکی
دەکات و ئەندامەکانی
پێکەوە
لە
بابەت
چۆنییەتی جێبەجێکردنی
بەرنامە
و پلانەکانیان
ڕاوێژ
و
گفتوگۆ
دەکەن. فراکسیۆنر fractionnaire
بە
کەسێک دەگوترێ
کە
لە
بەرانبەر
ڕێبازی
گشتی
ڕێکخراوەیەک، تیۆری و بیروڕای
جیاواز
ئاڕاستە
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی کولتووری
ڕێبازێکی ڕەخنەگرانەیە
کە
لە
کۆتایی
حەفتاکان و هەشتاکان
لە
بریتانیا
هاتە
ئاراوە
بەڵام
دەرخستنی لایەنەکانی، لەگوێن چەمکێکی تیۆریی کارێکی دژوارە.
ئەم
زاراوە
لە
بەستێنی مەتریالیزمدا شرۆڤە دەکرێت
چونکە
پێی
وایە
دامودەزگە و
دەسکرد
و
کردەوە
کولتوورییەکان،
لە
چەند
ڕەهەندێکەوە
لە
لایەن
پرۆسە مادییەکان
دیاری
دەکرێن و کولتوور
بە
کردارێکی
مادی
لەقەڵەم دەدات.
مەتریالیزمی کولتووری،
یەکە
مجار
لە
لایەن
ڕایمۆند ویلیامز (1988 ـــ 1921)
ڕۆشنبیر
و
ڕەخنەگری
کولتووریی بەریتانی،
وەک
میتۆدێکی
تایبەتی
خۆی
و زاراوەیەکی ڕەخنەگرانە
ئاڕاستە
کرا
. مەتریالیزمی کولتووری
باوەڕی
وایە
کە
هەر
تیۆرییەکی کولتووری (
نەک
بە
تەنیا
تیۆری کولتووری مارکسی)،
کە
قایل
بە
جیاوازی
نێوان
«
هونەر
» و «
کۆمەڵگە
»
یان
«
ئەدەب
» و «پێشینەی
کۆمەڵایەتی
» بێت،
باوەڕی
بە
تەوەربوونی کولتوور
نییە
لە
کۆمەڵگەدا (
واتە
شێوازی
بەرهەمهێنان
،
شکڵ
و دامودەزگە و
چۆنیەتی
بەکارهێنانی).
لەم
ڕوانگەوە
نابێ
هیچکات،
بۆ
فۆڕمە کولتوورییەکان
وەک
دەقێکی
ناوازە
بڕوانین
بەڵکوو
دەبێ
لە
قەبارەی
پێوەندی
و پرۆسە
مێژوویی
و مادییەکاندا سەیریان بکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ناسیۆنالیزمی کوردی
کورد
کە
زۆرجار
لە
شار
و باژێران
دوور
بوون
و
پتر
لە
دێهات
و
کەژ
و کێواندا ژیاون،
بۆ
ماوەیەکی
زۆر
بێبەهرە
بوون
لە
چینی
مامناوەندی
شارستانی
کە
ــ
ئەم
چینە
ــ
لە
بەدیهێنانی بزاڤی نەتەوەییدا
دەوری
باڵا
دەگێڕێ.
کە
مودێرنیتی
سەری
هەڵدا و جۆرە ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی
هاتە
مەیدانەوە، (
ئیمڕۆکە
ڕەوتی
مۆدێرنیتی وایکردووە زمانێکی
ئەدەبی
بخوڵقێنێ
کە
زۆرینەی کوردان دەرکی پێئەکەن) وادەردەکەوت
کاتی
ئەوە
بەسەر چووبێت
کە
ئەم
ڕاپەڕینە بتوانێ بەسەر ڕووداوەکاندا
زاڵ
بێ
و
لە
سەروبەندێکی
مێژوویی
وەک
داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و
کەساسی
ئێرانییەکان، وەڵاتێکی کۆردی
بۆ
خۆی
دامەزرانێ.
لە
سەرەتای سەرهەڵدانی
ئەم
جۆرە بزوتنەوەدا
کە
بە
هەنگاوی یەکەمی ناسیۆنالیزمی
کوردی
دەناسرێت، بزوتنەوەکەی
شێخ
عوبێدوڵڵای نەهری
لە
ناوەڕاستەکانی نیوەی دووهەمی سەدەی
نۆزدە
،
بە
گرینگترین و
سەرەتایی
دیکەین
خاڵی
شێوەگیربوونی ناسیۆنالیزمی
کوردی
لە
ئەژماردێت.
سەرەنجام
کە
ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی مۆدێرن
سەری
هەڵدا، خەونەکانی
کورد
لەگەڵ
بەرژەوەندی
دەوڵەتانی ناوچەکە
کە
زیاتر
لە
80% کوردیان
لە
خۆ
گرتبوو، یەکیان نەگرتەوە و ڕووبەڕووی
یەکتر
وێستان
.
سەیر
نییە
ئەگەر
بڵێین
مێژووی ناسیۆنالیزمی
کوردی
،
لە
ڕاستیدا مێژووی شەڕی
ناوخۆ
و
خەبات
بۆ
گەیشتن
بە
سەربەستی
بووە
.
ئەو
ناسیۆنالیزمەی
کە
لە
جەوهەردا
لەگەڵ
دژایەتی
دەوڵەتانی ناوچەکە
ڕووبەڕوو
بووە
و
بۆ
تێگەیشتن
لێی
،
دەبێ
هەلومەرجی
زاڵ
بە
سەر
هەرکام
لەم
وەڵاتانە
بە
باشی
لێک
بدرێتەوە.
گومانیش
نییە
لەوەی ناسیۆنالیزمی
کوردی
بزاوتێکە
پتر
لە
بەردەم
فشاری ناسیۆنالیزمەکانی دیکەدا گەشەیکردووە و ناسیۆنالیزمێکی بەرتەکانە
بووە
و زادەی پرۆسە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و تەکنیکییەکانی
ناو
هەناوی کۆمەڵگەی
کوردی
نەبووە. ناسیۆنالیزمی
کوردی
دەرەنجامی گەشەی
ئەو
هێزانە نەبووە
کە
دەسەڵاتی سیاسییان
بە
شێوەیەکی ئۆرگانی
بە
دەسەڵاتی
سیاسی
نەتەوەوە گرێدابێت. ناسیۆنالیزمی
کوردی
بە
حوکمی
ئەوەی
بەرهەمی گەشەیەکی سرووشتییانە و سەربەخۆی
کۆمەڵگە
نییە
و بەرەنجامی داگیرکردنە، کردەیەکی بەرگریکارانەیە و بەرتەکێکە
بۆ
مانەوە
.
ئەم
دۆخە
کاریگەرییەکی گەورەی
لەسەر
جەوهەری ناسیۆنالیزمی
کوردی
جێهێشتووە و سرووشتی
هەموو
چالاکییەکانی
ئەم
ناسیۆنالیزمەی
بە
مۆرکێکی
تایبەتی
مۆر
کردووە.
ستراتیجی
ناسیۆنالیزمی
کوردی
لە
سەدەی بیستەمدا
ئەوەیە
جاربۆ
جار
ڕایدەگەێنێ «
هێشتا
کاتی
ئەوە
نییە
دروشمە سیاسییەکانم
بەرز
بکەمەوە و ڕوخساری ڕاستەقینەی
خۆم
ئاشکرا
بکەم».
بە
کوردی
و
بە
کورتی
،
ناسیۆنالیزم
بۆ
زەمەنێکی نموونەیی دەگەڕێ
تا
خۆی
تیا
ئاشکرا
بکات. زەمەنێکی خورافی
کە
نییە
و نابێت. زەمەنێک
لەبری
ئەوەی
ناسیۆنالیزم
خۆی
دروستی
بکات، چاوەڕوانە مۆعجیزەیەک
بۆی
دروست
بکات.
ناسیۆنالیزمی
کورد
لە
تورکیا
زیاتر
لە
13ملوێن
کورد
لە
ناو
سنوورە
کانی
تورکیا دەژین
کە
بەزۆری
لە
باشووری ڕۆژهەڵاتی
ئەم
وەڵاتە
نیشتەجێ
بوون
.
لە
سەردەمانێکی مێژووییدا
هەمیشە
کوردی
تورکیا، زیاتر
لە
کوردی
ئێران
و عێراق چالاکیان
لە
خۆیان
نیشان
داوە و ڕێبەرانی
کورد
زیاتر
لە
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەورێکی سیاسیان گێڕاوە
تاکوو
ئێران
. زۆرینەی کوردەکانی
ئێران
لە
سەردەمی
سەفەوییەکاندا چوونە
سەر
ئایینزای
شیعە
،
کەچی
زۆربەی
کوردی
تورکیا
سەر
بە
ئایینزای سوننە
بوون
.
لە
ئیمپراتۆری
عوسمانیدا
چونکە
کوردەکان موسوڵمان
بوون
،
لە
ناو
هێزە سەربازییەکان وەردەگیران و
لە
سەروبەندی شەڕی جیهانی
یەکەم
بۆ
سەرکوتکردنی ئەرمەنییەکان کەڵکیان
لێ
وەرگیرا.
لە
ئاکامدا
هێندەی
نەخایاند
کە
کورد
کەوتە
بەر
شاڵاوی تۆڵەستاندنەوەی هێزەکانی سۆڤیەت و هاوپەیمانە ئەرمەنییەکانی.
بەم
حاڵەش، پێشمەرگەی
کورد
سەرەڕای
ئەو
هەموو
ڕەنج
و
مەینەت
و
پلە
و
پایە
نزمەش
کە
بوویان، جارێکی
دیکە
لە
ساڵەکانی 1920-1921
بە
ڕێبەرایەتی مستەفا کەمال ئاتاتورک،
لە
بەرانبەر
فەرەنسیەکان و ئەرمەنیەکان
ڕاوەستان
و
بوون
بە
قەڵغانی
بیر
و باوەڕە ئیسلامییەکەیان.
ڕەتکردنەوەی
پێوەندی
ئیسلامی تورکیا
بۆ
چەسپاندنی
شوناسی
تورکی
لە
لایەن
مستەفا کەمال
لە
هەردوو
بەستێنی مەدەنی و ئەتنیکییەوە
بووە
هۆی
لەدایکبوونی ناسیۆنالیزمی
کوردی
. سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی
کوردی
سوننەی زازایی
لە
فێڤرییەی 1925
بووە
هۆی
دەسخەڕۆکردنی هەمەلایەنەی
کورد
و
هەر
ئەم
سەرکوتکردنە بێرەحمانە
بوو
کە
برایەتی
و هاوسۆزی
ئایینی
لە
نێوان
کوردەکان ژیاندەوە. ڕاپەڕینێکی
دیکە
کە
لە
ساڵی 1928
لە
کوێستانیەکانی ئارارات
سەری
هەڵدا (و
لە
لایەن
سەرەک
خێڵ
و عەشیرەتەکانی ناوچەکە ڕێبەرایەتی
کرا
و
بۆ
یەکەم
جار
ڕێکخراوەی ناسیۆنالیستی ـــ
خۆیبوون
ـــ پشگیری لێکرد)،
بۆ
ماوەی 2
ساڵ
دەوامی
هێنا
.
دەوڵەت
وەها
لە
مەحفکردنەوەی کوردەکان پێداگربوو
کە
بەپێی یاسای2510 دانراوی ژوەنی 1934، بڕیاری
دابوو
تەواوی
ناوچە
کوردنشینەکان بخاتە چوارچێوەی پلانی تواندنەوەی
کورد
لە
ناو
کەلتووری تورکیدا.
سەیر
ئەوە
بوو
کە
کۆچ
و
ڕەوی
خەڵکی
هەژار
لە
ناوچە
کوردنشینەکانەوە
بەرەو
شارەکانی ڕۆژاوای تورکیا
کە
ئابوورێکی بریسکەداری
هەبوو
(
ناوەنجی
داهاتی کەسەکی
لەم
شارانەدا
لە
کۆتاییەکانی 1980
چوار
ئەوەندەی
ناوچەکانی
دیکە
بووە
)،
بووە
هۆی
لەدایکبوونی چینێکی ڕووناکبیر و
کرێکاری
شارنشین
کە
بزاڤی ناسیۆنالیزمی نوێی کوردەکان،
لە
هەناوی ئەمەوە هاتەدەرێ.
لە
کۆتاییەکانی 1960
لەبەر
هۆکاری چینایەتی و ئەتنیکی، کوردەکان
بە
هۆی
«حیزبی کریکارانی تورکیا»
کە
حیزبێکی
توندڕەوی
چەپگەرا
بوو
، بایەخیان
پەیدا
کرد
. هۆکاری
ئەم
مەسەلە
دەگەڕایەوە
بۆ
سنعاتی
بوونی
تورکیا
بە
ڕێژەی وەڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
کە
ئەمیش
لە
کەم
جێگەی
ناوچەکە
دەست
دەکەوت.
لە
هەشتاکان بەملاوە و دوابەدوای نیشتنەوەی ململانێی
چەپ
و
ڕاست
،
کە
کوردەکان
لە
هەر
دوو
باڵەکەدا
بەشدار
بوون
،
سەرەنجام
ڕەهەندی ئەتنیکی و نەتەوەیی
بە
سەر
ڕەهەندی چینایەتیدا
زاڵ
دەبێت.
بە
دامەزرانی حیزبی کرێکارانی
کوردستان
(PKK)
لە
ساڵی 1983
ئەم
ڕاستیە
ئاشکرا
بوو
کە
پێکهاتەی
ناوبراو
تا
ئێستاش
هەر
بەهێزە و
گوڕ
و
تینی
خۆی
لە
دەست
نەداوە.
ئەم
حیزبە دەستیدایە
هێرش
بردن
بۆ
سەر
هێزەکانی ئەرتەش و مڵکدارە کوردەکان و جوتیارانی
نەیار
و
هەر
دوو
باڵی
ڕاست
و
چەپ
چونکە
پێی وابوو
بە
ئاواتەکانی
کورد
خەیانەتیان کردووە. ڕادەی کوژراوەکانی
هەر
دوولا
کە
لە
ساڵی 1991 نزیکەی 2500
کەس
بوو
،
لە
1995 گەیشتە 20
هەزار
کەس
.
لە
ساڵی 1985 ئەرتەش هێزێکی
بەناوی
«
گاردی
دێهاتی
» دامەزراند
کە
ژمارەی ئەندامەکانی
لە
ساڵی 1996 گەیشتە 60
هەزار
کەس
.
کاتێک
بەرەنگار
بوونەوە
ڕووی
لە
زیادبوون
کرد
، دەسەڵاتدارانی تورکیا
بۆ
ماوەیەکی
کورت
ڕویانکردە
شوناسی
کوردەکان. تورگۆت ئۆزال،
سەرەک
وەزیری
ئەو
کاتە
ئیجازەی
دا
کە
ڕۆژنامەی
کوردی
بڵاو
بکرێتەوە و ئەنستیتۆیەکی کوردیش
لە
ئەنقەرە بکرێتەوە و
کورد
ئەمجار
بتوانێ
لە
جیاتی
ناوی
تورکی
ناوی
کوردی
بەکار
بێنێت.
لە
1990 حیزبێکی
نوێ
بە
ناوی
«حیزبی
کرێکاری
گەل
» دامەزرا
کە
بە
شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ وتەبێژی پەرلەمانی pkk
لە
ئەژمار
ئەهات
بەڵام
مەرگی کتوپڕی ئۆزال
لە
1993
بووە
هۆی
هەڵوەشانەوەی خێرای
ئەم
حیزبەش.
بە
تیاچوونی ئۆزال ـــ
چونکە
هەر
دوولا
پێیان وابوو
کە
دەکرێ
لەسەر
بنەمای
سازش
و
گفتوگۆ
سیاسەتێکی
نوێ
بێتە
کایەوە ـــ کەسایەتییەکی
گرینگ
لە
گۆڕەپانی سیاسەتی تورکیادا
مەحف
بۆوە.
لەو
سەردەمەوە حیزبی کرێکارانی
کوردستان
لە
سەر
بنیادێکی فێدراڵ
بۆ
تورکیا
جەخت
ئەکا
کە
لە
سایەی
ئەم
سیستەمەوە
تا
ڕادەیەکیش خودموختاری
بۆ
خۆی
مسۆگەر بکات
بەڵام
دەوڵەت
بەزۆری
ئەم
پێشنیازەی ڕەتکردۆتەوە.
لە
لایەکی دیکەوە
لە
1995 بەملاوە
دەوڵەت
هێزی
سەربازی
خۆی
ناردە
باکووری
عێراق
بۆ
سەرکوت کردنی pkk.
ئەم
ڕەفتارە شەرەفی نێونەتەوەیی تورکیای خستە
ژێر
پرسیارەوە. ساڵی 1998
بۆ
کوردی
تورکیا ساڵێکی نگریس
بوو
چونکە
لەو
ساڵەدا ڕێبەری pkk عەبدوڵلا ئۆجەلان بەپێی هاوبەندییەکی سیخوڕی نێودەوڵەتی
بە
هاوبەشی
دەوڵەتانی کینیا، یۆنان، ئیسراییل و تورکیا دەسبەسەر
کرا
و ڕادەستی حکوومەتی تورکیا کرایەوە.
ئەم
ڕووداوە
بوو
بە
هۆی
بشێوی
و نائارامی
لە
هەموو
ناوچە
کوردنشینەکان و کوردانی دانیشتووی ئەورووپاش دەنگی نارەزایەتی
خۆیان
بە
دژی
ئەم
کردەوە
هەڵبڕی.
دەوڵەتی
تورکیا
پاش
ماوەیەک حوکمی
سێدارە
بۆ
ئۆجەلان دەبڕێتەوە
بەڵام
ئەم
حوکمە
لە
ژێر
گوشاری
یەکیەتی
ئەورووپا ـــ
کە
تورکیا
حەز
دەکات دڵی ڕابگرێ
ببێ
بەشکم
ببێ
بە
ئەندامی
یەکیەتی
-
بە
هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە
تاکوو
سەرەنجام
لە
سەر
داوای
یەکیەتی
، حوکمی
سێدارە
لە
یاساکانی تورکیا لادەبرێت. ئێستاش ئۆجەلان ماوەی 12
ساڵە
تەنیا
لە
بەندیخانەی دوورگەی ئیمراڵی یەخسیرە.
ناسیۆنالیزمی
کورد
لە
عێراق
لە
یەکەمی دێسەمبەری 1918،
شەست
کەس
لە
ڕێبەرانی
کورد
پەیمانێکیان
لەگەڵ
بەریتانیا مۆرکرد
کە
زۆر
مژاوی و دژبەر
بوو
.
ئەم
پەیمانە
کە
پێشەنگاوێک
بوو
بۆ
پەیمانی سێڤەر، دەرفەتی خودموختاری
بۆ
کوردەکان دەڕەخساند
بەو
مەرجەی
کە
کوێستانەکانی
باکوور
و
باشوور
پێکەوە
گرێبدات و تورکیاش دامرکێنێ.
بەڵام
بەهێزبوونی
هەرچی
زیاتری سۆڤیەت و
هاوکات
،
نیازی
بەریتانیا
بۆ
ڕازیکردنی تورکیا و مەلیک فەیسەڵ ــ
کە
وەک
پاتشای عێراق داینابووــ
بووە
هۆی
ئەوە
کە
کوردەکان
فەرامۆش
بکرێن.
لەم
ڕووەوە
لە
پەیمانی 1930 بەریتانیا و عێراق،
نەوەک
باسێک
لە
خودموختاری
کورد
نەکرا
بەڵکوو
تەنانەت
هیچ
باسێکیش
لە
مافی کەمایەتیەکانیش نەهاتە ئاراوە.
لە
میانەی 1930
تاکوو
1950، کوردەکان
چەندین
جار
بە
ڕێبەرایەتی
شێخ
مەحموود و بارزانی
ڕاپەڕین
.
پاش
ئەوەی
، عەبدولکەریم
قاسم
لە
ساڵی 1958 حکوومەتی
پاشایەتی
لەناو
برد
،
پێوەندی
دەوڵەت
و خەباتی
سیاسی
کورد
بۆ
ماوەیەکی
کورت
گەشایەوە.
بەڵام
لە
1961
مەلا
مستەفا بارزانی و
هەندێ
ڕوناکبیری
شارستانی
سەربە
حیزبی دێموکرات
بە
ڕێبەرایەتی برایم ئەحمەد و
جەلال
تاڵەبانی
سەرلەنوێ
بەدژی
دەوڵەت
ڕاپەڕین
و شۆڕشێکیان پێکهانی.
لە
ساڵی 1964
دەوڵەتی
قاسم
ڕووخا و
کورد
دیسانەوە
لە
بەرانبەر
دەوڵەت
وێستا
.
بەڵام
ئەمجارە
لەگەڵ
جارەکانی
پێشوو
جیاوازی
هەبوو
، ئەویش
ناکۆکی
ئەکەوێتە بەینی حیزب و برایم ئەحمەد و
تاڵەبانی
لە
حیزب جیادەبنەوە و ئەوسەرودەمانە پێیاندەگوتن جەماعەتی مەکتەبی
سیاسی
.
ئەم
حاڵەتە، سەرەتای مودێلێکی ماڵوێرانکەر
بوو
لە
خەباتی
سیاسی
کوردەکان
کە
کەمتاکورتێک
تا
ئێستاش
هەر
درێژەی
بووە
و دەرەنجامی
نالەباری
بۆ
ئامانجی
کورد
لێکەوتۆتەوە.
سەیر
ئەوەیە
کە
ڕژێمی
پان
ـــ عەرەبی
بەعس
کە
لە
ساڵی 1968
بە
دەسەڵات
گەیشت، لانیکەم
لە
ڕواڵەتدا
زۆرترین
سازگاری
لەگەڵ
ناسیۆنالیزمی
کورد
هەبوو
.
لە
ڕێکەوتنامەی 11ی ئەیلوولی 1970
دەوڵەتی
عێراق
بە
شێوەیەکی فەرمی
دوو
نەتەوەی
لەم
وەڵاتە
بە
ڕەسمییەت
ناسی
و یەکێک
لە
دوو
پۆستی
جێگری
سەرکۆماری
بە
کوردەکان بەخشی. زمانی
کوردی
وەک
یەکێک
لە
دوو
زمانە
سەرەکییەکەی عێراق ڕەسمییەتی پێدرا و
دەوڵەت
زەمانەتی ئەوەیکرد
کە
کاروبارە دەوڵەتییەکانی ناوچەکە بسپێرێتە
دەست
کوردەکان.
بەڵام
هێندەی
نەخایاند
بە
هۆی
دڕدۆنگی و گۆمانی
هەر
دوولا
بە
یەکتر
، پێوەندییەکانیان بچڕا.
لە
کاتێکدا
کە
دەوڵەت
پێی وابوو بارزانی
لەگەڵ
وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
سەروساختی
هەیە
،
کەچی
بارزانیش
دەوڵەتی
گومانبار
دەکرد بەوەی
کە
ناوچە
پڕنەوتەکەی
کەرکووک
بە
ئانقەست
دەکاتە عەرەبنشین.
ئەم
گومانە
لەو
کاتەی
کە
دەوڵەتی
عێراق نزیکەی
پەنجا
هەزار
کوردی
ئێرانی
لە
کەرکووک
بەرەو
ئێران
وەدەرنا، زیاتر
بڕوای
پێکرا.
لە
مارسی 1974
دەوڵەت
بە
شێوەیەکی یەکلایەنە یاسایەکی
لە
بابەت
ئۆتۆنۆمی
کوردەکان بڵاوکردەوە و کەرکووکی
لەم
ناوچانە هەڵاوارد. بارزانی و حیزبی دیموکرات
ئەم
قانوونەیان ڕەتکردەوە. شۆڕشێکی
خوێناوی
دەستی
پێکرد
بەڵام
کاتێک سەدام مافی
ئێرانی
لە
بابەت
شەتولعەرەبەوە
بە
ڕەسمییەت
ناسی
،
بەو
مەرجەی
کە
ئێران
دەست
لە
پشتیوانی
خۆی
لە
کوردی
عێراق هەڵگرێ،
کتوپڕ
ئەم
شۆڕشە
قەتیس
مایەوە.
دەوڵەت
پلانەکەی
خۆی
درێژە
پێدا
و 500
ئاوایی
کوردنشینی
لەگەڵ
خاکا
یەکسان
کرد
و 600هەزار
کەس
لە
دانیشتووانی
ئەم
گوندانەی ناردە
ناو
ئۆردوگا
کە
زیاتر
لە
ناوەندی
عێراق
بوون
تاکوو
لە
بەینی
ئێران
و عێراق
وەک
لەمپەرێک
بۆ
پاراستنی
خۆی
کەڵکی
لێ
وەربگرێت.
دەرفەتێکی
دیکە
کە
بۆ
دابینکردنی مافی خودموختاری
بۆ
کورد
هەڵکەوت
،
هاوکات
بوو
لەگەڵ
شەڕی
هەشت
ساڵەی
ئێران
و عێراق
لە
1980 بەملاوە.
بەڵام
ئەمجارەش ڕاپەڕینی کوردەکان
لە
بەینی
دوو
پارتە سەرەکییەکە
تووشی
کێشە
و شەڕی براکوژی
هات
. سەرکەوتنی
ئێران
و داگیرکردنی شارێکی عێراق
لە
بەرەی
باکوور
(1983) و
پشتیوانی
کوردەکان
لە
ئێران
لەم
کاتەدا
بووە
هۆی
ڕقئەستووربوونی سەدام
لە
ئاست
کورد
.
هەشت
هەزار
کەس
لە
پیاوانی بارزانی
کە
لە
ئۆردوگای قوشتەپە
بوون
،
دەسگیر
دەکرێن و هەمویان
سەرنگون
کران
.
لە
ساڵی 1987، هێزەکانی
بەعس
بۆ
یەکەم
جار
لە
ئاستێکی بەربڵاودا، چەکی کیمیاوییان
لە
شار
و دێهاتە کوردنشینەکان
بەکار
هێنا
و
هەزاران
کەس
تیاچوون
.
پاش
ساڵێکی
دیکە
ئۆپەراسیۆنی
ئەنفال
و تیابردنی کوردەکان
بە
ئەنجام
گەیشت
کە
لە
ئاکامدا نزیکەی 200
هەزار
کەس
کوژران
و 4000 ئاواییش
وێران
کرا
.
لە
ئاگۆستی 1990، سەدام هێرشی
کردە
سەر
خاکی
کوەیت و
ئەم
وەڵاتەی
داگیر
کرد
، دوای ساڵێک هێزی هاوپەیمانان،
لە
ئاسمان
و زەوییەوە هێرشێکی چڕوپڕیان
کردە
سەر
عێراق.
لە
وەها
کەش
و هەوایەکدا هێزی
کوردی
بڕستی لێبڕابوو.
بەڵام
دواتر
لە
فێڤرییەی 1991
لە
دوای ڕاپەڕینی شیعەکان
لە
باشوور
، هێزەکانی کوردیش
ڕاپەڕین
و دەستیان
کردە
هێرش
بردن
بۆ
شارە
کوردنشینەکان
کە
تا
ئەو
دەم
بە
دەست
هێزەکانی عێراقەوە
بوو
.
لە
19ی
مارس
کەرکووک
گیرایەوە،
بەڵام
دوو
هەفتە
دواتر
دیسانەوە
کەوتە
دەست
عێراقییەکان. زیاتر
لە
یەک
ملوێن
کورد
کە
دڕندەیی و وەحشیگەرییەکانی سەدامیان
لە
بیر
نەچووبۆوە،
بەرەو
سنوورەکانی
ئێران
و تورکیا
هەڵاتن
کە
هەندێ
دیمەنی ورەبزوێن و سۆزناک
لە
شاشەی تەلەفیزۆنەکانی
جیهان
لەم
بارەوە
بڵاو
کرایەوە.
ڕای
گشتی
جیهان
کەوتە
خرۆش
و
لە
ئاکامدا
بۆ
یەکەم
جار
لە
28 ی ئاپریلی 1991، هاوسوێندییەکی نێونەتەوەیی
بە
مەبەستی پاراستنی
گیانی
کوردەکان
لە
باکووری
عێراق
لە
ئاستی خولگەی 36
دەرەجە
هاتە
کایەوە و ناوچەیەکی ئەمنی ڕاگەیاندرا
کە
سەدام
بۆی
نەبوو
سنووری
ئاسمانی
و زەوینی
ئەم
ناوچە
ببەزێنێ.
گفتۆگۆ
لە
سەر
کێشەی
کەرکووک
و
مەندەلی
و
خانەقین
و
هەروەها
دیموکراسی
فرەحیزبی
لە
نێوان
سەدام و کوردەکان سوودبەخش
نەبوو
و
شکستی
هێنا
.
لە
مانگی
مەی
1992
لە
هەرێمی
کوردستان
هەڵبژاردنێک بەڕێوەچوو
بە
مەبەستی دامەزرانی دەوڵەتێک
کە
خاوەن
بەهایەکی نێونەتەوەیی بێت.
دوو
حیزبی
سەرەکی
(
یەکیەتی
و
پارتی
)، هەرکامیان 45% دەنگەکانیان بردەوە.
بەڵام
هاوپەیمانان
هیچ
پێوەندییەکیان
لەگەڵ
پەرلەمانی
کوردستان
و حکوومەتی
هەرێم
نەکردەوە. دواتر هەرێمە ئازادکراوەکە لەبەینی
دوو
حیزبەکەدا
وردە
ــ
وردە
تووشی
کێشە
و
ململانێ
بوو
کە
لە
ساڵی 1994
لە
شەڕی براکوژیدا گەیشتە ئەوپەڕی
خۆی
.
ساڵی 2003 جارێکی
دیکە
هاوپەیمانان
بە
ڕێبەرایەتی وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
هێرشێکی
چڕ
و پڕیان
کردە
سەر
خاکی
عێراق و توانییان
لە
ماوەی 21 ڕۆژدا
ئەم
وەڵاتە بگرنەوە. 3
ساڵ
پاش
ڕووخانی ڕژێمی سەدام،
جەلال
تاڵەبانی
(
سەرۆکی
یەکیەتی
نیشتمانی
)
بووە
سەرۆک
کۆماری
ئەم
وەڵاتە و مەسعوود بارزانیش
بووە
سەرۆکی
حکوومەتی
هەرێم
. ساڵی 2005 قۆناغێکی
نوێ
لە
کوردستانی
عێراق
دەست
پێ
دەکات
کە
ئەویش یەکگرتنەوەی
دوو
ئیدارەی هەرێمەکە
بوو
.
ئەمێستا
زیاتر
لە
16
ساڵە
کە
کوردی
ئەم
پارچە
لە
هەرێمەکەدا حکوومەتی
خۆی
بەڕێوە
دەبات و خاوەنی کێشێکی
سیاسی
باڵایە
لە
ناوچەکە و عێراقدا.
کورد
لە
سوریا
حەشیمەتی
کوردی
سوریا، نزیکەی 1 ملیۆن و 750 هەزارکەس دەبێت
کە
10% حەشیمەتی
ئەم
وەڵاتە پێکدێنن
کە
زۆربەیان
لە
1920 بەملاوە بەتایبەت
لەدوای
شکستهێنانی ڕاپەڕینی
کورد
لە
تورکیا ڕویانکردە
ئەم
وەڵاتە.
ئەم
کوردانە
هەر
خێرا
ڕواڵەتی عەرەبیان
لێ
نیشت
و
لە
سەرەتاکانی دامەزرانی
کۆماری
تازەپێگەیشتووی سوریا، دەستیان گەیشتە
پلە
و
پایەی
باڵای
سەربازی
بەڵام
لە
1958
پاش
ئەوەی
کە
کۆماری
یەکگرتووی
عەرەب
دامەزرا و
بڕیار
درا
میسر
و سوریا ببنە وەڵاتێکی
یەکگرتوو
، کوردەکانیان
لە
پلە
و مەقامە باڵاکان وەدەرنا. لێکهەڵوەشانی
ئەم
کۆمارەش،
نەک
هەر
کاریگەریی ئەوتۆی
لەسەر
چارەنووسی کوردەکان دانەنا
بەڵکوو
دەوڵەت
دەستی
کرد
بە
دروستکردنی دیواربەندێکی عەرەبنشین
لە
جزیرە
کە
زۆرینەی کوردەکانی لەخۆ گرتبوو.
ئەم
پلانە
لە
لایەن
حافز
ئەسەد
سەرۆک
کۆماری
ئەو
کاتەی سوریا
لە
ساڵی 1976
پووچەڵ
کرایەوە.
بەڵام
داخوازییە فەرهەنگییەکان
وەک
پەروەردە
بە
زمانی
کوردی
و ناولێنانی
کوردی
، ئێستاش
هەر
پێشێل
دەکرێت. کاربەدەستانی سوریا ئێستاش ناسنامەیان
بە
نزیکەی 300
هەزار
کوردی
ئەم
وەڵاتە نەداوە و
ئەم
حەشیمەتە
بە
ئەجنەبی
لە
قەڵەم
ئەدەن.
کەچی
سەیر
ئەوەیە
لە
خەباتی
پارتی
کرێکارانی
کوردستان
(pkk) بەدژی
دەوڵەتی
تورکیا
پشتیوانی
کردووە،
بەڵام
حازر
نابێت دانبنێ
بە
مافە
سەرەتاییەکانی هاووەڵاتیانی
کوردی
خۆی
.
تا
ئێستا
هیچ
بزاڤێکی سەربەخۆییخوازانە
لە
لایەن
کوردی
سوریاوە ڕانەگەیەندراوە.
یەکەم
حیزبی
کوردی
لە
سوریا حیزبی دیموکراتی
کوردستان
بووە
کە
لە
ساڵی 1957 دامەزرا.
ئێستا
بە
شێوەیەکی نایاسایی و
پەنامەکی
13حیزبی
کوردی
چالاکی
دەنوێنن
کە
زێدەتر
لە
قامیشلی
و
جزیرە
، لایەنگرییان لێدەکرێت. حیزبە کوردییەکانی سوریا پێوەندییەکی پتەویان
پێکەوە
نییە
بەڵکوو
بەهۆی یەکگرتووییەک
کە
لەگەڵ
ئیسلامخوازانێکی
وەک
ئیخوانولموسلمین
هەیانە
، بوونەتە مەترسییەک
بۆ
ڕژیمی سوریا.
تێکشکانی ڕژێمی سەدام حسەین
لە
ساڵی 2003 و دامەزرانی حکوومەتێکی فیدراڵ
لە
کوردستانی
باشوور
، ڕووداوەکانی
یاری
تۆپیپێی
قامیشلی
لە
12ی مارسی 2004 و گوشارە نێونەتەوەییەکان بەسەر ڕژێمی بەشار
ئەسەد
بە
تۆمەتی تیرۆری
ڕەفیق
حەریری،
سەرۆک
وەزیرانی لوبنان
لە
ساڵی 2005،
کۆمەڵە
هۆکارێکن
کە
کوردی
سوریا زیاتر
لە
جاران
بەرەو
بزاڤێکی ناسیۆنالیستی هاندەدات.
نافەرمانی
مەدەنی نافرمانی
مدنی
Civil Disobedience
هەر
هەنگاوێک
کە
سنووری
یاسا
ببەزێنێت
بە
مەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی
هەموان
بۆ
ڕاوەستان
لە
بەرانبەر
ناڕەوایی
و
نادروستی
یاساکان لەباری ئەخلاقی و عەقڵانییەوە
بە
نافەرمانی
مەدەنی
لە
قەڵەم
دەدرێت.
ستراتیجی
نافەرمانی
مەدەنی
یا
بێفەرمانی حکوومەت،
لە
لایەن
مەهاتماگاندی ڕێبەری
سەربەخۆیی
هیندستان
بۆ
ڕزگاربوون لەژێر
دەستی
بریتانیا
هاتە
ئاراوە.
شێوازی
گاندی
بریتی
بوو
لە
:
سەرپێچی
کردن
لە
یاساکانی
وەڵات
،
نەدانی
باج
، وەرنەگرتنی
پۆست
و مەقامی
دەوڵەتی
، یاساخکردنی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی یاسادانان،
هاوکاری
نەکردن
لەگەڵ
ئینگلیزییەکان و پاوانکردنی شمەکی بەریتانی.
لەم
جۆرە خەباتەدا زیاتر
لەسەر
بیێموبالاتی و
بێدەنگی
جەخت
دەکرێت.
بەڵام
نافەرمانی
مەدەنی
پێویستی
بە
هەنگاونان
و کردەوەیە. لایەنی
هاوبەشی
ئەم
دوو
خەباتە
تەنیا
ئەوەیە
کە
ئاشتیئامێزە و دوورە
لە
شەڕەنگێزی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (1966)
یەکێکە
لەو
دوو
پەیماننامە
گرنگە
نێودەوڵەتییە
کە
ئەو
مافانەی
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا
باسی
لێکراوە،
لە
باری
یاساییەوە زەمانەتیان دەکات
تاکوو
جێبەجێ
بکرێن.
ئەم
پەیماننامە
داخوازییەکانی
هەموو
مرۆڤێکی
لەمەڕ
مافە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کولتوورییەکان
لەبەرچاو
گرتووە و دەوڵەتەکانی
بە
مسۆگەرکردنی
ئەم
مافانە ڕاسپاردووە.
ئەم
پەیمانە
31
مادە
لەخۆ دەگرێ
کە
بۆ
نموونە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
مافی خودموختاری،
کار
و
پشوودان
، مافی
مانگرتن
و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون
لە
هەژاری
و برسییەتی و
نەخۆشی
،
پەروەردە
و باشترکردنی
باری
ژیان
و
گوزەران
.
هەنگاوە سەرەتاییەکان
بۆ
داڕشتنی
ئەم
پەیمانە
لە
لایەن
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بە
ئەنجام
گەیشت و
لە
ساڵی 1954
بە
کۆمەڵی
گشتی
ئەم
ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا.
بەڵام
تاساڵی 1966
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
پەسند
نەکرا و
لە
ساڵی 1976
پاش
پەسند
کردنی 35
وەڵات
یەکلاکرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کوێرباوەڕی/دەمارگرژی
فاناتیسیزم،
بە
بیر
و
باوەڕی
تەسک
و
کوێرانە
دەگوترێ و
مێشک
تەسک
یان
کوێرباوەڕ کەسێکە
کە
دەربارەی بابەتە جۆراوجۆرەکان،
غیرەت
و
هەست
وخوستێکی
تایبەت
لەخۆی
نیشان
دەدا
و
بێ
بەڵگە
هەڵدەچێ و
لایەنگری
کوێرکوێرانە
لە
بابەتێکی
سیاسی
،
ئایینی
،
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
دەکات. مرۆڤی کوێرباوەڕ، کارەکانی
خۆی
لەڕووی
ئاوەز
و ئەندێشەوە
ئەنجام
نادات و گوتار و کرداری
خۆی
بە
پێوەرە
عەقڵییەکان هەڵناسەنگێنێ و
لە
ژێر
کاریگەریی
هەست
و سۆزدا
لە
هیچ
هەوڵ
و
کۆشش
و فیداکارییەک
درێخی
ناکات و
بۆ
سەپاندنی بیروڕای
خۆی
لە
هەموو
ئامرازێک
کەڵک
وەردەگرێ.
هەر
بۆیە
فاناتیسیزم،
دژ
بە
فەلسەفە
دەوەستێ
چونکە
فەلسەفە
زانستی
بیرکردنەوە
و بەکارهێنانی
هزر
و
ئاوەز
و بەرهەمی
ئاخافتن
و گفتوگۆیە.
حاشای
لێ
ناکرێ
کە
کوێرباوەڕی
لەو
مەسەلانەی
کە
پێویستیان
بە
تێفکرین و
ئەندێشە
هەیە
،
نەوەک
بەرەو
دۆزینەوەی
هەقیقەت
ڕێنموونیمان ناکات،
بەڵکوو
دەبێتە لەمپەرێک لەبەردەم
شیاندن
و بەڵگاندنی ژیرانەی بابەتەکان. مرۆڤی
تەسک
بیر
، ڕێگەیەک
شک
نابات
جگە
لەوەی
بیر
و بۆچوونی
خۆی
بە
زۆرەملی داسەپێنێت.
بەم
بۆنەوە دەرفەتی توێژینەوە و شرۆڤەی بیروڕای خەڵکانی دیکەشی
لە
دەست
دەردەچێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆماری کوردستان (مەهاباد)
لە
شەڕی دووهەمی جیهانیدا
ئەگەرچی
ئێران
بێلایەنی
خۆی
ڕاگەیاندبوو
بەڵام
لە
لایەن
بەریتانیا و ڕووسەکانەوە
لە
ئاگۆستی 1941، کەرتی ڕۆژاوای
ئێران
داگیر
کرا
. بەریتانیا،
بۆ
پاراستنی کەرتی ڕۆژهەڵاتی عێراق ناوچەی کرماشانی
گرت
و ڕووسەکانیش، ئازەرباییجانی
ڕۆژهەڵات
و
ڕۆژئاوا
بێجگە
لە
شارەکانی
مەهاباد
و
شنۆ
و نەغەدەی
داگیر
کرد
.
لەم
ناوەدا ناوچەی
مەهاباد
و
سەقز
،
لە
کۆنترۆڵی
هیچ
لایەنێک
نەبوو
.
نەبوونی
هیچ
هێزێکی
دەسەڵاتدار
(
تەنانەت
ئێرانیش)
لە
ناوچەکەدا زەمینەی
بۆ
دامەزراندنی حکوومەتێکی خودموختار
خۆش
دەکرد.
ئەم
دۆخە
، لانیکەم
تا
کۆتایی
شەڕی جیهانی
دووهەم
بەردەوام
بوو
.
قازی
محەمەد ساڵێک دوای دامەزرانی حیزبی دیموکراتی
کوردستانی
ئێران
لە
22ی ژانوییەی 1946،
لە
مەیدانی چوارچرای
مەهاباد
،
کۆماری
کوردستانی
ڕاگەیاند.
قازی
محەمەد
چەند
ڕۆژ
دواتر ئەنجومەنی وەزیرانی کۆمارییەکەی ڕاگەیاند
کە
پێکهاتبوو
لە
حاجی
بابەشێخ،
سەرەک
وەزیر
و 12
وەزیری
دیکە
.
کۆماری
کوردستان
و
دەوڵەتی
کوردی
تەنیا
11
مانگی
خایاند.
هەر
بۆیە
لە
ڕێکەوتی 17ی دێسەمبەری 1947،
دوور
لە
پشتیوانی
ڕووسەکان، هێزە سەربازییەکانی ڕژێمی
پاشایەتی
هێرشیان
کردە
مەهاباد
و شارەکانی
دەوروبەر
و
کۆماری
نوێباو ڕووخا. سەرەتای ژانوییەی 1947
دەوڵەتی
ئێران
دادگەیەکی
سەربازی
بۆ
قازی
محەمەد و براکەی و ئامۆزاکەی،
سەدر
و سەیف سازاند و
لە
ڕێکەوتی 23ی
ئەو
مانگە
لە
سێدارە
دران
و
کۆماری
کوردستان
کۆتایی
پێهات.
کۆریس
کۆچیرا، مێژونووسی
بەناوبانگ
دەربارەی
هۆی
ڕووخانی
کۆماری
مەهاباد
لە
زمانی
مەلا
مستەفا بارزانییەوە دەنووسێت: «
ئەوە
کورد
نەبوو
کە
لە
هێزەکانی ئەرتەشی
ئێران
تووشی
شکست
بێت
بەڵکوو
ئەوە
یەکیەتی
سۆڤیەت
بوو
کە
لە
بەرانبەر
ئەمریکا
و بەریتانیادا
شکستی
خواردبوو!».
لەو
هۆکارانەی
کە
دەتوانێ
ئەم
بۆچوونە بسەلمێنێت،
یەکەم
، چوونەدەرەوەی هێزەکانی ئەرتەشی
ڕووس
بوو
لە
ئێران
.
دووهەم
، قسەکانی باڵیۆزی
ئەمریکا
لە
تاران
کە
گوتبووی،
دەوڵەتی
ئەمریکا
لە
یەکپارچەیی
خاکی
ئێران
داکۆکی
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمەڵەی ژ.کاف (ژیانەوەی کورد)
ئەم
کۆمەڵە
لە
ڕێکەوتی 16/9/1942 (
بەرانبەر
بە
25ی خەرمانانی 1321ک.ه)
لە
شاری
مەهاباد
لە
لایەن
چەند
کوردێکەوە
بە
مەبەستی برەوپێدانی بیروباوەڕی
نەتەوایەتی
لەناو
جەماوەری
کوردی
دامەزرا.
هەندێک
لەو
کەسانەی
کە
بەشدار
بوون
لەم
ڕێکخستنەدا بریتین
لە
: ڕەحمان عەلەوی، محەمەدئەمین شەرەفی، محەمەد نانەوازادە، ڕەحمان زەبیحی،
حوسێن
فرووهەر
(زەڕگەری)، عەبدوڕەحمان ئیمامی،
قاسم
قادری، میرعەبدولڵا
داودی
، ئەحمەد عیلمی،
عەزیز
زەندی
، محەمەد
یاهوو
، میرحاج (
کوردستانی
عێراق) و
قادر
مودەڕسی.
لە
ماوەی
شەش
مانگدا ژمارەی ئەندامانی
کۆمەڵە
گەیشتە 100
کەس
.
هەموو
کوردێک دەیتوانی
لە
کۆمەڵەدا ببتە
ئەندام
.
هەرکەس
ببوایە
بە
ئەندام
،
لە
دیدارێکی
نهێنی
و
بە
ئامادەبوونی
سێ
کەس
لە
ئەندامانی دامەزرانەر،
حەوت
جار
سوێندی
بە
قورئان
دەخوارد
کە
بەم
شەش
خاڵەی
خوارەوە
وەفادار
بمێنێت.
1ـــ
بە
نەتەوەی
کورد
خەیانەت
نەکات.
2ـــ
هەوڵ
بدات
بۆ
ئۆتۆنۆمی
کوردان.
3ـــ
هیچ
نهێنیەک نەدرکێنی چ
بە
زمان
چ
بە
نووسین
.
4ـــ
تا
دوایین
ڕۆژی
ژیانی
هەر
ئەندام
بێت.
5ــــ
هەموو
پیاوێکی
کورد
بە
برا
و
هەموو
ژنێکی
کورد
بە
خوشکی
خۆی
بزانێت.
6ـــ
بێ
ئیجازەی
کۆمەڵە
لە
هیچ
پارت
و ڕێکخراوەیەکی دیکەدا نەبێتە
ئەندام
.
لە
مانگی
گوڵانی 1943 ئەندامانی کۆمیتەی
ناوەندی
بە
ئامادەبوونی
سەد
کەس
لە
ئەندامانی
کۆمەڵە
،
لە
سەر
کێوی
خواپەرست
،
لە
نزیک
مەهاباد
، هەڵبژێردران.
بەڵام
کەسێک
بەناوی
سەرۆک
یا
سکرتێر
دیاری
نەکرا
بەڵکوو
کۆمیتەیەکی
سێ
کەسی
کە
پێکهاتبوون
لە
ڕەحمانی زەبیحی، ڕەحمانی شەرەفکەندی (
هەژار
موکریانی) و محەمەد
یاهوو
،
وەک
دەستەی
سەرۆکایەتی
دەستنیشان
کران
.
لە
مانگی
ڕەزبەری 1944
قازی
محەمەد
بوو
بە
ئەندامی کۆمەڵەی ژ.کاف.
کۆمەڵە
لەگەڵ
حیزبی
هیوا
(
کوردستانی
باشوور
) و
خۆیبوون
(
کوردستانی
باکوور
)
پێوەندی
بووە
و ڕۆڵێکی گرینگی هەبووە
لە
گەشەپێدانی
هەستی
نەتەوایەتی
لە
ناوچەکەدا.
پاش
دامەزراندنی حیزبی دیموکراتی
کوردستانی
ئێران
لە
ڕێکەوتی 16/8/1945
بە
سەرۆکایەتی
قازی
محەمەد و دامەزراندنی
کۆماری
کوردستان
، کۆمەڵەی ژ.کاف
لەناو
ئەو
حیزبەدا توایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەنجومەنی باکووری (نۆردیک)
ئەنجومەنی
باکووری
یان
ئەنجومەنی سکاندیناڤی، کۆمەڵێکە پێکهاتووە
لە
نوێنەرانی وەڵاتانی دانیمارک، سوید، ئیسلەند، فەنلاند و نەرویج
کە
بەمەبەستی پەرەپێدان
بە
هاوکاری
لە
بواری
جۆراوجۆر
لەنێوان وەڵاتانی سکاندیناڤی دامەزرێوە.
ئەم
ئەنجومەنە ئەندامانی
خۆی
دنە
دەدا
کە
بۆ
ڕێکخستنی بازاڕێکی
هاوبەش
بۆ
بەرهەمەکانی
خۆیان
، چالاکییەکانیان
ڕێک
بخەن
تاکوو
بەرەو
یەکیەتییەکی گومرگی
هەنگاو
بنێن.
بەڵام
ئەم
جووڵانەوە
،
لەدوای
دامەزرێنی«
یەکیەتی
بازرگانی
ئازادی
ئەورووپا»
لە
ساڵی 1959 و
بە
ئەندامبوونی دانیمارک و نەرویج و سوید
لەو
یەکیەتییەدا
کۆتایی
پێ
هات
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
باکوور و باشوور
باکوور
بریتییە
لە
: وەڵاتانی پێشکەوتووی
پیشەسازی
سەرمایەداری
،
واتە
وەڵاتانی ئەوروپی، ئەمریکای
باکووری
، ژاپۆن و ئوسترالیا
کە
بەزۆری
لە
نیوەی
باکووری
گۆی
زەویدا
جێگیر
بوون
.
باشوور
بریتیە
لە
: وەڵاتانی دواکەوتووی
هەژار
،
واتە
وەڵاتانی
ئەفریقایی
و ئەمریکای باشووری و
ئاسیایی
کە
زۆربەیان
لە
نیوەی باشووری
گۆی
زەوی
جێگیر
بوون
.
لە
میدیاکانی
ڕۆژاوا
،
ئەغڵەب
ئاماژە
دەدرێتە فوڕمولی
باکووری
دارا
و باشووری
نەدار
.
کەواتە
لەم
ڕوانگەوە جیهانی
هاوچەرخ
دابەش
کراوە
بە
کۆمەڵێ نەتەوەی
پارەدار
و کۆمەڵێکی
دەستەنگ
و
بێ
پارە
.
فری
بیتۆ، قەشەی
ئازادیخوازی
برازیلی،
بۆ
چارەسەرکردنی گرفتەکانی
سەرزەوی
دوو
ڕێچارە
پێشنیاز
دەکات:
یەکەم
، پاوەجێکردنی
ئاشتی
لە
جیهان
.
دووهەم
، کەمکردنەوەی
جیاوازی
و لەمپەری
نێوان
باکوور
و
باشوور
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەت + میریی
وشەکە
بە
مانای فەرمانڕەوایی و حوکمکردنە،
بەڵام
لە
زاراوەی سیاسیدا بریتییە
لە
کۆمەڵە
ڕێکخراوەیەکی
کۆمەڵایەتی
کە
بۆ
دیاریکردنی
پێوەندی
چینە
کۆمەڵایەتییەکان و پاراستنی
سامانی
کۆمەڵگە
بەدی
دێت
. چەمکی حکوومەت
بە
نیسبەت
دەوڵەت
، چەمکێکی عەینی و بەرچاوترە.
ئەرکە
سەرەکییەکانی حکوومەت، دانانی
یاسا
و پیادەکردنییانە.
جیاواز
لەمانەش حکوومەت و
دەزگە
حوکومییەکان، ئەرکی
پەرەسەندن
و خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتییان
لە
ئەستۆدایە.
ڕێکخراوە حوکومییەکان،
لە
کۆمەڵگەی سەرەتاییدا
بەدی
ناکرێن
چونکە
ئەم
جۆرە کۆمەڵگەیە بەهۆی
تێک
تەنراوی و تێکەڵاوی
کۆمەڵایەتی
، بێڕێوشوێنی ڕێکخراوە
یان
کەسێکی
تایبەت
ڕەفتار
دەکات. کۆمەڵگەی
سەرەتایی
لەبەر
ئەم
هۆیانەی
خوارەوە
پێویستی
بە
حکوومەت نەبووە:
1ــ گرووپێکی بچووکە.
2ــ خاوەنداریەتی
گشتی
لە
ئارادا نەبووە.
3ــ
کۆنەپەرست
بووە
.
بەڵام
حکوومەت
لەم
چاخەدا جیاوازە و ڕۆژبەرۆژ
بەرەو
ئاڵۆزبوونی زیاتر ئەچێت و
ئەرک
و تەوزیمی
گەورە
و بەربڵاوی
لێ
زیاد
بووە
.
لەم
بارەوە
سێ
هۆکار
دەور
ئەبینن
کە
بریتین
لە
:
1ــ بەرفرەوانی
خاک
و زێد: بەهۆی زیادکردنی قەڵەمڕەوی
هەندێ
لە
دەوڵەتەکان و یەکگرتنی نەتەوەی
جۆراوجۆر
لە
وەڵاتەکەدا دەوڵەتانێکی بەرفرەوان
دروست
بوون
.
2ــ ئاڵۆزبوونی
ژیانی
کۆمەڵایەتی
:
ئەمڕۆکە
،
ئەو
دەوڵەتانەی
کە
تەنیا
لە
یەک
نەتەوە
پێکهاتبن
واتە
کۆمەڵگەیەکی هاوکووفیان ببێت
کە
خاوەنی
بەرژەوەندی
و
زمان
و مێژووی
هاوبەش
بێت
بە
دەگمەن
هەڵدەکەون.
هەندێ
لەم
دەوڵەتە تازەپیاکەوتووانە، خەڵکانێکی زۆریان لەخۆ گرتووە
کە
لە
باری
ڕەگەزی و ئەتنیکی و ئاینییەوە،
جیاوازی
زۆریان
پێکەوە
هەیە
.
3ــ گۆڕانی هەمیشەیی: کۆمەڵگەی
ئەم
سەردەمە
،
لە
سێبەری تەکنۆلۆجیەوە
هەمیشە
لە
حاڵی
گۆڕان
و نوێبوونەوەدایە و
ئەم
تازەبوونەوە
بۆ
حکوومەتەکان
ئەستەم
و دژوارە.
ئەم
هۆکارانە
بۆتە
هۆی
ئەوەیکە ئەرکی دەوڵەتەکان
لە
بەرانبەر
کیشەکان
ئەستەم
بێت،
بە
چەشنێک
کە
حکوومەتانی
ئەم
سەردەمە
ناتوانن
وەکوو
حکوومەتەکانی
پێشوو
بە
سانایی
ژیانی
خەڵک
خۆش
بکەن و ئاسایشی
کۆمەڵگە
مسۆگەر بکەن. یەکێک
لەو
مەترسییانەی
کە
ڕێوشوێنی
کۆمەڵایەتی
لە
دەوڵەت
ئەشێوێنێ،
شۆڕش
و
لادان
لە
دابونەریتە کۆمەڵایەتییەکانە.
لەم
ڕووەوە بەهۆی ئاڵۆزیی کاروباری حکوومەتی
ئەم
سەردەمە
، ژمارەی ڕێکخراوە و بەڕێوەبەرانی دامودەزگە ئیدارییەکان
ڕوو
لە
زیادبوونە و
کۆمەڵگە
بۆتە
دیلێکی
بەر
دەستی
بۆرۆکراسییەتەوە.
چەمکی حکوومەت
ئەگەر
لەگەڵ
ئاوەڵناوێک
بەکار
ببرێت،
ئەوە
بۆ
دیاریکردنی
جۆری
ڕژێمی سیاسیە.
بۆ
وێنە
: حکوومەتی پەرلەمانی و حکوومەتی
دیموکراسی
. «حکوومەتی قانوونی» ، بەپێی ماناکەی،
نوێنەری
«
خواستی
گشتی
»
یە
و بەڕێوەبەری
ئەم
خواستانەیە بەپێی ڕێوشوێنەکانی
دەستوور
.
بەم
بۆنەوە
تا
ئەو
کاتە
حکوومەت «قانوونی»
لە
ئەژمار
دێت
کە
ڕەفتارەکانی
لەگەڵ
خواستی
گشتیدا
یەک
بگرێتەوە
ئەگینا
ئەبێتە حکوومەتێکی دیکتاتۆری*.
لە
ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتی و
پێوەندی
نێوان
وەڵاتەکان،
واقیعی
حکوومەت
ئەوەیە
کە
دەسەڵاتی
ڕاستەقینە
بە
دەست
چ کەسانێک
یا
گرووپێکەوەیە.
ئەغڵەب
پێودانگی
ڕاستەقینە
بۆ
ناوبردەکردنی حکوومەتێک لایەنی واقعی شتەکەیە
تاکوو
لایەنی قانوونییەکەی.
واتە
لەگەڵ
خواستی
گشتیدا
یەک
بخوێنێتەوە.
بەڵام
هەندێ
جار
بۆ
وێنە
لە
کاتی
ڕاپەڕین
یان
شۆڕش
لە
وەڵاتێک،
هەندێ
لە
دەوڵەتەکان ڕێکخراوە
یان
دەوڵەتی
ئازاد*
یان
دەوڵەتی
کاتی
*
وەک
دەوڵەتی
قانوونی،
بە
ڕەسمییەت دەناسن
نەک
دەزگەی حاکمێک
کە
بەهۆی پێشێلکردنی
خواستی
گشتی
بە
نایاسایی
ناوی
دەرکردووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی دەستووری
بە
ڕژێمێکی
سیاسی
دەگوترێ
کە
بەستێنی دەسەڵاتەکەی بەپێی بەربەستی قانوونی
بەرتەسک
کرابێتەوە.
لەم
ڕووەوە
لە
بەرانبەر
حکوومەتی ئیستبدادی و دیکتاتۆریدا حکوومەتی
دەستووری
دێتە ئاراوە.
بە
واتایەکی
دیکە
، حکوومەتی
دەستووری
لەگەڵ
حکوومەتی قانوونی
بە
یەک
مانا
لێکدراونەتەوە.
قانوون
بریتییە
لە
کۆمەڵێ
بنەما
و پرەنسیپ
کە
لە
لایەکەوە سنووری کردەوەی
تاک
و
کۆمەڵ
دیاری
دەکات و
لە
لایەکی دیکەیشەوە ئاستی بەکارهێنانی دەسەڵاتی
دەوڵەت
سنووردار
دەکات. هێنانەکایەی پێوەندییەکی قانوونی لەنێوان حکوومەت و هاووەڵاتیان و پابەندیی هەردوولا
بە
قانوون
،
لە
مەرجە سەرەکییەکانی حکوومەتی
دەستووری
لە
ئەژمار
دێت
. زاراوەی «ئازادییەکانی
تاک
» و «جیاکردنەوەی هێزەکان» * یەکێکی
دیکە
لە
لایەنە سەرەکییەکانی
ئەم
جۆرە حکوومەتەیە.
لە
بەرئەوەی
ئەم
حکوومەتە سیستەمێکی قانوونییە و بنەماکانی بەپێی
یاسا
دامەزراوە،
لەگەڵ
پەرلەمان
و
پەرلەمانتاری
هاوشێوە دەنوێنن. حکوومەتی
دەستووری
،
بە
دوو
شێوازی
جودا
هاتۆتە کایەوە:
یەکەم
، کۆماریی.
دووهەم
،
پاشایەتی
. بیرۆکەی حکوومەتی
دەستووری
لە
بنەڕەتەوە، ئەگەڕێتەوە
بۆ
بزووتنەوەی
ئازادیخوازی
(لیبرالیزم) *.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی سەربازیی
بریتییە
لە
پیادەکردنی
دەسەڵات
و کۆنتڕۆڵی
سەربازی
و سوپایی دەوڵەتێک
بەرانبەر
بە
کەسانی مەدەنی
لە
وەڵاتێک
لە
کاتی
شەڕ
یان
تەنگەتاوی
.
لە
کاتی
جێگیربوونی
ئەم
حکوومەتە
لەبری
فەرمان
و
دەستووری
مەدەنی، فەرمانەکانی هێزی سەربازیی
پیادە
دەکرێ
و
دادگە
مەدەنیەکانیش
جێی
خۆی
دەدا
بە
دادگەی
سەربازی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی هەرێم
حکوومەتی
هەرێم
یان
حکوومەتی هەرێمی، پێکهاتەیەکە
لە
یەکەیەکی
تایبەت
بۆ
وێنە
شارۆچکە،
شار
یان
هەرێمێک
کە
تاڕادەیەکی
زۆر
بۆ
خۆی
سەرپشک
بێت و
بۆ
ڕاپەڕاندنی کاروباری ناوچەکە سەربەخۆییەکی کەمتازۆری هەبێت.
خەڵکی
ئەم
ناوچە
خۆیان
بە
دانانی
یاسا
ـــ
بەو
مەرجەی
لەگەڵ
یاساکانی
وەڵات
تەبا
بێت ـــ کاروباری هەرێمەکە
بەڕێوە
دەبەن. نموونەی
ئەم
جۆرە حکومەتە، هەرێمی
کوردستانی
عێراقە
کە
لە
ساڵی 1991 بەملاوە،
بە
شێوەیەکی
سەربەخۆ
دەسەڵاتی
بە
دەستەوەیە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی پیران+ پیر مەزنایەتی
حکوومەتێک
کە
تێیدا کاروباری
وەڵات
بسپێردرێتە
دەست
بەساڵاچوانی دنیادیدەی
زانا
و بەئەزموون.
ئەم
تیۆرییە
لە
پێنجسەد
ساڵ
پێش
زایینەوە کەمتاکورتێک
لایەنگری
خۆی
هەبووە
چونکە
لایەنگرانی
ئەم
ڕێبازە،
لاوان
،
بە
کاڵفام و شەڕهەڵایسێن دەزانن هەربۆیە پیرانی
زانا
بۆ
بەڕێوەبەرایەتی
کۆمەڵگە
بە
شایستەتر دەزانن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
خوێن داکوژان
یەککەوتن
بەمەبەستی
کۆتایی
هێنان
بە
شەڕ
و
دوژمنایەتی
لەنێوان
دوو
یان
چەن
دەوڵەتێک.
لەم
یەککەوتنەدا بەگشتی کەشوهەوا و ماوەی
دەسهەڵگرتن
لە
شەڕ
لەنێوان لایەنەکانی
شەڕ
دیاری
دەکرێت. سازشکردن و
کۆک
بوون
لەسەر
خوێنداکوژان
ڕەنگە
بە
شێوەیەکی
گشتی
و هەمەلایەنە بێت:
وەک
خوێن
داکوژانی فەڕەنسە و ئەڵمانیا،
یان
کاتی
بێت:
کە
زیاتر بەمەبەستی کۆکردنەوەی کوژراوەکان
لە
مەیدانی شەڕدا
بە
ئەنجام
دەگات.
ئەم
جۆرە کردارە
بە
«هەڵپەساردنی
شەڕ
»یش ناوبردە
کراوە
.
لە
ڕوانگەی مافی نێونەتەوەییەوە،
ئەگەرچی
خوێن
داکوژابێتەوە و
دەست
لە
شەڕ
هەڵگیرابێ
بەڵام
حاڵەتی
شەڕ
،
هەر
بەردەوامە و
ماف
و ئەرکی لایەنەکانی
شەڕ
هەر
لە
ئارادایە. ڕێسێ گشتییەکانی خوێنداکوژان
لە
کۆنفرانسی
ئاشتی
لاهای
لە
ساڵی 1907
دیاری
کرا
و
بەو
پێیە
لە
خوێن
داکوژانەوەی
بێ
سنووردا کاتێک
شەڕ
و
ئاژاوە
سەرهەڵدەداتەوە
کە
بە
تەرزێکی جددی و هەمەلایەن
ئەم
ڕێساگەلە
وەلا
بنرێت.
ئەو
کردەوانەی
کە
ئەبێتە
هۆی
پێشێلکردنی بڕیارنامەی خوێنداکوژان بریتییە
لە
:
پێشڕەوی
ئاشکرا
، داگیرکردنی
هەر
ناوچەیەکی
بەدەر
لە
هێڵی دیاریکراو، و جێبەجێکردنی سپایەک
کە
لە
بارودۆخێکی لاوازدا بووبێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
زمانکوژی
بریتییە
لە
لەناوبردن
و ڕیشەکێشکردنی
زمان
.
قت
کردنی زمانی زگماکی ناوچەکان
لە
سیستەمی پەروەردەیی وەڵاتێک
کە
دەرەنجامی
ئەم
کارەش دەگاتە سڕینەوەی
فەرهەنگی
کەمینە
ئەتنیکییەکان. نموونەی
ئەم
قتکردنە، سیاسەتی زمانی وەڵاتانی تورکیا و... سوریایە
بە
نیسبەت زمانی
کوردی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سکولاستیکیزم
ئەم
زاراوە
لە
ڕیشەی لاتینی scholastica
بە
واتای «
وانە
قوتابخانەییەکان» وەرگیراوە.
لە
سەدەکانی
ناوەڕاست
باس
و
گفتوگۆ
زانستی
و فەلسەفیەکان
پتر
لە
ناو
قوتابخانە
و کلێسا و پەرستگەکان
ئەنجام
دەدران
هەر
بۆیە
باسە زانستیەکانی
ئەو
سەردەمە
بە
زانستی
سکولاستیک ناوبانگیان دەرکردبوو. لایەنگرانی
ئەم
قوتابخانەیە ئیمانیان
بەلاوە
گرنگتر
بوو
لە
ئەقڵ
و
ئاوەز
و پێیان وابوو
کە
دەبێ
لە
پێشدا
بڕوا
و ئیمانمان هەبێ
ئینجا
بابەتەکان بفامێنین. بەڕای
ئەمان
،
ئایین
لە
لایەن
خوداوە
بە
مرۆڤ
عەتا
کراوە
و
ئەقڵ
ناتوانێ
لە
بەرانبەریدا ملهوڕیی بکات و ڕەتی بکاتەوە. باوەڕمەندانی
ئەم
ڕێبازە
لەگەڵ
هەر
چەشنە سەربەخۆییەکی فیکریدا نەیارن و
تەنیا
بە
نووسراوەکانی کتێبی
پیرۆز
و
بنەما
فیکریەکانی
ئایینی
مەسیح
پشت
ئەبەستن.
ئەم
فەلسەفە
ئەگەرچی
پشتی
بە
ئایینی
مەسیح بەستبوو،
بەڵام
لە
ڕاستیدا جۆرێک
گەڕانەوە
بوو
بۆ
قوتابخانەکانی یۆنانی
کۆن
و
لە
ژێر
کاریگەریی
نیشتمانی
خەیاڵی
و ئایدیالی پلاتۆدا
بوو
.
پاش
سەرهەڵدانی ڕێنسانس
لە
ئەورووپا و پەیدابوونی هزرڤانان و بیرمەندانێک
کە
بنەماکانی سکولاستیکیان خستەبەر
گومان
،
هەندێ
ڕیفۆرم
بە
سەر
ئایینی
مەسیحدا
هات
و
ڕێگە
بەم
قوتابخانە
لێژ
کراو
و
جێگەی
خۆی
دا
بە
ڕێبازی ڕاسیۆنالیزم.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەیمانی ئاتلانتیکی باکووری (ناتۆ)
پەیمانێکی سەربازییە
کە
لە
4/4/ 1949 لەنێوان وەڵاتانی بەلجیکا، کەنەدا، دانیمارک، فرەنسا، بەریتانیا، ئیسلەندا، ئیتالیا، لۆگزامبۆرگ، هۆڵەندا، نەرویج، پورتوگال، وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، یۆنان و تورکیا (1951)، ئەڵمانیای
ڕۆژاوا
(1955) و ئیسپانیا (1982)، مۆرکرا.
بەپێی مادەی پێنجەمی
ئەم
پەیمانە
،
هەر
چەشنە هێرشێک بۆسەر وەڵاتێکی
ئەندام
بکرێت،
هێرش
بۆ
هەموو
ئەندامانی ناتۆ
لە
قەلەم دەدرێ و ناتۆ
خۆی
بە
بەرپرس
دەزانێ
لەم
وەڵاتە
پشتیوانی
بکات و لەسەری هەڵقڕێ. ناتۆ
لە
بنەڕەتدا بەمەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئەورووپای
ڕۆژاوا
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی
سەربازی
سۆڤیەت و بلۆکی
ڕۆژهەڵات
*و
بە
واتایەکی
دیکە
بۆ
بەرگری
لە
پەرەسەندنی
کۆمۆنیزم
دامەزرا. ئەنجومەنی ئاتلانتیکی
باکووری
، باڵاترین پلەی
ئیداری
ناتۆ
لە
ئەژمار
دێت
و ئەرکی
ڕێکخستن
و هاوئاهەنگی لقە بەڕێوەبەرایەتییەکان و کۆمیتەی
سەربازی
بەرعۆدە
گرتووە.
لە
ساڵی 1966 فەرەنسە هێزەکانی
خۆی
لە
ناتۆ کێشاوە و
لە
ئەندامەتی
سەرکردایەتی
سەربازی
هاتە
دەرەوە
.
بەڵام
لە
بەشەکانی پشتگیری
سەربازی
و دابینکردنی بوودجە و دەزگەکانی
هۆشدار
تووشی
نسکۆ
هات
.
بەم
بۆنەوە بارەگەی نێونەتەوەیی ناتۆ
لە
فەرەنسەوە
بۆ
بەلجیکا گواسترایەوە.
دوابەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین*و یەکگرتنەوەی
دوو
پارچەکەی ئەڵمانیا و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، پەیمانی ناتۆ
تووشی
گۆڕانکاری
هات
.
هەندێ
پێیان
وایە
بە
کۆتایی
هاتنی شەڕی سارد*
ئیتر
،
بوونی
ناتۆ کەڵکی نامێنێ،
بەڵام
هەندێکیش
لەسەر
ئەم
بڕوایەن
کە
بە
هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، ئەرکی ناتۆ
کۆتایی
پێ
نەهاتووە و خایلەی سۆڤیەت
تاکوو
ئێستە
هەر
لە
دڵی دەسەڵاتدارانی ڕۆژئاواییدا ماوەتەوە. بەپێی
ئەم
بۆچوونە ناتۆ ئەرکێکی باڵاتر
لە
ئەرکی
سەربازی
هەیە
و لەگوێن دەسپێکێکی
سیاسی
، شانبەشانی
هاوکاری
سەربازی
و دیپلۆماتیک، زامنکەری
هاوکاری
ئابووری
و کۆمەڵایەتیشە.
بۆ
ئەم
مەبەستە
و بەپێی بەرنامەی نوێی ناتۆ
لە
قەوارەی «هاوبەشێتی
لە
ئاشتی»دا
زنجیرە
دانیشتنێک
لە
ژێر
سەردێڕی«1+16»
بە
ئامادەبوونی ناتۆ و وەزیرانی بەرگریی و دەرەوەی سۆڤیەت پێکهات و
سەرەنجام
لە
مانگی
مەی
1997،
ئەم
وەڵاتە
بە
مۆرکردنی ڕێککەوتنێک
لە
پاریس،
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
ئامادەیی
خۆی
بۆ
هاوکاریکردن
لەگەڵ
ناتۆدا ڕاگەیاند.
لە
درێژەی بەئەندامبوونی وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
لە
12 ی مارسی 1999
کۆماری
چێک، مەجارستان و پۆڵەندا چوونە
ناو
ڕیزی وەڵاتانی ئەندامەوە.
لەم
ساڵانەی دواییشدا
هەندێ
لە
ئەندامانی پێشووی پەیمانی وارشەو* هەوڵیانداوە ببنە ئەندامی ناتۆ،
هەر
بۆیە
لە
کۆبوونەوەی
ڕۆژی
21/11/2002 ئەندامانی ناتۆ
لە
پڕاگ
داوا
لە
حەوت
وەڵاتی
بولگاریا، ڕۆمانیا، لیتۆنی، ئیستۆنی، لیتوانیا، سلۆڤاکیا و سلۆڤانیا
کرا
بۆ
ساڵی 2004 ببنە ئەندامی ناتۆ. دواتریش
بە
ئەندامبوونی وەڵاتانی دیکەی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
بەردەوام
بوو
.
ئێستە
ئەم
ڕێکخراوە 26 ئەندامی
هەیە
. ناتۆ
لە
شەڕی
دژە
تیرۆر
لە
ئەفغانستان
وەکوو
هێزێکی
شەڕکەر
لەگەڵ
تاڵیبان
دەوری
چالاک
دەبینێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمەڵکوژی
بریتییە
لە
کوشتن
و لەناوبردنی گرووپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی، ئەتنیکی و
ئایینی
بەپێی
نەخشە
و پلانێکی
لەوەپێش
دارێژراو. بەپێی «بڕیارنامەی نێونەتەوەیی
بەرگری
کردن
لە
ژینۆساید»
کە
لە
9ی دێسەمبەری 1948
مۆر
کراوە
،
کۆمەڵکوژی
،
بەم
کردەوانەی
خوارەوە
دەگوترێ:
1) لەناوبردنی
یەکجارەکی
یان
بەشێک
لە
گرووپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی
یا
ئایینی
.
2) کوشتنی ئەندامانی گرووپێک.
3) ئازاردانی جەستەیی
یا
دەروونی
ئەندامانی گرووپێک.
4) خستنە
تەنگژە
و ئاستەنگی گرووپێک
بە
ئەنقەست
.
5)
بەرگرتن
لە
سکوزا
و زیادبوونی حەشیمەتی گرووپێک.
6) ڕاگواستنی زۆرەملی منداڵانی گرووپێک
بۆ
ناو
گرووپێکی
دیکە
.
لە
یاسا
نێودەوڵەتییەکان و مافەکانی کەمینەکاندا
کۆمەڵکوژی
چەند
شێوازی
لێ
دەکەوێتەوە
کە
بریتین
لە
:
کۆمەڵکوژی
جەستەیی
یا
ماددی،
کۆمەڵکوژی
سیاسی
کۆمەڵکوژی
بایەلۆژیکی و
کۆمەڵکوژی
کەلتووری.
ئەو
کردەوانەی
لە
سەرەوە
ئاماژەی پێدرا
دەکرێ
وەک
کۆمەڵکوژی
جەستەیی و
سیاسی
و بایەلۆژیکی ناوبردە بکرێن
بەڵام
بەپێی پێناسەی نەتەوەیەکگرتووەکان
کۆمەڵکوژی
کەلتووری
بەم
جۆرە شرۆڤە
کراوە
:
کۆمەڵکوژی
کەلتووری بریتییە
لە
هەر
جۆرە کردارێکی
بە
ئەنقەست
کە
بە
مەبەستی لەناوبردنی
زمان
و
ئایین
یا
کەلتووری نەتەوەیەک، گرووپێکی ڕەگەزی
یا
ئایینی
بە
دژی
ئەندامانی
ئەو
گرووپە
بە
ئەنجام
بگات
بۆ
وێنە:
1) ڕێگەنەدان
بۆ
بەکارهێنانی زمانی گرووپێک
لە
ئاخاوتنی
ڕۆژانە
یا
قوتابخانە
و
بەرگری
کردن
لە
بڵاوبوونەوەی
کتێب
و نووسراوە
بەو
زمانە
.
2)
سڕینەوە
و لەناوبردنی
کتێبخانە
،
خوێندنگە
،
مۆزەخانە
و
دەزگە
و ڕێکخراوەی
مێژوویی
و کەلەپووری
ئەو
گرووپە.
کۆمەڵی
گشتی
نەتەوە
یەکگرتووەکان بەپێی
هەمان
بڕیار
، «
کۆمەڵکوژی
بە
تاوانێکی نێودەوڵەتی» ناوبردە کردووە.
چەند
نموونەی
کۆمەڵکوژی
بریتییە
لە
: کوشتنی بەملیۆنان
لە
جوولەکان
لەلایەن
ئەڵمانییای
نازی
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
و
کۆمەڵکوژی
گەلی
کورد
لە
عەمەلیاتی ئەنفالەکان
لە
کوردستانی
باشوور
کە
182
هەزار
کەس
بێسەروشوێن
کران
(بڕوانە ئەنفال).
هەروەها
کوشتنی شەشسەد
هەزار
ئەرمەنی
لە
لایەن
تورکان
لە
ساڵی 1915.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان
بریتییە
لە
کوشتنی
بە
کۆمەڵی
کەمینەی مەسیحی
ئەرمەنستان
کە
لە
نێوان
ساڵەکانی 1915
تا
1923
لە
لایەن
سوڵتان
عەبدولحەمیدی
دووهەم
،
ئیمپراتۆری
عوسمانی
بە
ئەنجام
گەیشت.
لە
لایەن
ئەرتەشی تورکەوە،
چەند
ئاکارێکی نامرۆڤانەی
دیکە
دەرحەق
بە
ئەرمەنییەکان ڕوویداوە
کە
بۆتە
هۆی
کۆچی
زۆرەملێی نزیکەی
دوو
ملیۆن
ژن
و
پیاو
و
منداڵی
ئەرمەنی
بۆ
سووریا
و کوشتنی نزیکەی 600
هەزار
کەس
لەم
ڕێگەدا.
لەم
ساڵانەی دواییدا
هەر
لایەن
و گرووپێک
ئەم
کۆمەڵکوژییەی خستبێتە
ژێر
پرسیارەوە،
لە
لایەن
دەوڵەتی
تورکیاوە
تووشی
زەخت
و گوشار
بووە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمەڵکوژی سیاسی
بریتییە
لە
کوشتاری پلانمەندی بەکۆمەڵ
بۆ
لەناوبردنی ئەندامانی گرووپێکی
سیاسی
لە
لایەن
دەوڵەتێک
یا
دەستوپێوەنەکەی.
ئەگەرچی
شیکردنەوەی جینۆساید
لەگەڵ
کۆمەڵکوژی
سیاسی
لێک
جیاوازن
بەڵام
مەبەست
لە
ئەنجامی
ئەم
دوو
کردەوە
،
کەم
تا
زۆر
، لەناوبردنی جەستەیی گرووپێکی ڕەگەزی و سیاسییە.
ڕەنگە
لە
کاتی
شەڕدا کوشتنی جەنگاوەران و هێزی
سەربازی
شتێکی
ئاسایی
بێت
بەڵام
کوشتنی بەکۆمەڵی
خەڵکی
مەدەنی
ئاسایی
نییە
.
ئەگەر
خەڵکی
مەدەنی
بە
ئەنقەست
و
بە
شێوەیەکی
پلان
داڕێژراو
لەناو
بچن،
تەنانەت
ئەگەر
لە
لایەن
گرووپێکی
دژ
بە
دەوڵەتیش پشتگیرییان
لێ
بکرێت،
وەها
ڕووداوێک
بە
کۆمەڵکوژی
سیاسی
یان
جینۆساید ناوبردە دەکرێت.
جیاوازی
نێوان
جینۆساید و
کۆمەڵکوژی
سیاسی
دەگەڕێتەوە
بۆ
ئەو
تایبەتمەندیانەی
کە
ئەندامانی
گرووپی
ناوبراو
بۆ
دەوڵەت
ئاشکرای دەکەن.
ئەوانەی
بە
جینۆساید دەبنە
قوربانی
بە
هۆی
تایبەتمەندیی
کۆمەڵایەتی
بۆ
نموونە
ڕەگەز
، ئایینزا و
نەتەوە
، پۆلێن دەکرێن.
بەڵام
لە
کۆمەڵکوژی
سیاسیدا هۆکاری
سەرەکی
بۆ
لەناوچوون
، دەگەڕێتەوە
بۆ
هایراکی
کۆمەڵایەتی
یان
دژایەتی
سیاسی
و
نەیاری
کردن
لەگەڵ
دەوڵەت
یا
گرووپە باڵادەستەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنفرانسی باکوور - باشوور
لە
ڕێکەوتی 16/12/1975
لەسەر
بانگهێشتی «ژیسکار دیستەن»
سەرۆک
کۆماری
ئەوکاتەی فرەنسی
لە
شاری
پاریس نوێنەرانی وەڵاتانی
جیهان
کۆبوونەوە
تا
سیستەمی پێوەندییە ئابوورییەکانی
جیهان
بگۆڕن.
ئەو
وەڵاتانەی
کە
لە
کۆنفرانسەکەدا
ئامادە
ببوون بریتین
لە
: 12
وەڵاتی
ڕووە
و گەشەسەندن،
بە
نوێنەرایەتی
پتر
لە
100
وەڵات
کە
2
ملیارد
کەس
حەشیمەتی جیهانیان لەخۆ گرتبوو، 7
وەڵاتی
بەرهەمهێنی
نەوت
و نوێنەرانی وەڵاتانی
پیشەسازی
جگە
لە
یەکیەتی
سۆڤیەت و وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
.
هۆی
پێکهاتنی
ئەم
کۆنفرانسە
بۆ
بەرەنگاربوونەوەی
ئەو
گرفتانە
بوو
کە
وەڵاتانی
پیشەسازی
پاش
بەرزبوونەوەی نرخی
نەوت
لە
ساڵانی 1973 و 74 ڕووبەڕووی
بوونەوە
بەڵام
لە
ڕواڵەتدا
ئەم
کۆنفرانسە
بۆ
ئەو
مەبەستە
بوو
کە
زەمینەیەکی
نوێ
بۆ
هاوکاری
لە
نێوان
وەڵاتانی پێشکەوتووی پیشەسازیی (
باکوور
) و وەڵاتانی جیهانی
سێهەم
(
باشوور
) بڕەخسێنێ.
کۆنفرانسی
باکوور
ـــ
باشوور
بە
پێکهێنانی
چەند
لیژنەیەک
بۆ
توێژینەوە
لەو
بابەتانەی
کە
باس
کراون،
پاش
18
مانگ
باس
و گفتوگۆکردن
بە
هۆی
ناکۆکییە سەرەکییەکانی
نێوان
وەڵاتانی
باکوور
و
باشوور
نەگەیشتە
هیچ
ئەنجامێک و
کۆتایی
بە
کارەکەی
خۆی
هێنا
.
1
2