لە زمانی یۆنانیدا بە مانای حکوومەتی گرووپێکی بچووکە. بە واتایەکی دیکە، دەسەڵاتدارێتی گرووپێکی بچووکە بە سەر دەوڵەت بێئەوەی زۆرینەی خەڵک، بەسەریا چاودێریی بکات. ئەم زاراوە زۆرتر بۆ کەمینەیەکی دەسەڵاتدار بە کار دەبرێت کە دەسەڵاتی دەوڵەت ئەخەنە خزمەت بەرژەوەندی و قازانجی خۆیان و زۆرینەی نەیارانیش سەرکوت دەکەن.
فەرمانکردنی گرووپێکی بچووک بە سەر ڕێکخراوە و دەزگە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە وەکوو ڕێکخراوە ئایینی و کرێکاری و حیزبییەکانیش، پێی دەگوترێ ئولیگارکی. لەسەردەمی «پلاتۆ»وە، ئولیگارکی لە بەرانبەر ئۆتۆکراسی*و دیموکراسی، ڕاوەستاوە. بە ڕای «پلاتۆ»، ئولیگارکی جۆرە حکوومەتێکی گەندەڵە کە لە ئاریستۆکراسییەوە سەرچاوە ئەگرێ بە هەمان شێوە کە ستەمکاری، پاشایەتی گەندەڵ دەکات، هەرکی بە هەرکیش، دیمکراسی بەرەو گەندەڵی دەبات.
بیرمەندانی هاوچەرخ، سەرنجێکی زۆریان داوەتە ئولیگارکی و هەندێکیان بە ناچار زۆربەی حکوومەتەکان بە ئولیگارکی لە قەڵەم دەدەن. ئەمانە پێیان وایە کە ناکرێ حکوومەتەکان بە دوو جۆری تاکەکەسی و کۆمەڵەکی دابەش بکرێت چونکە کۆمەڵ یان خەڵک هەرگیز حکوومەت بە دەستەوە ناگرن و کرداری ڕاستەقینەی حکوومەت، هەمیشە بە دەست گرووپێکی بچووکەوەیە و تەنیا جۆری پێوەندی ئەم گرووپە لەگەڵ کۆمەڵگە و سنووری بەرپرسیارییەتی چێ دەکرێ.
ئەپارتهایت: بڕوانە جیاوازی ڕەگەزایەتی.

بزووتنەوەی ئیخوانولموسلمین لە ساڵی 1929 لە لایەن «حسن البنا» لە میسر دامەزرێ بەمەبەستی گەڕانەوە بۆ یاسا و بنەماکانی سەرەتای ئیسلام. ئەم بزاڤە توانی تەلی سوز و عاتیفەی موسڵمانان ببزوێنێ و بەرەو لای خۆی ڕاکێشیان بکات بە چەشنێک کە لە کۆتاییەکانی جەنگی جیهانی دووهەم، ژمارەی ئەندامەکانی گەیشتە 2 ملیۆن کەس و توانی لە وەڵاتە عەرەبییەکان بە تایبەت میسر، پێگەیەکی باش بەدەست بهێنێ. پاش ئەوەیکە ئەنوەر سادات، سەرۆکوەزیری میسر لە ساڵی 1948 ئەم بزاوتەی بە نایاسایی و یاساغ ناوبردە کرد، لایەنگرانی ئیخوانولموسلمین سەرۆک وەزیریان تیرۆر* کرد و پاش ماوەیەکیش (حسن البنا) کوژرا. لە ساڵی 1954 ئیخوانولموسلمین، هەوڵی دا سەرۆککۆمار، «عەبدولناسر» تیرۆر بکات بەڵام نەیتوانی. ئەویش بزاوتەکەی پێچایەوە و ئەمەش بوو بەهۆی ئەوە کە بنکەی ئیخوانولموسلمین لە قاهیرەوە بگوێزرێتەوە بۆ دیمەشق و ببێتە ڕێکخراوێکی شاراوە و ژێرزەمینی.
ئیخوانولموسلمین ئەمڕۆکە لە میسر و چەندین وەڵاتی ئیسلامی دیکەدا چالاکی ئاشکرای هەیە. بۆ وێنە لە سوودان لە حەفتاکاندا لایەنگری زۆری بەدەست هێنا و توانی لە هەڵبژاردنەکانی 1986 بە ناوی «بەرەی نەتەوەیی ئیسلامی» بەشداری بکات و 51 کورسی پەرلەمان بەدەست بهێنێت. ئەم ڕێکخراوە لە وەڵاتی میسر وەکوو حیزبێکی نایاسایی و بە شێوەیەکی شاراوە درێژە بە چالاکی ئەدا تەنانەت دەگوترێ لەناو پەرلەمانی ئەم وەڵاتەدا لایەنگری بەرچاوی هەیە.

ئەم زاراوە ناوی ئایدیۆلۆجی حیزبی بولشویک، بە ڕێبەرایەتی «لینین» بوو کە «شۆڕشی سۆڤیەت»ی لە ئۆکتۆبەری 1917 بە ئەنجام گەیاند و یەکییەتی سۆڤیەتی دامەزراند. چۆنیەتی پێکهاتنی بولشویزم ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو ناکۆکیە کە لە کۆنگرەی حیزبی نهێنی سۆسیال دیموکراتی سۆڤیەت لەسەر ئەندامەتی لە حیزبەکەدا ڕووی دا، کە ئەمەش بوو بەهۆی شەقاربوونی حیزب و لادان و جیابوونەوەی دوو گرووپی بولشویک (بە مانای زۆرینە) بە ڕێبەرایەتی «لینین» و «مەنشویک» (بەمانای کەمینە) بە ڕێبەرایەتی «مارتۆف». «لینین» لە ساڵی 1909 ئەم ناوەی لە گرووپەکەی خۆی نا و لە 1912 حیزبەکەیان دامەزراند. لە ساڵی 1918 ئەم ناوەیان بە «حیزبی کۆمۆنیستی سەرانسەری سۆڤیەت» گۆڕی و پاشان لە ساڵی 1953 دیسانەوە بە«حیزبی کۆمۆنیستی یەکیەتی سۆڤیەت» ناوداریان کرد.
تایبەتمەندییەکانی بولشویزم، بریتی بوو لە: یەکەم، لایەنگری لە مارکسیزمی ئۆرتۆدۆکسی. دووهەم، هەبوونی ڕێکخراوەیەکی ناوەندیخوازی حیزبی. سێهەم، شۆڕشگێڕی و خەبات لەگەڵ ڕیفۆرمخوازی و حیزبەکانی دیکە.
بولشویزم، وەک ئایدیۆلۆجیایەکی شۆڕشگێڕانە، ئاوێتەیەکە لە مارکسیزمی ڕۆژاوایی لەگەڵ ترادسیۆنی جڤاتیخوازی سۆڤیەت. دوای بە دەسهێنانی دەسەڵات لە 1917 بەملاوە، هاوتەریب لەگەڵ حکوومەتی ڕەهای سۆڤیەت، تیۆر و کردەوە لەسەر پرەنسیپەکانی لێنینیزم چەقی بەست. ڕۆڵی مێژوویی بولشویزم لەم ڕاستییەدا بوو کە لە لایەکەوە پێوەندی خۆی لەگەڵ مارکسیزم بپارێزێ و لە لایەکی دیکەشەوە، دەس هەڵگرێ لەم بیرۆکەی مارکس، کە گوتبووی: «ئازادی چینی کرێکار تەنیا بەدەست خۆیان مەیسەر ئەبێ» و لەجیاتی ئەوە، ئەندێشەی تکاچۆف پەسند بکەن کە دەڵێ: شۆڕشی کۆمەڵایەتی، تەنیا بە هێنانی وشیاری چینایەتی بۆ ناو کرێکاران لە دەرەوەی چینەکەیان و لە لایەن شۆڕشگێڕانی لێهاتووی سەر بە ڕۆشنبیرانی سۆشیالیستییەوە پیادە دەکرێت.
لێکۆڵەرانی ئەورووپی تا 1945، بولشویزمیان بە توندڕەوترین لقی جووڵانەوەی چەپ لە قەڵەم داوە، بەڵام لەوەدوا زۆربەیان، بە سیمایەکی توتالیتار تەعبیریان لێکردووە.

دوژمنایەتی یا نەفرەت لە جوولەکان بەمەبەستی ئازاردان یا لەناوبردنیان. لە ئەورووپای سەدەی بیستەمدا دوژمنایەتی لەگەڵ جوولەکان ــ کە پێشتر لە سۆنگەیەکی ئایینییەوە بووــ جێی خۆی دا بە دوژمنایەتی ڕەگەزی (ڕەگەزپەرستی) و ئەڵمانیای نازیی (بڕوانە نازیسم) بووە ناوەندی بڵاوکردنەوەی ئەم نەفرەتە. دوژمنایەتی لەگەڵ جوولەکە، لە میانەی سەدەی نۆزدە هاوکات لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕێبازەکانی باڵادەستی ڕەگەزی ئاریایی (نوردیک) پەرەی سەند و لایەنگرانی ئەم بیرۆکە هەوڵیان دا بۆ ڕێبازەکەیان بنیاتی زانستی بدۆزنەوە.
لە ئەڵمانیای نازی هەوڵیان دا کە ڕەگەزی «ئاریایی» لە «نا ئاریایی» جیابکەنەوە و لە «تێوەدانی» ئەم ڕەگەزە بەرگری بکەن و لەم بابەتەوە یاساگەلێکیان دانا. بەپێی ئەم قانوونانە جوولەکە، بێگانە و خاوەن ڕەگەزێکی سووک بوون کە خوێنی ژەهراوییان خۆبەخۆ تاوانباریان دەکات. لەم ڕووەوە بوو کە زەهاسە و خۆشەویستی لەنێوان جوولەکە و ئاریایی پاوان کرا.
دوای ئەم قانوونانە، زانایانی ناوداری جوولەکە وەک ئەنیشتەین و فرۆید، خرانە تاراوگەوە و بەرهەمە مۆسیقاییەکانی مەندلسۆن و باخ یاساغ کرا. جوولەکان لە مافی مەدەنی و پیشەیی و بازرگانی بێبەش کران و دەستەدەستە نێردرانە ئۆردووگاکانی کاری زۆرەملی.
لە سەدەی نۆزدە و نیوەی یەکەمی سەدەی بیست، ئەورووپای ڕۆژهەڵات بووە ناوەندی پڕوپاگەندە دژی جوولەکە و لێرەوە بوو کە جووڵانەوەی زایۆنیزم* دەستی پێکرد. لە دەستووری بنچینەیی ئەم وەڵاتانەدا (لە 1945 بەملاوە) ئەگەرچی بە ڕێزەوە باس لە مافی کەمینە ئایینی و ڕەگەزییەکان کرابوو بەڵام جارجارێک ئەم دوژمنایەتییە ئەبیندرا و زۆربەی ئەو جوولەکانەی لەم وەڵاتانەدا مەنسەبی دەوڵەتییان هەبوو، دەستیان لە کار پێ کێشانەوە.
دوای شۆڕشی 1917 سۆڤیەت، دەوڵەتی نوێ بە جوولەکانی وەڵاتەکەی کە ئەودەم 2 ملوێن و200 هەزار کەس بوون، مژدەی خودموختاری لەژێر چاودێری دەوڵەت دانێ. هەروەها دانانی شانۆ و دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار و کتێب بە زمانی ئیدی (زمانی جوولەکەکانی ئەورووپا کە ئاوێتەیەک بوو لە زمانەکانی ئەوروپی و عیبری) ئازاد کرا بەڵام ئەم بەڵێنانە بەڕێوە نەچوو.
سەرهەڵدانی زایۆنیزم و دەوڵەتی ئیسراییل، بۆتە هۆی پەرەسەندنی جۆربەجۆری جوولەکە قڕان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و شوێنی دیکە. ئەگەرچی دەوڵەتی ئیسراییل هەوڵ دەدات هەر جووڵەیەکی دژ بە زایۆنیزم بە جوولەکە قڕان لە قەڵەم بدات، بەڵام دژایەتی لەگەڵ زایۆنیزم و لەناوبردنی جوولەکەکان هەمیشە یەک واتایان نییە، چونکە لەناو جوولەکانیشدا گرووپ و خەڵکانێکی نووسەر و لێکۆڵەر هەن کە دژی زایۆنیزم و دەوڵەتی ئیسراییلن.

ئەم زاراوە لە ڕیشەی لاتینی scholastica بە واتای «وانە قوتابخانەییەکان» وەرگیراوە. لە سەدەکانی ناوەڕاست باس و گفتوگۆ زانستی و فەلسەفیەکان پتر لە ناو قوتابخانە و کلێسا و پەرستگەکان ئەنجام دەدران هەر بۆیە باسە زانستیەکانی ئەو سەردەمە بە زانستی سکولاستیک ناوبانگیان دەرکردبوو. لایەنگرانی ئەم قوتابخانەیە ئیمانیان بەلاوە گرنگتر بوو لە ئەقڵ و ئاوەز و پێیان وابوو کە دەبێ لە پێشدا بڕوا و ئیمانمان هەبێ ئینجا بابەتەکان بفامێنین. بەڕای ئەمان، ئایین لە لایەن خوداوە بە مرۆڤ عەتا کراوە و ئەقڵ ناتوانێ لە بەرانبەریدا ملهوڕیی بکات و ڕەتی بکاتەوە. باوەڕمەندانی ئەم ڕێبازە لەگەڵ هەر چەشنە سەربەخۆییەکی فیکریدا نەیارن و تەنیا بە نووسراوەکانی کتێبی پیرۆز و بنەما فیکریەکانی ئایینی مەسیح پشت ئەبەستن.
ئەم فەلسەفە ئەگەرچی پشتی بە ئایینی مەسیح بەستبوو، بەڵام لە ڕاستیدا جۆرێک گەڕانەوە بوو بۆ قوتابخانەکانی یۆنانی کۆن و لە ژێر کاریگەریی نیشتمانی خەیاڵی و ئایدیالی پلاتۆدا بوو. پاش سەرهەڵدانی ڕێنسانس لە ئەورووپا و پەیدابوونی هزرڤانان و بیرمەندانێک کە بنەماکانی سکولاستیکیان خستەبەر گومان، هەندێ ڕیفۆرم بە سەر ئایینی مەسیحدا هات و ڕێگە بەم قوتابخانە لێژ کراو و جێگەی خۆی دا بە ڕێبازی ڕاسیۆنالیزم.

ڕێبازێکی ڕەخنەگرانەیە کە لە کۆتایی حەفتاکان و هەشتاکان لە بریتانیا هاتە ئاراوە بەڵام دەرخستنی لایەنەکانی، لەگوێن چەمکێکی تیۆریی کارێکی دژوارە. ئەم زاراوە لە بەستێنی مەتریالیزمدا شرۆڤە دەکرێت چونکە پێی وایە دامودەزگە و دەسکرد و کردەوە کولتوورییەکان، لە چەند ڕەهەندێکەوە لە لایەن پرۆسە مادییەکان دیاری دەکرێن و کولتوور بە کردارێکی مادی لەقەڵەم دەدات.
مەتریالیزمی کولتووری، یەکە مجار لە لایەن ڕایمۆند ویلیامز (1988 ـــ 1921) ڕۆشنبیر و ڕەخنەگری کولتووریی بەریتانی، وەک میتۆدێکی تایبەتی خۆی و زاراوەیەکی ڕەخنەگرانە ئاڕاستە کرا. مەتریالیزمی کولتووری باوەڕی وایە کە هەر تیۆرییەکی کولتووری (نەک بە تەنیا تیۆری کولتووری مارکسی)، کە قایل بە جیاوازی نێوان «هونەر» و «کۆمەڵگە» یان «ئەدەب» و «پێشینەی کۆمەڵایەتی» بێت، باوەڕی بە تەوەربوونی کولتوور نییە لە کۆمەڵگەدا (واتە شێوازی بەرهەمهێنان، شکڵ و دامودەزگە و چۆنیەتی بەکارهێنانی). لەم ڕوانگەوە نابێ هیچکات، بۆ فۆڕمە کولتوورییەکان وەک دەقێکی ناوازە بڕوانین بەڵکوو دەبێ لە قەبارەی پێوەندی و پرۆسە مێژوویی و مادییەکاندا سەیریان بکرێت.

یەکێکە لەو دوو پەیماننامە گرنگە نێودەوڵەتییە کە ئەو مافانەی لە جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا باسی لێکراوە، لە باری یاساییەوە زەمانەتیان دەکات تاکوو جێبەجێ بکرێن. ئەم پەیماننامە داخوازییەکانی هەموو مرۆڤێکی لەمەڕ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان لەبەرچاو گرتووە و دەوڵەتەکانی بە مسۆگەرکردنی ئەم مافانە ڕاسپاردووە. ئەم پەیمانە 31 مادە لەخۆ دەگرێ کە بۆ نموونە دەکرێ ئاماژە بدەین بە مافی خودموختاری، کار و پشوودان، مافی مانگرتن و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون لە هەژاری و برسییەتی و نەخۆشی، پەروەردە و باشترکردنی باری ژیان و گوزەران.
هەنگاوە سەرەتاییەکان بۆ داڕشتنی ئەم پەیمانە لە لایەن کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بە ئەنجام گەیشت و لە ساڵی 1954 بە کۆمەڵی گشتی ئەم ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا. بەڵام تاساڵی 1966 لە لایەن کۆمەڵی گشتییەوە پەسند نەکرا و لە ساڵی 1976 پاش پەسند کردنی 35 وەڵات یەکلاکرایەوە.

میترۆپول لە وشەی یۆنانی Mteer بە واتای دایک و Polis بە واتای شار پێکهاتووە. ئەم زاراوە بە شارێک دەڵێن کە ناوەندی چالاکیەکی تایبەت بێت و هەروەها بە شارێک دەگوترێ کە بنکەی ئۆسقۆفی گەورەی تێدا هەڵکەوتبێ. لە زاراوەی زانستە کۆمەڵایەتییەکاندا میترۆپول بەو شارانە دەگوترێ کە ڕێژەی حەشیمەتەکەی لە 7 ملوێن کەس زیاتر بێت.
لە زاراوەی سیاسیدا میترۆپول بە وەڵاتێکی کۆلۆنیالیست دەگوترێ کە خاوەنی چەند وەڵاتێکی ژێردەستە بێت. دەسەڵاتی ئەم وەڵاتە بە هۆی ئەو تواناییە ماڵی و پیشەسازی و قازانجە زۆرەیە کە لە چەوساندنەوەی ئەو وەڵاتە کۆلۆنییە بەدەستی هێناوە.