تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 59
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئاسایشی نەتەوەیی
حاڵەتێکە
کە
نەتەوەیەک،
لەوە
ناترسێ بەشێک
لە
حەشیمەت
یان
دارایی
یان
خاکی
وەڵاتەکەی
لە
دەست
بچێت.
یاسا
نێونەتەوەییەکان
ئەمڕۆکە
کارێکی وایان کردووە
کە
سنووری
ماف
و
ئازادی
دەوڵەتەکان
دیاری
بکرێ و نەهێڵێ وەڵاتەکان
دەستدرێژی
بکەن
بۆ
سەر
یەکتر
.
بەڵام
دەزگەیەک
کە
بتوانێ
وەکوو
یاسای ناوخۆیی زامنکەری
بە
حەقدار گەیشتنی مافەکان بێت،
لە
ئارادا
نییە
.
ئێستە
،
کەم
و
زۆر
لە
هەموو
وەڵاتەکان جۆرێک پۆلیسی
سیاسی
یان
ئاسایش
لە
کاردایە
کە
ئامانجیان
بەرگری
کردنە
لە
دزەکردنی
سیخوڕ
و کەسانی مەترسیدار
بۆ
ناو
وەڵات
.
جا
هەرچی
ڕژێمەکە زیاتر توتالیتار بێت،
ئەوا
دەسەڵاتی پۆلیسی
سیاسی
و ڕادەی
زەبر
و
زەنگ
زیاتر دەبێت.
ئەم
جۆرە ڕژێمانە
چونکە
دەرفەتی نەیاریکردنی
ئاشکرا
و
یاسایی
بە
کەس
نادەن، نەیاران
یا
دوژمنانی
خۆیان
بە
بیانووی «دوژمنانی ئاسایشی نەتەوەیی» سەرکوت ئەکەن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بەرژەوەندیی نەتەوەیی
بەرژەوەندیی نەتەوەیی بریتییە
لە
ئامانجی
سەرەکی
و چارەنووسساز
لە
پڕۆسەی بڕیاردان
لە
سیاسەتی
دەرەکی
وەڵاتێک.
هەر
وەڵاتێک کۆمەڵێک
بەرژەوەندی
بۆ
خۆی
دیاری
دەکات
کە
پەیوەندی
هەیە
بە
مان
و نەمانی
ئەو
وەڵاتەوە.
بۆ
نموونە: پاڕاستنی
خاک
و
زێد
،
سەربەخۆیی
،
ئاسایش
و خۆشگوزەرانی
ئابووری
.
هەر
کاتێک بەرژەوەندیی نەتەوەیی وەڵاتەکان
پێکەوە
تەبا
بێت،
ئەم
وەڵاتانە
بۆ
چارەسەری
کێشەکانیان
هاودەنگ
دەبن و
هاریکاری
یەکتر
دەکەن
بەڵام
ئەگەر
وا
نەبوو
،
کێشمەکێش
و ڕکەبەرایەتی و
ململانێ
و
سەرەنجام
شەڕ
دەکەوێتە نێوانیان.
بەرژەوەندیی نەتەوەیی
بە
چەند
جۆر
دابەش
کراوە
کە
بریتییە
لە
: بەرژەوەندیی
هاوسەنگ
، بەرژەوەندیی هاودژ، بەرژەوەندیی
هاوبەش
و بەرژەوەندیی گرفتساز.
«هانس مورگنتا»، یەکێک
لە
لایەنگرانی قوتابخانەی ڕیاڵیزم، بەرژەوەندیی نەتەوەیی
لەگەڵ
پاڕاستنی
دەسەڵات
لە
لایەن
دەوڵەتەوە،
بە
یەک
مانا
شرۆڤە دەکات. ڕیاڵیستەکان
دەسەڵات
بە
شتێکی
پێویست
دەزانن
بۆ
دەستەبەرکردنی
بەرژەوەندی
دەوڵەتەکان. بەڕای «مورگنتا» کەمترین
خواستی
یەک
دەوڵەت
بریتییە
لە
: پاڕاستنی
شوناسی
فیزیکی (پاڕاستنی
خاکی
وەڵات)،
شوناسی
سیاسی
(پاڕاستنی
ڕژێم
) و
شوناسی
کەلتووری (پاراستنی
بەها
و نەریتە مێژووییەکان)
کە
لەژێر سێبەری
دەسەڵات
و هێزی
پێویست
بە
ئەنجام
دەگات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان
جاڕنامەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان، ڕێسانامەی
نەتەوە
یەکگرتووەکانە.
ئەم
جاڕنامە بریتیەلە
ئامانج
و پرەنسیپ و
یاسا
و ڕێساکانی
پێویست
بۆ
گەیشتن
بە
ئامانجەکانی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
کە
پێکهاتووە
لە
یەک
پێشەکی
، 111
بەند
و
یەک
پاشەکی
حەفتا
بەندی
کە
پەیوەستە
بە
دادگەی نێونەتەوەیی
داد
. جاڕنامەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
لە
ڕێکەوتی 24/10/1945
لەپاش
پەسندکردنی دەوڵەتانی
چین
، فرەنسا، بریتانیا، سۆڤیەتی
پێشوو
، وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
و زۆرینەی وەڵاتانی
ئەندام
، گەیشتە قۆناخی جێبەجێکردن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دەسەڵاتی نەتەوەیی
کۆمەڵێ
وزە
و توانێیی
مادی
و
مەعنەوی
کە
لە
قەڵەمڕەوی «یەکە»یەکی جوگرافی و
سیاسی
بە
ناوی
وەڵات* ئامادەیە
کە
بریتین
لە
:
1ـــ
بەروبووم
، شوێنکات، کەشوهەوا و
تۆپۆگرافی
قەڵەمڕەوی نەتەوەیی.
2ـــ
سەرچاوە
سروشتییەکان،
وزە
و مادەی
خۆراکی
بەرهەم
هێنراو.
دەسەڵاتی نەتەوەیی، گرێدراوە
بە
گەشەسەندنی
ئابووری
و سیاسەتی
سەربەخۆ
، هێزی
خەباتکار
،
ئارمانج
و ئارمانی بەررز،
دیموکراسی
و
هەست
وخوستی نەتەوەیی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دەوڵەت ـــ نەتەو
شێوازێک
لە
سیستەمی
سیاسی
کە
لە
سەدەی شازدەوە، لەنێوان حکوومەتە فیۆدالییەکانی ئەورووپا
سەری
هەڵدا و
هەموو
جیهانی گرتەوە.
لەم
سیستەمەدا لەنێوان
دەوڵەت
*ــ
وەک
باڵاترین ڕێکخەری تەکوزی و
نەزمی
سیاسی
ــ و
نەتەوە
* ــ
وەکوو
پێکهێنەری تەکوزیی
سیاسی
ــ پێوەندییەکی
تێر
و
تۆخ
و
ڕەها
دێتە ئاراوە.
لەم
شێوازەدا مەفڕووزە
کە
نەتەوە
کەمتاکورتێک، کۆمەڵێکی ئینسانی هاوشێوەیە
کە
خاوەنی هەستێکی نەتەوەیی هاوبەشە و
لەناو
سنووڕێکی دیاریکراوی دەوڵەتێکی سەربەخۆدا
دەژی
. «
دەوڵەتی
نەتەوەیی»
لە
دنیای ئەمڕۆدا باڵاترین شێوەی تەکوزی
سیاسی
ناوبردە
کراوە
.
جیهانی
سیاسی
ئەمڕۆ
بە
واتای پێکهاتێکە
لە
نەتەوەکان،
ئەو
نەتەوانەی
کە
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
پێک
دەهێنن.
ڕەنگە
لەگەڵ
ئەم
پێناسەدا نەیاریی بکرێت
کە
ئەندامانی ڕێکخراوەکە، نەتەوەکان
نین
بەڵکوو
وەڵاتەکانن و زۆربەی نەتەوەکان
لە
بەینی
چەند
وەڵاتێک
دابەش
کراون
بەڵام
ئەمە
پێناسەی
ڕەسمی
جیهانە
لە
پێکهاتەی
خۆی
ئەمەش
بە
میرات
و جێماوەی ناسیۆنالیزم*
لە
ئەژمار
دێت
.
یەکێک لەسەرباسەکانی
دەوڵەتی
نەتەوە
، جیاوازییەکانی
دەوڵەت
و نەتەوەیە
کە
لێرەدا
بە
چەند
خاڵێک
لەو
جیاوازییانە
ئاماژە
دەکەین:
1ــ
دەوڵەت
بەرهەمی هۆکارگەلێکی دیاریکراوی
وەکوو
سەربەخۆیی
سیاسییە
بەڵام
نەتەوە
، دەرەنجامی هۆکارگەلێکی دیاریکراوە
کە
بۆتە
هۆی
پەیدابوونی کۆمەڵێکی
مێژوویی
سەقامگرتوو.
2ــ
خەڵکی
دەوڵەتێک،
ڕەنگە
پێوەندییان
بە
نەتەوەیەکەوە هەبێت
یا
نەبێت،
کەچی
نەتەوە
ڕەنگە
بوونێکی
سیاسی
سەربەخۆی هەبێت
یا
کەرتێک بێت
لە
دەوڵەتێکی گەورەتری فرەنەتەوە.
هەندێ
لە
نەتەوەکان
ڕەنگە
لەناو
زیاد
لە
یەکەیەکی
سیاسی
دابەش
بووبێتن
وەکوو
کۆریاییەکان و کوردەکان.
3ــ
دەوڵەت
دەزگەیەکی
سیاسی
ــ یاساییە،
بەڵام
نەتەوە
، دیاردەیەکی
مێژوویی
ــ
سیاسی
و کەلتوورییە.
4ــ
دەوڵەت
، بەرهەمی فراژووتنی
مێژوویی
نییە
،
بەڵام
نەتەوە
دەرەنجامی
ژیانی
هاوبەشی
دوور
و
درێژی
جەماوەرە.
5ــ
دەوڵەت
لە
هەر
سەردەمێکدا
کیان
و نیشتمانێکی دیاریکراوی
هەیە
و
ئەم
زێدەش،
ڕەنگە
بەهۆی
زۆرداریی
یا
یەککەوتنەوە
تووشی
گۆڕان
بێت
کەچی
نەتەوە
، لەباری مێژووییەوە جڤاتێکی
ڕاوەستاو
لەئەژمار
دێت
و بەپێی
ویست
و
ئیرادە
،
گەورە
و
بچووک
نابێتەوە.
6ــ لەسەروبەندی کەونینەی مێژووی مرۆڤیشدا
دەوڵەت
هەبووە
بەڵام
نەتەوە
، بەرهەمی چاخی نوێیە و دەرەنجامی ئاوێتەبوونی
خێڵ
و
عەشیرەت
و گرووپە ڕەگەزییەکانە
بە
زەبری
شێوازی
بەرهەمهێنانی
سەرمایەداری
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ستراتیجی نەتەوەیی
1ــ پەرەپێدانی
هاوسان
و هاوئاهەنگ
بە
هێزە
سیاسی
و کەلتووری و ئەخلاقی و
ئابووری
و سەربازییەکانی
نەتەوە
و وەگەڕخستنی
ئەم
هێزانە.
2ــ
زانست
و تەکنۆلۆجیای بەکارهێنانی دەسەڵاتی
سیاسی
،
ئابووری
،
کۆمەڵایەتی
، کەلتووری و
سەربازی
وەڵاتێک
لە
کاتی
ئاشتی
و
شەڕ
بۆ
گەیشتن
بە
ئامانجە نەتەوەییەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سروودی نەتەوەیی/نیشتمانی
1ــ سروودێکی ڕەسمییە
کە
باڵانوێنی ڕۆحی
نەتەوە
و کەلتوور و دابونەریت و مێژووی وەڵاتێکە.
2ــ ئاوازێکی نیشتمانپەروەرانە و ئایدیالییە
کە
لە
کاتی
فەرمیدا
بۆ
ڕێزگرتن
لە
وەڵاتێک
تۆمار
دەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەربازی نەناسراو (سەربازی ون)
لە
زۆربەی وەڵاتان بووەتە
باو
کە
تەرمی سەربازێکی
نەناسراو
وەک
نوێنەر
و سیمبۆلی
هەموو
کوژراوانی
شەڕ
لە
شوێنێکی
تایبەت
بنێژن و
لە
گۆڕەکەی
ڕێز
بگرن. دیاردەی
سەربازی
نەناسراو
یا
سەربازی
ون
،
یەکەم
جار
لە
بریتانیا
داهات
تاکوو
هەرکەس
لە
شەڕدا کەسێکی
لە
دەست
دابێت، تەرمی
گۆڕی
سەربازی
نەناسراو
بە
شەهیدی
خۆی
بزانێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەندوقی گەشەی ژنانی نەتەوە یەکگرتووەکان
ئەم
سەندوقە
لە
ساڵی 1976
بە
شێوەیەکی ئارەزومەندانە
بۆ
ماوەی
دە
ساڵ
بۆ
ژنان دامەزرا
بەڵام
دواتر
لە
ساڵی 1985
ناوی
گۆڕا
بە
سەندوقی گەشەی
ژنانی
نەتەوە
یەکگرتووەکان.
ئەم
سەندوقە
بە
ژنانی
دەستەنگ
و کەمداهاتی وەڵاتانی ڕووەوگەشەسەندن
یارمەتی
دەگەیەنێت و ناوەندەکەشی
لە
شاری
نیۆیۆرکی
سەر
بە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شوناسی نەتەوەیی
شوناسی
نەتەوەیی
ئەو
کاتە
لە
دایک
بوو
کە
چەمکی
نەتەوە
بە
مانا
ئەمڕۆییەکەی
هاتە
ئاراوە.
شوناسی
نەتەوەیی، دیاردەیەکی مۆدێرنە
کە
لەسەر
گریمانەی
هەبوونی
بزاوتێکی ناسیۆنالیستی و
هۆشیاری
نەتەوەیی دامەزراوە. دوای سەرهەڵدانی
ناسیۆنالیزم
، شوناسەکان
بە
قەبارەی نەتەوەیی
پێناسە
دەکرێن.
کەواتە
بۆ
بەدیهاتنی
شوناسی
نەتەوەیی،
دەبێ
ئەندامانی نەتەوەیەک
خۆیان
بە
دامەزرانەرانی
نەتەوە
و دواتر شوناسێکی
هاوبەش
بزانن.
(ئیرنێست ڕینان گوتەنی)،
شوناسی
نەتەوەیی،
لەسەر
بنەمای
نیشتمانی
هاوبەش
،
زمان
و کولتووری
هاوبەش
،
ئایینی
هاوبەش
، مێژووی
هاوبەش
، ویستی
هاوبەش
و پرەنسیپی
سیاسی
و
یاسایی
هاوبەش
پێناسە
دەکرێت.
بەڵام
هەروا
کە
شوناسە نەتەوەییەکانی وەڵاتانی فرەکەلتوور
یان
نەتەوە
بێدەوڵەتەکان
نیشانی
داوە،
هیچکام
لەم
تایبەتمەندییانە
ماکی
دانەبڕاوی
شوناسی
نەتەوەیی
نین
.
کەواتە
شوناسی
نەتەوەیی دیاردەیەکی فرەڕەهەندە.
جیاواز
لەمەش،
دەکرێ
شوناسی
نەتەوەیی
لە
ڕوانگەی مەدەنی
یا
ئەتنیکیش
پێناسە
بکرێت. کاتێک پێوانەکانی
ئەندامەتی
ـــ
لە
شوناسێکدا ـــ مەدەنی بێت،
نەتەوایەتی
لەگەڵ
شارۆمەندیدا
هاوواتا
دەبن و
لە
ڕاستیدا
شوناس
دەبێتە پرەنسیپێکی
سیاسی
و
یاسایی
.
شوناسی
نەتەوەیی
بە
پێناسەیەکی مەدەنی،
بۆی
هەیە
ئەندامی
نوێ
ـــ
کە
سەر
بە
کەلتوور
یا
ئەتنیکێکی
دیکە
بێت ـــ وەربگرێت و
لە
خۆیدا
جێی
بکاتەوە.
کەواتە
کەسێکی
ئەمریکایی
دەتوانێ ببێتە فەرەنسی
یا
ئینگلیزی
چونکە
سنوورەکانی
شوناسی
نەتەوەیی
تا
ڕادەیەک کراوەیە و هەرکەسێک
بۆی
هەیە
ڕەگەزنامەی
خۆی
هەڵبژێرێت.
بەڵام
بە
پێچەوانەوە کاتێک پێوانەکان
تەنیا
ئەندامەتی
بێت،
نەتەوایەتی
تەنیا
بریتی
دەبێ
لە
مافی شوێنی لەدایکبوون
کە
ئەویش شتێکی نەگۆڕە.
لەم
دۆخەدا
ئیدی
ئاخاوتن
بە
زمانی زگماکی
یا
وەدەستهێنانی مافی شارۆمەندی نابێتە
ئاریشە
،
بەڵکوو
هەموو
ئەو
کەسانەی
کە
نەتەوە
پێک
دەهێنن
بنەما
سەرەکییەکانی
شوناسی
خۆیان
لەم
ئەندامەتییەوە
دەستەبەر
دەکەن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەتەوە
زاراوەی
نەتەوە
، دیاردەیەکی
مێژوویی
ـــ
سیاسی
لە
ئەژمار
دێت
کە
لەگەڵ
زاراوەی
دەوڵەتی
نەتەوەدا نزیکایەتیان
هەیە
. دەرکەوتنی
ئەم
زاراوە
بە
واتا
نوێکەی دەگەڕێتەوە
بۆ
سەدەی
هەژدە
.
پێش
ئەو
سەردەمە
ئایین
و ئایینزا، هێڵی جیاکەرەوەی نەتەوەکان لەیەکتر
بووە
.
نەتەوە
یەکینەیەکی گەورەی مرۆڤییە
کە
لە
نێوان
کولتوور و هۆشیارییەکی هاوبەشدا گرێبەستێک سازدەکات. پێناسەیەکی دیکەی
ئەم
زاراوە
بریتییە
لە
کۆمەڵگەیەکی هاوڕەگەز
کە
خاوەنی پێشینەیەکی
مێژوویی
یەکسان
و بەرژەوەندیەکی
هاوبەش
و زمانێکی یەکگرتووبێت.
لە
ڕابردووی ئیمپراتۆریەتەکاندا
خێڵ
و
عەشیرەت
و
دەوڵەت
ـــ
شار
ەکان، گرنگترین یەکینەی
ژیانی
سیاسی
پێک
دەهێنا
بەڵام
ئیمرۆکە چەمکی
نەتەوە
،
لە
بەراورد
لەگەڵ
زاراوەگەلێکی
وەک
هۆز
و
عەشیرەت
و شاردا چەمکێکی
ئاڵۆز
لە
ئەژماردێت و لەبارەی ڕەگەزەکانی
ئەم
پێکهاتە بیروبۆچوونی
جوداجودا
لە
ئارادایە. بیرمەندانی
سیاسی
ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی
نەتەوە
دەگەڕێننەوە
بۆ
بەدیهاتنی ڕێکخراوەیەکی
سیاسی
یەکگرتوو
، کولتوور و زمانێکی
هاوبەش
و پێشینەیەکی
مێژوویی
هاوبەش
.
شۆڕشی فرەنسا، ژێرخانێکی فیکری و سەرچاوەیەکی
گرینگ
لە
ئەژماردێت
بۆ
سەرهەڵدانی
یەکەمین
بیرۆکەی چەمکی
نەتەوە
بە
مانا
نوێکەی.
لەم
بارەوە نەریتی شۆڕشی فەرەنسی بەپلەی
یەکەم
هۆکاری بەڕێکخراوەیی کردنی
سیاسی
بە
گرینگ
دەزانێ و ڕەگەزەکانی
دیکە
بە
پلەی
دوایی
ناوبردە دەکات.
کەواتە
لەم
ڕوانگەوە بەدیهاتنی
نەتەوە
، پێشوەخت
پێویستی
بە
دامەزرانی
دەوڵەت
هەیە
و چەمکی
دەوڵەت
و بەڕێکخراوەیی کردنی
سیاسی
بە
شێوەیەکی لۆژیکی و گونجاوی مێژووییەوە،
دەبێ
لە
پێشتر
بێت.
لە
ڕوانگەی کولتوورییەوە، سەرهەڵدانی
نەتەوە
پەیوەستە
بە
هۆکاری
فەرهەنگی
و
زمان
.
لەم
بابەتەوە فیختە و نوفالیس، نووسەرانی
ئەڵمانی
پێیانوایە
کە
مرۆ
بەپێی
سروشت
لە
نێوان
نەتەوەکان
دابەش
کراوە
نەک
بەهۆی دەوڵەتەکان.
زمان
، تایبەتمەندی
سەرەکی
شوناسی
نەتەوەیی
لە
ئەژماردێت
کە
هەڵگری
نەریت
و
هێما
و
ئەفسانە
و کولتوور و مێژووی
هاوبەشی
ئەتنیکییە. ئەزموونی
مێژوویی
گەلان
پیشانی
داوە
کە
پێوەندی
ڕاستەوخۆ
لە
نێوان
پێکهاتنی زمانی
ئەدەبی
و دەرکەوتنی
هۆشیاری
نەتەوەیی و ناسیونالیزم
هەیە
. بێندیکت ئەندەرسۆن پێیوایە
کە
زمانی
ئەدەبی
لە
هەندێ
وەڵاتی
ئەورووپادا ڕێگەی
بۆ
دەرکەوتنی هۆشیاریی نەتەوەیی و ناسیونالیزم و پێکهێنانی
دەوڵەتی
نەتەوەیی
خۆش
کرد
.
ئێرنێست ڕێنان، مێژوونووسی گەورەی فەرەنسی
لە
وتارێکدا
کە
لە
ساڵی 1882
لە
زانکۆی سۆربۆن
پێشکەشی
دەکات
بە
تێروتەسەلی پێناسەی
نەتەوە
دەکات
کە
لێرەدا
چەند
دێڕێکی دەهێنمەوە. «
نەتەوە
ڕۆحێکە. پرەنسیپێکی ڕۆحییە.
دوو
شت
ـــ
کە
لە
ڕاستیدا
هەر
یەکن ـــ
ئەو
ڕۆحە
یان
ئەو
پرەنسیپە ڕۆحیانەت پێکدەهێنن: یەکیان ڕیشەی
لە
ڕابردوودایە، یەکیان
لە
ئێستادا. یەکیان خاوەنداریەتێکی هاوبەشە، خاوەنداریەتی میراتێکی دەوڵەمەندی بیرەوەرییەکان.
ئەوی
دیکەشیان
ڕەزامەندی
ئێستا
و ئەمڕۆیە،
ئاواتی
پێکەوە
ژیان
،
ویست
و ئیرادەی بەزیندووڕاگرتنی بایەخی
ئەو
میراتەی
بە
شێوەیەکی
دابەش
نەکراو
بۆ
مرۆ
ماوەتەوە.
نەتەوە
،
وەک
تاکەکەس ترۆپکی ڕابردوویەکی
دوور
و
درێژی
کۆشش
و هەوڵدانە،
بەختکردن
و لەخۆ بووردنە…
نەتەوە
نیشانەی ڕابردوویەکە،
لەگەڵ
ئەوەشدا
لە
ئێستادا
پوختە
کراوە
بە
هۆی
ڕاستییەکی
ئاشکرا
و هەستپێکراوەوە
واتە
پێملبوون
بە
ئاواتێکی ڕاشکاوانە
بۆ
درێژەپێدان
بە
ژیانێکی
هاوبەش
».
هەندێ
لە
بیرمەندان، ڕەگەزی ئایینیش
بە
پێکهاتەی
نەتەوە
زیاد
دەکەن
بەڵام
هەندێکی
دیکە
ئەمە
ڕەتدەکەنەوە و
دەڵێن
پەیڕەوانی ئایینێک دەتوانن
لە
چەندین
نەتەوەی
جۆراوجۆر
پێک
بێن
. هاوسۆزی
بۆ
وەڵات
یا
قەڵەمڕەوێکی جوگرافیاییش،
بە
فاکتەرێکی بەهێزی دروستبوونی
نەتەوە
و یەکگرتنی گەلانی جۆراوجۆری وەڵاتێک دادەنرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەتەوە یەکگرتووەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا
لە
ساڵی 1967
لە
لایەن
وەڵاتانی ئەندونیزیا و تایلەند و سەنگاپور و فیلیپین و مالیزیا
لە
بانکۆک
بە
ئامانجی کرژکردنەوەی پێشکەوتنی
ئابووری
و سەقامگیریی ناوچەکە دامەزرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەریتی نێودەوڵەتی
نەریتی نێودەڵەتی، دەرەنجامی
ڕەفتار
و
چۆنیەتی
هەڵسوکەوتی وەڵاتێک
لەگەڵ
وەڵاتێکی دیکەیە. تایبەتمەندییەکانی
ئەم
نەریتە بریتین
لە
: 1ــ پاتەکردنەوەی کردارێکی
یاسایی
بەڵگەمەند
کە
لە
نێوان
هەموان
دا
بووبێتە
باو
. 2ــ
شێوە
ڕەفتارێکی ناچارییە. 3ــ
شێوە
ڕەفتارێکی ڕووەو فراژووتنە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەهیلیزم (پووچگەرایی)
ئەم
زاراوە
لە
وشەی لاتینی
nihil
بەواتای
هیچ
و
پووچ
وەرگیراوە. لایەنگرانی
ئەم
قوتابخانە
هەر
بابەتێکی داسەپاو بەسەر ئەندێشەی مرۆدا
ڕەت
دەکەنەوە و
هەموو
بیروباوەڕێک
بە
پووچ
دەزانن و
بە
چاوێکی سووکەوە سەیری
هەموو
یاسا
و ڕێسایەک دەکەن. فەلسەفەی نەهیلیزم دەگەڕێتەوە
بۆ
سەردەمی
یۆنانی
کۆن
و
پێش
سوکرات
کە
ئەویش
بریتی
بووە
لە
ڕەتکردنەوەی
بوون
و
ڕۆح
و موڵکدارێتی و
یاسا
و مافەکان و
هەموو
شتێک.
بەڵام
لەم
سەدانەی دواییدا
لە
ڕووسیای تیزاریدا
ناوی
ڕێبازێکی
کۆمەڵایەتی
بوو
کە
دەسەڵاتی حکوومی و ناحکوومی
بە
هیچ
دەزانی و دواتر گۆڕا
بە
مەرامێکی شۆڕشگێڕانە
بە
مەبەستی لەناوبردنی
هەموو
پێکهاتەیەکی
کۆمەڵایەتی
.
زاراوەی نەهیلیزم،
یەکەم
جار
لەگوێن شێوازێکی ڕەخنەگرانەی نیگەتیڤ دەربارەی گرێبەست و نەریتی
کۆنی
کۆمەڵایەتی
لە
لایەن
نووسەری بەناوبانگی
ڕووس
، تۆرگنیف،
لە
کتێبی «باوکان و منداڵان»
دا
بە
کار
هاتووە. سەرکاروان و دامەزرانەری ڕێبازی نەهیلیزم
لە
ڕووسیا
، باکۆنین (1876ــ 1814)
بوو
.
پاش
ساڵی 1878
ئەم
زاراوە
لە
ڕووسیا
دەربارەی ئانارشیست و تیرۆریستەکان
بە
کار
برا
.
هەندێ
جاریش مانای
خۆبەختکردن
و
دابڕان
لەم
دنیایەی
لێ
هەڵێنجراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕاسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕاسپاردە
لە
ژانوییەی 1951
دوو
ئەرکی
سەرەکی
پێ
سپێردراوە:
یەکەم
، ئاسانکاری
بۆ
پشتیوانی
و پاراستنی نێونەتەوەیی پەنابەران.
دووهەم
، دابینکردنی
پێداویستی
و کەرەستەی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و قانوونی
بۆ
سەقامگیربوونی پەنابەران
لەو
وەڵاتانەی
کە
تێیدا دەژین و وەڵاتانی
نوێ
. بارەگای
ئەم
ڕاسپاردە
لە
شاری
جنێڤا
لە
سویسرایە و
هەموو
کاروباری پەنابەران،
بێجگە
لەو
ئاوارە
و پەنابەرانەی
کە
وەڵاتێکی
دیکە
بەرپرسیارییەتی
بەرعۆدە
گرتووە
بۆ
وێنە
ئاوارەکانی فەلەستینی
لە
ئەستۆ
دەگرێ. بوودجەی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
لایەن
دەوڵەتانەوە
دابین
دەکرێت. ساڵی 1954
خەڵاتی
نۆبێلی
ئاشتی
بەم
ڕێکخراوە بەخشرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕێکخراوە دوای تەواوبوونی شەڕی جیهانی
دووهەم
بۆ
بەرگریکردن
لە
هەڵگیرسانی
شەڕ
و سەقامگیرکردنی
ئاشتی
لە
جیهان
دامەزرا. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
لە
ڕاستیدا
جێگەی
کۆمەڵەی نەتەوەکانی گرتەوە
کە
لە
ساڵی 1919
پاش
کۆتایی
هاتنی شەڕی جیهانی
یەکەم
دامەزرابوو. ئامانجەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
وەکوو
لە
بەندی
یەکەمی جاڕنامەکەیدا هاتووە
بەم
شێوەیە:
1ــ پاراستنی
ئاشتی
و ئاسایشی نێونەتەوەیی.
2ــ پەرەپێدانی پێوەندیی
برایانە
لەنێوان نەتەوەکان
لەسەر
بنەمای ڕێزگرتنی
بەرانبەر
و
یەکسانی
مافەکان و مافی
سەروەری
نەتەوەکان.
3ــ
هاوکاری
لە
پێناو
چارەسەرکردنی
کێشە
نێودەوڵەتییەکان و یەکخستنی هەوڵەکان
لە
بواری
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و
فەرهەنگی
و
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
و ئازادییە بنەڕەتییەکان
بۆ
هەموو
کەسێک.
4ــ هاوئاهەنگکردنی هەوڵەکانی وەڵاتانی
ئەندام
بۆ
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
کە
ئاماژەیان پێکراوە.
ئەندامبوون
لە
نەتەوەیەکگرتووەکاندا
بۆ
هەموو
ئەو
دەوڵەتە ئاشتیخوازانەی
کە
دادوەریی ڕێکخراوەکەیان
لەمەڕ
بڕیارنامەکاندا
قبووڵ
بێت،
ئازادە
. ژمارەی ئەندامانی
ئەم
ڕێکخراوە دەگاتە 191
وەڵات
و
چاوەڕوان
دەکرێ
زیاتریش ببێت. ئەندامانی
نوێ
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و
بە
پەسندکردنی زۆرینەی 3/2 ئەندامانی «
کۆمەڵی
گشتی
» وەردەگیرێن. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
بۆ
ڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی،
چەندین
ئەستونی گرینگی
هەیە
کە
بریتین
لە
:
1ــ
کۆمەڵی
گشتی
، (
ئەم
کۆمەڵە
باس
لە
هەموو
کێشە
و بابەتە گشتییەکان دەکات،
تەنانەت
ئەو
بابەتانەی
کە
پێوەندییان
بە
کۆمیتە و ئەنجومەنە گشتییەکانەوە هەبێت.)
2ــ ئەنجومەنی
ئاسایش
، (ئەنجومەنی
ئاسایش
دەسەڵاتێکی بەرفرەوانی
هەیە
و
سەرپەرشتی
هێزی چەکداری نەتەوەیەکرتووەکانە و
پاش
دەرکردنی
بڕیارەکان
جێبەجێیان دەکات و دەوڵەتانی ئەندامیش
ناچار
بە
جێبەجێکردنیان دەکات.
ئەگەر
کێشەیەکی
گرینگ
بخرێتە
بەردەستی
ئەنجومەنی
ئاسایش
،
بۆ
جێبەجێکردنی،
پێویستە
9
وەڵات
لە
پانزە
وەڵاتی
ئەندام
ڕەزامەندی
لەسەر
بدەن
بەو
مەرجەی
کە
هیچکام
لە
پێنج
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەن
(
ئەمریکا
،
ڕووسیا
، بریتانیا،
چین
و فرەنسا) ڤیتۆ*ی نەکات
یا
دەنگی
نەرێنی
لەسەر
نەدابێت.
3ــ ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
، ئەنجومەنی
ئابووری
54 ئەندامی
هەیە
کە
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
بۆ
ماوەی
سێ
ساڵ
هەڵدەبژێردرێن.
ئەم
ئەنجومەنە
لە
هەموو
بوارە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکاندا
چالاکی
دەکات.
4ــ ئەنجومەنی ڕاسپاردەکان،
ئەم
ئەنجومەنە چاودێریی
ئەو
وەڵاتانەی دەکرد
کە
هێشتا
سەربەخۆییان وەرنەگرتبوو،
ئەم
ناوچانەش
کە
لە
پانزە
ناوچە
پێکهاتبوون
تا
ساڵی1990 سەربەخۆییان وەدەست
هێنا
و
پاشان
ئەرکەکانی ئەنجومەنەکەش
کۆتایی
پێ
هات
.
5ــ دادگەی نێونەتەوەیی داد*،
ئەم
دادگەیە پێکهاتووە
لە
پانزە
دادوەر
کە
دەبێ
خەڵکی
پانزە
وەڵاتی
جیاواز
بن
.
ناوەندی
دادگەکە
لە
لاهای هۆڵەندایە و
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی
کۆمەڵی
گشتی
دادەنرێن. ئەرکی
سەرەکی
دادگەی لاهای، چارەسەرکردنی گیروگرفتە یاساییە نێودەڵەتییەکانە.
6ــ سکرتاریەتی
گشتی
،
ئەم
کۆڵەکە
هەموو
ئەرکە
کارگێڕییەکانی ڕێکخراوە و هاوئاهەنگکردنی دامودەزگە جۆراوجۆرەکانی نەتەوەیەکگرتووەکانی
لە
ئەستۆدایە و زیاتر
لە
25
هەزار
کارمەندی
هەیە
کە
هەڵگری ڕەگەزنامەی
هەموو
وەڵاتانی ئەندامی نەتەوەیەکگرتووەکانن.
سکرتێری
گشتی
، ئەرکی بەڕێوەبردنی ڕێکخراوە و جێبەجێکردنی بڕیاری
دەزگە
جۆراوجۆرەکان
لە
ئەستۆ
دەگرێ و
هەر
پێنج
ساڵ
جارێک
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی 3/2 ئەندامانی
کۆمەڵی
گشتی
هەڵدەبژێردرێ. سکرتێری
گشتی
نابێ
هاووەڵاتی
هیچ
کام
لە
پێنج
وەڵاتی
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەنی
ئاسایش
بێت. هەڵبژاردنەوەی دووبارەی
بۆ
ئەم
پۆستە
،
هیچ
بەربەستێکی
یاسایی
نییە
.
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
جگە
لەو
شەش
ئەستونە سەرەکییە، کۆمەڵێک ڕێکخراوەی پسپۆڕیی و دامودەزگەی
جیاوازی
دیکەی
هەیە
کە
گرنگترینیان بریتین
لە
: ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی*، ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی کار*، بانکی جیهانی*، ڕێکخراوەی
خۆراک
و کشتوکاڵی جیهانی، ڕێکخراوەی پەروەردەیی و
زانستی
و کەلتوری نەتەوەیەکگرتووەکان* و ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی* و …
بەپێی جاڕنامەی نەتەوەیەگرتووەکان،
ئەو
زمانانەی
کە
لە
ڕێکخراو
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
بەکار
دەبرێن بریتین
لە
: سپانیۆلی، ئینگلیزی،
چینی
، ڕووسی و فەرەنسی. زمانی عەرەبیش
بە
زمانە
ڕەسمییەکانی
کۆمەڵی
گشتی
، ئەنجومەنی
ئاسایش
و ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
زیاد
کراوە
.
لەم
ساڵانەی دواییدا نەتەوەیەکگرتووەکان، هەوڵی بەرزکردنەوەی توانێی
سەربازی
خۆی
داوە و چالاکییەکانی
لەسەر
ئاستی جیهانی بەرفراوان کردووە
کە
ئەمەش
بە
خاڵێکی
سەرەکی
گۆڕانکاری
لە
ڕۆڵی
ئەم
ڕێکخراوە دادەنرآ.
تا
ساڵی 1995
سەرجەم
هێزە چەکدارەکانی ڕێکخراو
کە
بە
کڵاوشینەکان،
یا
«
ئاشتی
پارێزەکان» ناوبانگیان دەرکردووە گەیشتە 70
هەزار
کەس
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی وەڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت (ئۆپێک)
ئەم
ڕێکخراوە
لە
دوای هەوڵی
زۆر
و درێژخایەنی وەڵاتانی نێرەری
نەوت
لە
ژانوییەی 1961
لە
کاراکاس (ڤێنێزۆئێلا) دامەزرا و
سەرەتا
وەڵاتانی
ئێران
، عەرەبستانی سعوودی، عێراق، کوەیت،
قەتەر
و ڤینزۆئیلا بوونە
ئەندام
و
پاشان
، وەڵاتانی ئەندونیزیا، لیبی و نایجریا
بوون
بە
ئەندام
. ئۆپێک
بۆ
گەیشتن
بەم
ئامانجانەی
خوارەوە
دامەزرێ:
1ــ چەسپاندنی سیاسەتێک
بۆ
دانانی
نرخ
و مەزەندەیەکی یەکلاکراو، بەدوور
لە
هەلاجانی
ئابووری
وەڵاتانی بەرهەمهێنی
نەوت
.
2ــ پاراستنی
سەرچاوە
و
کانە
نەوتییەکان.
3ــ پاراستنی ئاسایشی
نەوتی
ڕاگوێزراو.
4ــ
بەرگری
لە
زیادبوونی نرخی یەکلاکراو
یان
هەناردنی
نەوتی
لە
ڕادەبەدەر
بە
پێچەوانەی بڕیاری زۆرینەی ئەندامان.
وەڵاتانی
ئەندام
لە
ئۆپێک، 45%
نەوتی
جیهان
بەرهەم
دەهێنن و
جگە
لەوەش
داوا
لە
کۆمپانیا نەوتییەکان دەکەن
تا
نرخی
نەوت
و بەرهەمە نەوتیەکان
لە
ئاستێکی دیاریکراو و
یەکسان
ڕابگرن،
چونکە
هەلاجان
و
هەڵبەز
و دابەزی نرخی
نەوت
بۆ
ئەم
وەڵاتانە دەبێتە
هۆی
هەلاجانی
ئابووری
و
هەندێ
جار
گەشەسەندنی
ئەم
وەڵاتانە
تووشی
زیان
دەکات.
یەکێک
لەو
هۆکارانەی
کە
لە
دوای دامەزرانی ئۆپێک
ناوبەناو
بۆتە
هۆی
هەڵکشانی نرخی
نەوت
،
شەڕ
و گۆڕانکارییە ناوچەیی و جیهانییەکان
بووە
.
بۆ
وێنە:
ــ شەڕی ئیسراییل و عەرەبان
لە
1973
کە
بۆ
ماوەیەک
بووە
هۆی
ڕاوەستانی ناردنی
نەوتی
وەڵاتانی عەرەبی
بۆ
ڕۆژاوا
و ئەمەش هەڵکشانی نرخی
نەوتی
لێکەوتەوە.
ــ شۆڕشی گەلانی
ئێران
(1978)
کە
بەریانی
نەوتی
ئەم
وەڵاتەی
بۆ
ماوەیەک ڕاوەستاند و ئەمەش
بووە
هۆی
هەڵکشانی بێوێنەی نرخی
نەوت
تا
ئەو
سەردەمە
.
ــ شەڕی
ئێران
و عێراق (1988-1980) .
ــ شەڕەکانی کەنداوی
فارس
کە
بریتی
بوون
لە
: شەڕی هاوپەیمانی نێونەتەوەیی
بە
دژی
عێراق
لە
دوای داگیرکردنی
خاکی
کوەیت
لە
لایەن
ئەم
وەڵاتە (1991-1990) . شەڕی
ئەمریکا
و بەریتانیا
بە
دژی
عێراق
بە
بیانووی
چەک
کردنی
ئەم
وەڵاتە (2003) .
ــ زیادبوونی
مەترسی
و هەڕەشەی نێونەتەوەیی
لە
ئێران
بەهۆی بەرنامەی ئەتۆمی
ئەم
وەڵاتە
لە
ساڵەکانی 2005 و 2008
کە
نرخی
نەوتی
تا
نزیکەی 130 دۆلار هەڵکشاند.
ــ سەرهەڵدانی قەیرانی
ئابووری
جیهانی
لە
ساڵی 2008
بووە
هۆی
دابەزینی دووبارەی نرخی
نەوت
بۆ
40 دۆلار.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
دامەزرێنی ڕێکخراوەیەکی پەروەردەیی،
زانستی
و کەلتووری
لە
کۆنفرانسی وەزیرانی پەروەردەی هاوپەیمانان
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
لە
لایەن
دەوڵەتی
بەریتانیا
پێشنیاز
کرا
.
ئەم
ڕێکخراوە
کە
یەکێکە لەناوەندە پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
لە
ساڵی 1945 بەمەبەستی
هەنگاونان
لە
پێناو
ئاشتی
و ئاسایشی
جیهان
لەڕێگەی
هاریکاری
نێونەتەوەیی
بە
کەڵکوەرگرتن
لە
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور دامەزراوە،
بە
چەشنێک
کە
لە
هەموو
شوێنێک ستایشی
عەداڵەت
و سەروەریی
قانوون
و مافی
مرۆڤ
و ئازادییە سەرەکییەکان مسۆگەر بکات.
ناوەندی
یۆنسکۆ
لە
پاریسە.
چالاکییەکانی یونسکۆ
لە
8 تەوەری
سەرەکی
پێکهاتووە:
1)
پەروەردە
، (مەحفکردنەوەی
نەخوێندەواری
، بردنەسەرەوەی ئاستی
پەروەردە
،
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
لەڕێی
پەروەردە
و دابینکردنی
زانیاری
بۆ
گەشەپێدان بەشێوازەکانی
پەروەردە
) .
2))
زانستی
سرووشتی، (هاوکاریکردنی زانایان و
هاندان
بۆ
ئاسانکاری
لەمەڕ
فێربوونی
زانست
) .
3) زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (
هاندان
بۆ
ناساندنی
کۆسپ
و
تەگەرە
دەروونی
و کۆمەڵایەتییەکانی
بەردەم
پەرەسەندن
،
بۆ
وێنە
جیاوازی
ئایینی
و نەژادپەرستی) .
4) چالاکییە فەرهەنگییەکان، (پەرەپێدان
بە
دانوستانی کەلتووری لەنێوان ئەندامانی ڕێکخراوە و ڕووخستنی ئاسەوارە
هونەری
و
ئەدەبی
و فەلسەفییەکان) .
5) سازدانی
پێوەندی
نێوان
کەسایەتییەکان، (کۆکردنەوەی
زانیاری
لە
بواری دەرفەتی ئیشوکار و
خوێندن
لە
دەرەوە
و سەفەری دۆستانە) .
6)
پێوەندی
گشتی
، (ئاگەدارکردنەوەی هەمووان
لە
چالاکییەکانی یونسکۆ و ڕووداوە گرنگەکانی بواری
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور و
یارمەتیدان
بە
جەماوەر
بۆ
فێربوونی
زانست
) .
7) تازەگەریی، (دابینکردنی
پارە
و
کەلوپەل
بۆ
کتێبخانە
و فێرگەکان و ناوەندە زانستییەکانی
ئەو
وەڵاتانەی
لە
شەڕدا
وێران
بوون
یان
دواکەوتوون) .
8)
یارمەتی
تەکنۆلۆجی، (دابینکردنی کەسانی
پسپۆڕ
لە
بوارە
گرنگەکانی
پەروەردە
، ڕاهێنانی مامۆستایان، پەروەردەی تەکنۆلۆجیکی و
لێکۆڵینەوە
و هاوڕایی
زانستی
لەگەڵ
ئەندامانی یونسکۆ
بو
نەهێشتنەوەی نەخوێندەواریی و دروستکردنی
خوێندنگە
و …)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕەگەزنامە+ ڕاژێری+ نەتەوایەتی
بریتیە
لەو
پێوەندییە
سیاسی
و مەعنەوییەی
کە
کەسێک
بە
دەوڵەتێکی تایبەتەوە
گرێ
دەدات.
لە
ڕاستیدا
پێوەندی
تاک
و
دەوڵەت
، پێوەندییەکی سیاسییە،
ئەو
کەسەی
کە
سەر
بە
نەتەوەی وەڵاتێکی دیاریکراوە پێی دەگوترێ هاووەڵاتی.
ئەو
کەسەش
کە
سەر
بە
هیچ
نەتەوەیەک نەبێت پێی دەگوترێ ئاپاترید*.
لە
بابەت
ڕەگەزنامەوە، یاسای وەڵاتەکان 3 مەسەلەیان
لە
بەر
چاو
گرتووە:
1ــ
هەرکەس
دەبێ
ڕەگەزنامەیەکی هەبێت (
واتە
هاووەڵاتی وەڵاتێک بێت) .
2ــ
هیچ
کەس
نابێ
زیاتر
لە
یەک
ڕەگەزنامەی هەبێت.
3ــ ڕەگەزنامە، شتێکی
هەمیشەیی
و
نەمر
و
نەگۆڕ
نییە
.
بەخشینی ڕەگەزنامە
لە
لایەن
دەوڵەتەکانەوە
بە
دوو
شێوە
بە
ئەنجام
دەگات:
1ـــ سیستەمی
خوێن
.
بەم
پێیە ڕەگەزنامە بەهۆی
دایک
و
باوک
و خزمایەتیەوە دەدرێتە
پاڵ
منداڵ
واتە
هەر
کە
منداڵ
هاتە
دنیاوە، ڕەگەزنامەی
دایک
و
بابی
پێ
دەدرێت.
2ـــ سیستەمی
خاک
.
واتە
منداڵ
لە
خاکی
هەر
وەڵاتێک
لە
دایک
ببێ
، ڕەگەزنامەی
ئەو
وەڵاتەی
پێ
دەدرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان
یەکێک
لە
لقەکانی ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
نەتەوە
یەکگرتووەکانە
کە
لە
ساڵی 1946 بەپێی
بەندی
68 جاڕنامەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان دامەزرا و
لە
یەکەمین
هەنگاوی خۆیدا بەیاننامەی جیهانی مافی مرۆڤی دەرکرد.
بە
هۆی
ئەوەی
بڕیارەکانی
ئەم
کۆمیسیۆنە
لە
ئاست
مەسەلەکانی هاوپێوەند
لەگەڵ
مافەکانی
مرۆڤ
زەمانەتی
جێبەجێ
کردنیان
نەبوو
،
لە
ساڵی 2006
هاوکات
لەگەڵ
پیادەکردنی
هەندێ
ڕیفۆرم
لە
ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان،
ئەم
کۆمیسیۆنە پەرەی پێدرا و
بە
«ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی
نەتەوە
یەکگرتووەکان»
ناوی
گۆڕا
کە
تێیدا وەڵاتانێکی زیاتر بوونە
ئەندام
.
1
2
3