تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 6
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
خزمخوازی + خزم خزمینە
نێپوتیزم
یا
خزمخوازی و
خزم
خزمینە،
لە
وشەی ئیتالی nepotismo
بە
واتای «
لایەنگری
لە
ئامۆزاکان» وەرگیراوە.
لە
زاراوەی سیاسیدا بریتییە
لە
هێنانەسەرکاری
خزم
و عەشیرە
بۆ
کاروباری
گشتی
یان
مافی
تایبەت
قاییل
بوون
بۆ
ئەوان
و پشتگیریکردنیان
بۆ
بەخشینی
پلە
و
پایەی
ئیداری
و
سیاسی
.
ئەم
ئاکارە زەمینە
بۆ
گەندەڵی
سیاسی
خۆش
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فێمینیزم/بزووتنەوەی ئازادی ژنان/مێخوازی
فێمینیزم
لە
وشەی فەرەنسی femme
بە
واتای
ژن
وەرگیراوە و مانای
لایەنگری
کردن
لە
ژن
دەبەخشێ و
ناوی
بزاڤێکە
کە
بۆ
یەکسانی
مافە
سیاسی
و کەلتووری و
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکانی ژنان و پیاوان
هەوڵ
دەدات.
لە
بابەت
ئاخێزگەی فێمینیزم لەگوێن ئایدیۆلۆجیایەک،
چوار
تەوەر
لە
ئارادایە:
لە
سێ
تەوەردا
مانا
پێشتر
لە
وشەکەیە.
ئەم
بۆچوونە پێیوایە
کە
مێژووی فێمینیزم،
لە
سپێدەی
هۆشیاری
مرۆڤەوە
دەست
پێدەکات.
لەم
ڕوانگەوە «
ئاریشە
» ی
ژن
هیچ
کات
لێمان
جیانەبۆتەوە و
هەندێ
کەس
پێیان
وایە
کە
جۆری
نێرینە
، لەباری توانستی ئیکۆلوژییەوە
باڵادەست
بووە
و مێژووی مرۆڤایەتیش
بە
هۆی
باڵادەستی
پیاوان،
بە
قەدەر
کارەساتێک ڕێگەمان
لێ
ون
دەکات.
بۆچوونی
دووهەم
و
سێهەم
، ئاخێزگەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
سەدەی پانزدە و
حەڤدە
.
سەرەنجام
بۆچوونی
چوارەم
کە
ڕەنگە
لە
هەموان
ڕاستگۆیانەتر بێت، پێشینەی فێمینیزم دەگەڕێنێتەوە
بۆ
کۆتاییەکانی سەدەی
هەژدە
بە
تایبەت
دوای شۆڕشی
مەزنی
فەرەنسا. گرنگترین
ڕووداو
لە
مێژووی ئەندێشەی فێمینیستی
لە
قۆناغی شۆڕشدا بڵاوکردنەوەی کتێبی «
ماری
ڤۆلستۆن کرافت»
بوو
لە
ساڵی 1792
بە
ناوی
سەلماندنی مافەکانی ژنان. میریام
کرام
،
لەم
بارەوە دەڵێت: ڤۆلستۆن
یەکەمین
فێمینیستی گەورەیە و کتێبی سەلماندنی مافەکانی
ژن
،
وەک
جاڕنامەی
سەربەخۆیی
فێمینیزم
لە
ئەژمار
دێت
.
نووسراوە فێمینیستیەکان،
دوو
شەپۆل
بۆ
ڕەوتی
پێشڤەچوونی
ئەم
ڕێبازە ناوبردە دەکەن: شەپۆلی
یەکەم
(1830
تا
1920). تایبەتمەندی
ئەم
شەپۆلە
خەبات
و تێکۆشانی
ژنانە
بۆ
بە
دەست
هێنانی مافی
دەنگدان
و
یەکسانی
مافی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا. شەپۆلی
دووهەم
لە
1960
تاکوو
ئێستا
دەگرێتەوە.
خاڵی
بەرچاوی
ئەم
شەپۆلە بریتیە
لە
پەرەسەندنی پەروەردەی باڵای ژنان
لە
سەرانسەری ئەورووپا و
ئەمریکا
و زیادبوونی ڕێژەی ژنان
لە
پیشە
و
کاری
جۆراوجۆر
و داواکاری
بۆ
یەکسانی
مووچەی ژنان
لەگەڵ
پیاواندا.
بەڵام
ساڵەکانی
نێوان
1920
تا
1960
بە
قۆناغی
ڕاوەستان
ناونووس
کراوە
.
هەڵبەت
هەندێ
لە
نووسەرانی
ئەم
دواییانە شەپۆلی
سێهەم
،
بە
فێمینیزمی
پۆست
مۆدێرنە
پێناسە
دەکەن.
ئەم
شەپۆلە
کە
لە
دەیەی 1980
دەستی
پێکردووە
بۆ
بزاوتی فێمینیستی، قۆناغی گواستنەوەیە
لە
بابەتە
سیاسی
و ئابوورییەکانەوە
بەرەو
بابەتی کەلتووری و سایکۆلۆژی و زمانەوانی.
فێمینیزم،
وەک
هەموو
ئایدیۆلۆژیایەک دەکەوێتە
ژێر
کاریگەریی
سوننەتە
مێژووییەکان و
لەگەڵ
هەندێ
لەم
ئایدیۆلۆژییانەدا
تێهەڵکێش
بووە
. ئەزموونی شۆڕشی فرەنسی و گوتارە بەهێزەکەی
لە
بابەت
مافە
دیموکراتییەکان،
بۆ
سەرهەڵدانی بیرۆکەی فێمینستی
گەلێک
پێویست
بووە
. کاریگەریی پرۆتستانیزم
لەمەڕ
هاندانی ژنان
بۆ
چالاکی
کۆمەڵایەتی
و
تێوەگلان
لە
بابەتە
سیاسی
و کۆمەڵایەتییەکان و کاریگەریی سۆسیالیستە خەیاڵییەکان،
بۆ
وێنە
لایەنگرانی سەن سیمۆن و شاڕۆڵ فۆریە،
لەم
ڕێچکەوە
ئاو
دەخواتەوە.
بزاوتی فێمینیزم،
ئێستا
وەک
بزاڤێکی جیهانی
لێ
دەرهاتووە. لایەنگرانی
ئەم
بزاڤە
لەسەر
ئەم
باوەڕەن
کە
ژنان
تەنها
بە
هۆی
«
ژن
بوون
»
یان
لەو
کۆمەڵگەیانەی
کە
لە
خزمەت
بەرژەوەندی
پیاواندایە،
تووشی
بێعەدالەتی و نایەکسانی
هاتوون
.
هەر
بۆیە
بزاوتی
لایەنگری
لە
مافی ژنان
چەند
ڕێچکەیەکی
لێ
بۆتەوە
کە
بە
کورتی
بریتین
لە
:
1ـــ لایەنگرانی لیبرالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
بێعەدالەتی مەدەنی و دەرفەتە پەروەردەییەکان
بە
سەرچاوەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان دەزانن و
خەبات
لە
پێناو
بەدەست
هێنانی ئازادییەکانی تاکەکەسی ژنان،
بە
مەبەستی
خۆیان
ناوبردە ئەکەن.
2ـــ لایەنگرانی ڕادیکالی مافەکانی ژنان.
ئەمانە
پێیان
وایە
کە
هەرچی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژنان
دێت
، دەگەڕێتەوە
بۆ
خۆبەزل
زانی
و
باڵادەستی
پیاوان و
لەم
ڕێگەدا
هەوڵ
دەدەن کۆمەڵگەی پیاوــ مەزنایەتی بگوازنەوە
بۆ
کۆمەڵگەیەکی
ژن
ــ مەزنایەتی.
3ـــ لایەنگرانی مارکسیستی مافەکانی ژنان. ئەمانیش
هۆی
ئەو
کۆت
و بەندانەی
کە
لە
ملی
ژناندایە، دەگەڕێننەوە
بۆ
شێوازی
بەرهەمهێنانی
سەرمایەداری
و جیاکردنەوەی
ئیش
و
کار
لە
ماڵەوە
کە
بۆتە
هۆی
دابەشکاریی سێکسی. ڕێگەچارەی
ئەم
گرفتەش گۆڕینی
ئابووری
زاڵ
بەسەر
کۆمەڵگە
دەزانن.
4ــ لایەنگرانی سۆشیالیستی مافەکانی ژنان.
ئەم
ڕێچکە
، ڕیشەی
زۆر
و
ستەم
بەسەر ژناندا
لە
سیستەمی
ئابووری
سەرمایەداری
دەبینآ
کە
بۆ
مانەوەی
خۆی
، کرێکارەکان
بە
تایبەت
ژنان وەبەردەهێنآ.
لەم
ڕوانگەوە،
هەم
خاوەندارێتی ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
و
هەم
شێوازی
ژیانی
کۆمەڵایەتی
پێویستی
بە
گۆڕانی بنەڕەتی
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمینترن
زاراوەی
کۆمینترن
،
ناوی
کورتکراوەی کۆمۆنیزمی نێودەوڵەتی
یا
ئەنتەرناسیۆنالی سێهەمە
کە
لە
ساڵی 1919
لە
مۆسکۆ بەڕێوەچوو.
لە
ئەنتەرناسیۆنالی سێهەمدا
هەموو
ئەو
حێزبە مارکسی و کۆمۆنیستیانەی
جیهان
و کەسانی چەپڕەو
کۆبوونەوە
تا
لە
هەمبەر
بڕیارەکانی کۆمۆنیستە میانڕەوەکان و حیزبە سۆشیال دیموکراتەکانی ئەورووپا
لە
ئینتەرناسیۆنالی
دووهەم
یەکبگرن و بەدژییان ڕاپەڕن.
هەروا
لەم
کۆبوونەوەدا
هەموو
ئەندامانی
کۆمینترن
بڕیاریان
دا
شۆڕشێکی
جەماوەری
بەدژی
سەرمایەداری
و
بۆرژوازی
سازکەن
بەڵام
بەهۆی
جەنگی
جیهانی
دووهەم
و سەرهەڵدانی هیتلەر
لە
ئەڵمانیا (1933)،
کۆمینترن
لە
میانەی ساڵەکانی 1936
تا
1943
لە
لایەن
ستالین
بە
مەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی هاوپەیمانان
بۆ
لای
خۆی
هەڵوەشایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کەمینە/کەمایەتی
گرووپێک،
بە
کۆمەڵێ تایبەتمەندی
هاوبەشی
نەتەوەیی، زمانی، کەلتووری و
ئایینی
کە
بەو
پێیە
خۆیان
لە
زۆرینە
*ی
خەڵکی
وەڵاتێک
کە
تێیدا دەژین،
بە
جیاواز
دەزانن.
ئەم
هۆشیارییە هاوبەشییەی
کەمایەتی
لە
ئاست
ئەم
جیاوازییانەدا دەبێتە بنەمایەک
بۆ
ئامانج
گەلێکی
سیاسی
تایبەت
و
لەم
بەستێنەوە دەکەونە
ژێر
ئازار
و بێعەدالەتی و تاراندن:
بۆ
وێنە
یەکسانبوون
لەگەڵ
زۆرینە
(
لە
بەرانبەر
بێعەدالەتی
ئیش
و
کار
)
یان
ڕەفتارێکی
تایبەت
(
وەک
پەروەردە
بە
زمانی زگماکی)
یان
داوای خۆدموختاری
کردن
(
بۆ
وێنە
ئەرمەنییەکان
لە
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، کوردەکانی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
لە
دەوڵەتانی ناوچەکە و کاتولیکەکانی ئایرلەندی باکوور).
بە
دەگمەنیش هەڵدەکەوێ کەمایەتییەک
بە
پێچەوانەوە،
دەستی
بە
دەسەڵاتی
سیاسی
بگا و
ئینجا
زۆرینە
نەکەونە
ژێر
زەخت
و فشارەوە (
بۆ
وینە
ڕژێمی ئەفریقای
باشوور
لە
قۆناغی ڕەگەزپەرستیدا).
کەواتە
«
کەمایەتی
» و«
زۆرینە
»
بە
پلەی
یەکەم
، چەمکی
سیاسی
لە
قەڵەم
دەدرێن
بەر
لەوەی
کە
چەمکێکی عەدەدی
بن
.
لە
پێش
سەدەی 19
تەنیا
کەمایەتییە ئایینیەکان
بوون
کە
لە
گۆڕەپانی نەتەوەیی و نێونەتەوەییدا چالاکییان ئەنوێند.
لە
سەدەی
نۆزدە
بەملاوە
هۆشیاری
نەتەوەیی پەرەی
سەند
،
ئینجا
کەمایەتییە نەتەوەییەکانیش گرنگایەتی زۆریان پێدرا.
کەواتە
لە
ڕوانگەی ناوخۆییەوە کەمایەتییە نەتەوەییەکان بەزۆری
بۆ
چاککردنی وەزعی
خۆیان
دەنگیان هەڵبڕی (
بۆ
وێنە
چیکەکان
لە
ئیمپراتۆرییەتی بنەماڵی هاپسبۆرگ).
کەچی
لە
ڕوانگەی نێونەتەوەییەوە کەمایەتییەکان بوونە
هۆی
ئەوەی
کە
نەتەوەیەک نەتوانێ
لە
کاروباری نەتەوەکەی دیکەدا
دەستێوەردان
بکات (
وەک
ئەوەی
کە
هیتلەر کەمایەتییە
ئەڵمانی
زمانەکانی،
کردە
دەسپێچکێک
بۆ
گوشارهێنان
بۆ
سەر
دەوڵەتەکانی چێک و پۆڵەندا).
لە
ڕوانگەی
زانستی
سیاسیەوە
هەبوونی
کەمایەتی
لە
کۆمەڵگەدا یەکێکە
لە
مەرجەکانی دیموکراسیەت.
بە
واتایەکی
دیکە
،
هیچ
وەڵاتێک دیموکرات
نییە
مەگەر
ئەوەی
کە
کەمینەی
لە
خۆ
گرتبێ. بایەخی دیموکراسیەتیش پابەندە
بە
دەور
و ڕۆڵی
کەمینە
لە
کۆمەڵگەدا.
کەواتە
زامنکردن و
بە
ڕەسمییەت ناسینی
دەوری
کەمایەتی
لە
کۆمەڵگە
دەبێتە
هۆی
مانەوە
و بەقای ڕژێمێکی دیموکراتی.
بە
هەمان
شێوە
کە
هەڕەشە
و
گوڕەشە
لە
کەمایەتیش دەبێتە
هۆی
لەکەدار
بوونی
دیموکراسی
.
ئێستا
کە
لە
94
وەڵاتی
جیهاندا
شەڕ
و
ئاژاوە
بەرپایە
کە
سەرچاوەی زۆریان دەگەڕێتەوە
بۆ
پشتگوێخستنی
خواست
و مافەکانی کەمینەکان
کە
لە
لایەن
دەوڵەتانی پێوەندیدار
بەم
مەسەلەوە
وەلا
دەنرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیخوانولموسلمین
بزووتنەوەی
ئیخوانولموسلمین
لە
ساڵی 1929
لە
لایەن
«
حسن
البنا»
لە
میسر
دامەزرێ بەمەبەستی
گەڕانەوە
بۆ
یاسا
و بنەماکانی سەرەتای
ئیسلام
.
ئەم
بزاڤە توانی
تەلی
سوز
و عاتیفەی موسڵمانان ببزوێنێ و
بەرەو
لای
خۆی
ڕاکێشیان بکات
بە
چەشنێک
کە
لە
کۆتاییەکانی
جەنگی
جیهانی
دووهەم
، ژمارەی ئەندامەکانی گەیشتە 2 ملیۆن
کەس
و توانی
لە
وەڵاتە عەرەبییەکان
بە
تایبەت
میسر
، پێگەیەکی
باش
بەدەست
بهێنێ.
پاش
ئەوەیکە
ئەنوەر
سادات
، سەرۆکوەزیری
میسر
لە
ساڵی 1948
ئەم
بزاوتەی
بە
نایاسایی و
یاساغ
ناوبردە
کرد
، لایەنگرانی
ئیخوانولموسلمین
سەرۆک
وەزیریان تیرۆر*
کرد
و
پاش
ماوەیەکیش (
حسن
البنا) کوژرا.
لە
ساڵی 1954
ئیخوانولموسلمین
، هەوڵی
دا
سەرۆککۆمار، «عەبدولناسر» تیرۆر بکات
بەڵام
نەیتوانی. ئەویش بزاوتەکەی پێچایەوە و ئەمەش
بوو
بەهۆی
ئەوە
کە
بنکەی
ئیخوانولموسلمین
لە
قاهیرەوە بگوێزرێتەوە
بۆ
دیمەشق و ببێتە ڕێکخراوێکی
شاراوە
و ژێرزەمینی.
ئیخوانولموسلمین
ئەمڕۆکە
لە
میسر
و
چەندین
وەڵاتی
ئیسلامی دیکەدا
چالاکی
ئاشکرای
هەیە
.
بۆ
وێنە
لە
سوودان
لە
حەفتاکاندا
لایەنگری
زۆری
بەدەست
هێنا
و توانی
لە
هەڵبژاردنەکانی 1986
بە
ناوی
«بەرەی نەتەوەیی ئیسلامی»
بەشداری
بکات و 51
کورسی
پەرلەمان
بەدەست
بهێنێت.
ئەم
ڕێکخراوە
لە
وەڵاتی
میسر
وەکوو
حیزبێکی نایاسایی و
بە
شێوەیەکی
شاراوە
درێژە
بە
چالاکی
ئەدا
تەنانەت
دەگوترێ
لەناو
پەرلەمانی
ئەم
وەڵاتەدا
لایەنگری
بەرچاوی
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمین تانگ
کۆمین
تانگ
،
ناوی
پارتی
نیشتمانی
گەلی
چین
بوو
کە
لە
ساڵی 1911
لە
لایەن
سون
یات
سون
، دامەزرا
تا
بە
دژی
زوڵم
و
زۆری
دەسەڵاتدارانی تاکڕەو و کۆڵۆنیالیستی
وەڵاتی
چین
خەبات
بکات.
پاش
ماوەیەک
بە
هۆی
چالاکییەکانی
ئەم
حیزبە، ڕژێمی
پادشایی
منچۆ ڕووخا و حکوومەتی
کۆماری
چین
لەو
وەڵاتەدا
بنیاد
نرا.
پاش
مردنی
سون
یات
سون
،
لە
ساڵی 1925، چیانگ
کای
شک
، ڕێبەرایەتی حیزبەکەی
بەدەستەوە
گرت
و
لە
ڕواڵەتدا حکوومەتێکی نوێی
بە
ناوی
کۆماری
دیموکراتیکی
چین
پێکهێنا و
پاشان
زەمینەی
بۆ
سەرۆک
کۆماریی
خۆی
خۆش
کرد
و
کەوتە
دژایەتی
کردن
لەگەڵ
کۆمۆنیستەکان. چیانگ
کای
شک
، حیزبەکەی
کردە
باڵێکی
ڕاستڕەو
و
لە
ڕووی
سەربازییەوە بەهێزی
کرد
و
لە
ساڵانی 1937
تا
1945،
بە
دژی
ژاپۆنییەکان
کەوتە
جەنگەوە و
لە
گەرمەی
جەنگی
دووهەمی جیهانیدا ڕێبەرایەتی حیزبی کۆمین
تانگ
و حکوومەتی
چینی
لە
ئەستۆدا
بوو
.
بەڵام
لە
ساڵی 1948
لە
بەرانبەر
حیزبی کۆمۆنیستدا شکا و
بە
ناچار
لەگەڵ
ژمارەیەک
لە
هێزەکانی
بەرەو
دوورگەی تایوان (فورموز) پاشەکشەی
کرد
و
لەوێ
حکوومەتی
نیشتمانی
چین
(تایوان)ی دامەزراند. چیانگ
کای
شک
،
هەمیشە
بانگەشەی
ئەوەی
دەکرد
کە
ڕۆژێک
دێت
هێرش
بکاتەوە
سەر
چین
. کێشەی
نێوان
تایوان و
چین
هەتا
نووکەش
هەر
بەردەوامە و
دەوڵەتی
چین
هەمیشە
تایوان
بە
بەشێک
لە
خاکی
وەڵاتەکەی دەزانێ و
هەتا
ئێستاش
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
دانی
پێدا
نەناوە.
ئەم
مەسەلە
بۆتە
هۆی
کێشە
لە
نێوان
پێوەندییەکانی
وەڵاتی
چین
لەگەڵ
وەڵاتێکی بەهێزی
وەک
ئەمریکا
.
بۆیە
لە
ساڵی 2009 کاتێک
ئەمریکا
چەک
و تفاقی
جەنگی
فرۆشت
بە
تایوان،
چین
ڕووی
لەم
وەڵاتە
گرژ
کرد
و
کەوتە
هەڕەشە
لەمەڕ
دەوامەی پێوەندییەکانیان.