تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 115
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی مێژوویی
مەتریالیزمی
مێژوویی
پاژێکی
گرنگی
فەلسەفەی «مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
»
لە
ئەژماردێت
کە
لە
سەر
بنەمای تیۆری مارکس دەربارەی
مێژوو
بنیاد
نراوە
. مارکس
ئەم
تیۆرییەی
بە
کورتی
لە
پێشەکی
کتێبە ناودارەکەی
خۆی
بە
ناوی
«توێژینەوەی ئابووریی
سیاسی
» (1859) هێنایە ئاراوە.
ئەو
دەنووسێ: «
لە
بەرهەمهێنانی پێداویستیە کۆمەڵایەتیەکانی ژیاندا،
لە
نێوان
مرۆڤەکان پێوەندییەکی دیاریکراو دێتە کایەوە
کە
لە
ویست
و ئیرادەی
ئەوان
بەدەرە، ئەمەش
هەمان
پێوەندیی بەرهەمهێنانە
کە
گرێدراوی
گەشە
و فراژووتنی هێزە بەرهەمهێنەرەکانە. سەرجەمی
ئەم
پێوەندییانە ژێرخانی
کۆمەڵگە
پێکدێنن
کە
سەرخانی
سیاسی
و
دادوەری
و فیکری (ئایدیۆلۆجیکی)
لەسەر
ئەو
ژێرخانە دادەمەزرێت.
شێوازی
بەرهەمهێنان
لە
ژیانی
ماددیدا چارەنووسی تایبەتمەندیە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەکان و
ڕەوتی
مەعنەوی
ژیان
دیاری
دەکات. لێرەدا هوشیاریی
مرۆڤ
، چۆنییەتی
ژیان
و گوزەرانی
دیاری
ناکات
بەڵکوو
بە
پێچەوانەوە،
شێوازی
گوزەرانی
کۆمەڵایەتی
، ئاستی هوشیاریی
ئەو
دیاری
دەکات …
کە
شێوازی
بەرهەمهێنان
دەگۆڕێت، سیمای جیاوازییە
کۆمەڵایەتی
و دابەشکارییە چینایەتییەکانیش،
بە
هەوای
ئەم
گۆڕانە
تووشی
وەرچەرخان
دەبێت.
ئەم
گۆڕانکارییانە
بە
شێوازێکی دایەلیکتیکی و
بە
دەرکەوتنی دژایەتییەکانی هەناوی واقیعە کۆمەڵایەتییەکان ڕوودەدەن
کە
ئاکامەکەشی ململانێی چینایەتییە …»
بەپێی تیۆری مەتریالیزمی
مێژوویی
، سەرچاوەی
ڕەوتی
فراژووتنی
مێژوویی
کۆمەڵگەی مرۆڤی دەگەڕێتەوە
بۆ
جووڵە
و گۆڕانی دژبەرە سەرەکییەکانی
کۆمەڵگە
.
دژایەتی
نێوان
چینەکانی
کۆمەڵگە
، وزەیەکی پاڵنەرە
بۆ
ڕەوتی
فراژووتنی
ئەو
کۆمەڵگەیە.
لە
ڕوانگەی
ئەم
قوتابخانەوە
جڤاک
و ڕەشەگەل
مێژوو
دەخوڵقێنن
نەک
پاڵەوانان.
ئەگەرچی
دەوری
ڕێبەرانی
شۆڕشگێڕ
لە
مێژوودا
ڕەت
ناکاتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی کولتووری
ڕێبازێکی ڕەخنەگرانەیە
کە
لە
کۆتایی
حەفتاکان و هەشتاکان
لە
بریتانیا
هاتە
ئاراوە
بەڵام
دەرخستنی لایەنەکانی، لەگوێن چەمکێکی تیۆریی کارێکی دژوارە.
ئەم
زاراوە
لە
بەستێنی مەتریالیزمدا شرۆڤە دەکرێت
چونکە
پێی
وایە
دامودەزگە و
دەسکرد
و
کردەوە
کولتوورییەکان،
لە
چەند
ڕەهەندێکەوە
لە
لایەن
پرۆسە مادییەکان
دیاری
دەکرێن و کولتوور
بە
کردارێکی
مادی
لەقەڵەم دەدات.
مەتریالیزمی کولتووری،
یەکە
مجار
لە
لایەن
ڕایمۆند ویلیامز (1988 ـــ 1921)
ڕۆشنبیر
و
ڕەخنەگری
کولتووریی بەریتانی،
وەک
میتۆدێکی
تایبەتی
خۆی
و زاراوەیەکی ڕەخنەگرانە
ئاڕاستە
کرا
. مەتریالیزمی کولتووری
باوەڕی
وایە
کە
هەر
تیۆرییەکی کولتووری (
نەک
بە
تەنیا
تیۆری کولتووری مارکسی)،
کە
قایل
بە
جیاوازی
نێوان
«
هونەر
» و «
کۆمەڵگە
»
یان
«
ئەدەب
» و «پێشینەی
کۆمەڵایەتی
» بێت،
باوەڕی
بە
تەوەربوونی کولتوور
نییە
لە
کۆمەڵگەدا (
واتە
شێوازی
بەرهەمهێنان
،
شکڵ
و دامودەزگە و
چۆنیەتی
بەکارهێنانی).
لەم
ڕوانگەوە
نابێ
هیچکات،
بۆ
فۆڕمە کولتوورییەکان
وەک
دەقێکی
ناوازە
بڕوانین
بەڵکوو
دەبێ
لە
قەبارەی
پێوەندی
و پرۆسە
مێژوویی
و مادییەکاندا سەیریان بکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەریتی نێودەوڵەتی
نەریتی نێودەڵەتی، دەرەنجامی
ڕەفتار
و
چۆنیەتی
هەڵسوکەوتی وەڵاتێک
لەگەڵ
وەڵاتێکی دیکەیە. تایبەتمەندییەکانی
ئەم
نەریتە بریتین
لە
: 1ــ پاتەکردنەوەی کردارێکی
یاسایی
بەڵگەمەند
کە
لە
نێوان
هەموان
دا
بووبێتە
باو
. 2ــ
شێوە
ڕەفتارێکی ناچارییە. 3ــ
شێوە
ڕەفتارێکی ڕووەو فراژووتنە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پرێستۆریکا
لە
زمانی ڕووسیدا
بە
مانای
سەرلەنوێ
بینا
دروسکردنەوەیە.
بەڵام
مەبەستی داهێنەرانی
ئەم
زاراوە
، «گۆڕینی کۆمەڵگەی سۆڤیەت»
بوو
.
بە
باوەڕی
گۆرباچۆف
پرێستۆریکا
، شۆڕشێکی
کاریگەر
بوو
بۆ
فراژووتنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کەلتووری کۆمەڵگەی سۆڤیەت.
ئەگەر
لینین
منداڵی
نیهیلیزمی ڕووسیە و میراتگری پڕۆسەی ڕۆشنبیری هەشتاکانی سەدەی
نۆزدە
بووە
،
ئەوا
پرێستۆریکا
،
منداڵی
شۆڕشەکەی لێنین
بووە
بەڵام
منداڵێکی
جیاواز
لەسەردەمی باوکەکەی
خۆی
کە
هەوڵ
دەدات
ئەو
شتەی
کە
بۆی
بەجێماوە
بە
کەمترین
زیان
و
بە
شێوازێکی ئیمڕۆیی
پێشکەش
بە
جیهانی نوێی بکات.
پرێستۆریکا
سێ
پێشنیازیان
بۆ
باشترکردنی
ئابووری
یەکیەتی
سۆڤیەت
ئاڕاستە
کرد:
1ــ زیاکردنی
تەقەلا
بۆ
بەسەمەر گەیاندنی پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکان
لە
ئابووریدا (
ماڵ
،
نان
و
تەندروستی
)
2ــ
لادان
لە
گەشەی ڕووکاری و
گەیشتن
بە
گەشەی جەوهەری.
3ــ باشترکردنی بەڕێوەبەرایەتی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پڕۆلتاریا - چینی کرێکار
بە
زمانی لاتینی
لە
وشەی proles
بە
مانای
منداڵ
وەرگیراوە.
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
لە
سەدەی شەشەمی پ.ز،
لە
ئیمپراتۆرییەتی
ڕووم
بەکار
هێنرا.
لەو
سەردەمەدا پڕۆلتاریا
بە
کەسانێک دەگوترێ
کە
ماف
و
مووچە
و مڵکیان نەبووە
بەڵکوو
تەنیا
ئەرکیان
ئەوە
بوو
کە
منداڵەکانیان بنێرنە
خزمەت
دەوڵەت
. بەپێی
یاسا
دەبوایە
خاوەن
مڵک
و چینەکانی
دیکە
،
یان
بە
سەرانە
و
باج
یان
بە
چوون
بۆ
سەربازی
خزمەتیان
بە
دەوڵەت
بکردایە، ئەوانەش
کە
شتێکیان
نەبوو
دەبوایە منداڵەکانی
خۆیان
بناردبا
خزمەت
دەوڵەت
.
ئەم
زاراوە
لە
سەدەی 2ی زایینی
دا
بزر
بوو
.
لە
ساڵی 1838
لە
لایەن
سیسمۆندی (ئابوورناسی سویسی)، جارێکی
دیکە
زیندوو
کراوە
و
دەرحەق
بەو
کەسانە
بەکار
هێنرا
کە
«
هیچ
بەشێکیان
بە
دارایی
و
سامانی
کۆمەڵگەوە
نییە
و
بۆ
ژیانی
سادە
و
ساکار
و داهاتووشیان دواڕۆژێکی
ڕوون
بەدی
نەدەکرا» .
ئەم
زاراوە
زیاتر
لەگەڵ
ناوی
مارکسدا گونجاوە. مارکس
لە
کتێبی
ڕەخنە
لە
فەلسەفەی «حەق»ی هێگل (1843)، پڕۆلتاریا
بە
«چینێکی دەستوپێسپی»
پێناسە
دەکا
و مانیفیستی کۆمۆنیست (1848)
بەم
دەستەواژە
پڕ
تەنتەنەوە
دەست
پێدەکات:
«مێژووی
هەموو
کۆمەڵگە
ئینسانییەکان
لە
ئێستە
و ڕابردوودا مێژووی شەڕی چینەکان
بووە
و
سەردەمی
بورژوازی
، کێشمەکێشی چینەکانی
خاو
کردۆتەوە و کۆمەڵگەی
بە
دوو
چینی
گەورەی دژبەیەک (
دوژمن
)
واتە
بورژوازی
و پڕۆلتاریا
دابەش
کردووە» .
دیسانەوە
لە
هەمان
شوێندا دەڵێ: «
مەبەست
لە
پڕۆلتاریا،
ئەو
چینە
کرێکارە نوێباوەیە
کە
خاوەنی
هیچ
ئامێرێکی بەرهەمهێن
نییە
و
وزە
و هێزی
خۆی
بۆ
دابینکردنی
ژیانی
خۆی
دەفرۆشێت» .
زاراوەی پڕۆلتاریا،
لە
ڕاپەڕینی کۆمۆنیستی سەدەی
بیستەم
و
هەروەها
لەنێوان
هەندێ
لە
هونەرمەندان و ڕۆناکبیرانی
لایەنگری
«کەلتووری پڕۆلتاریایی»
لە
ئەڵمانیا و سۆڤیەتدا چەمکێکی
سەرنج
ڕاکێشی لێدەرهات و
لە
بابەت
گرنگایەتی و
دەوری
سەرەکی
لە
شۆڕشدا
جەختی
لەسەر
کراوە
.
دەوری
مێژوویی
پڕۆلتاریا،
لە
گوتاری مارکسیزم*
ئەوەیە
کە
بەپێی
ڕەوتی
بەپڕۆلتاریایی
بوونی
چینی
مامناوەندی
و جووتیاران ــ
بە
لەدەستدانی سەروەت و دارایییەکەیان ــ
ئەم
چینە
دەبێتە زۆرینەی
کۆمەڵگە
و
ئینجا
دەبێ
شۆڕشی سۆشیالیستی
بە
ئەنجام
بگات.
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا:
ڕابردن
و
هەنگاونان
بۆ
کۆمەڵگەیەکی
بێ
چین
و
توێژ
،
قۆناخ
بە
قۆناخ
بە
ئەنجام
ناگات.
یەکەم
قۆناخ
، شۆڕشی کرێکارییە،
ئینجا
بەدیهاتنی پرۆلتاریا
وەک
چینی
دەسەڵاتدار
یان
چینی
حاکم
.
پاش
سەرهەڵدانی
دیکتاتۆری
شۆڕشگێڕی
پرۆلتاریا،
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا
پەیدا
ئەبێ
تاکوو
دەوڵەت
لەناو
بچێ و
لەبری
حکوومەتکردن
بە
سەر
ئینسانەکان، ئیدارەکردنی شتەکان
بێتە
کایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەنابەریی
لە
ساڵی 1950 دوای
ئەو
هەموو
ڕووداوانەی
کە
بە
درێژایی
25 سەدەی
ڕابردوو
بە
سەر
پەنابەران هاتبوو، کۆمیتەی باڵای پەنابەران،
بەم
جۆرە زاراوەی
پەنابەر
پێناسە
دەکات:
پەنابەر
بەو
کەسە
دەڵێن
کە
«بەهۆی تایبەتمەندی ڕەگەزی، ئایینزایی، نەتەوەیی
یان
باوەڕی
سیاسی
،
لە
ترسی
دەسبەسەربوون بچێتە دەرەوەی وەڵاتەکەی و بەهۆی
ئەم
مەترسییەوە نەیهەوێت
دووبارە
بچێتەوە وەڵاتەکەی
خۆی
». بەپێی پێناسەی
دیوانی
نێونەتەوەیی
داد
،
ئەگەر
کەسێک
لە
لایەن
دەوڵەتێکەوە کەوتبێتە
ژێر
گوشار و لەدووی کەوتبن و وەڵاتێکی
دیکە
لەم
ڕێگەوە
پشتیوانی
لەو
کەسە
بکات،
بەو
کەسە
دەگوترێ
پەنابەر
.
پەنابەریەتی
شێوازی
جۆربەجۆری
هەیە
کە
پەنابەریەتی دیپلۆماتیک
یان
دەرەکی
بەناوبانگترینیانە. پێشێلکاران و تاوانبارانی مافی
گشتی
،
لە
جوملەی پەنابەران ناگونجێن.
هیچ
یاسایەکی نێونەتەوەیی دەوڵەتەکان پێمل ناکات
بە
بەخشینی مافی پەنابەریەتی
بە
کەسێک.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەنابەریی سیاسی
پەنابەریی
سیاسی
یان
پەنابەریی
نێوان
سنووری، داڵدەبەخشین و هانادان
بەو
تۆمەتبارە سیاسیانەیە
کە
لە
وەڵاتێکی
دیکە
بە
هۆکاری
سیاسی
دەکەونە
ژێر
فشار
و
ئازار
و
لە
مەترسی
دەستگیرکردن
یان
لەناوچووندا
بن
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی ماستریخت
ئەم
پەیمانە
لە
لایەن
سەرۆکی
12
وەڵاتی
ئەندام
لە
کۆمەڵەی
ئابووری
ئەورووپا
کە
بریتی
بوون
لە
: ئەڵمانیا، ئیسپانیا، بریتانیا، ئیتالیا، ئیرلەندا، بەلجیکا، پورتوگال، دانیمارک، فرەنسا، لۆکزامبۆرگ، هۆڵەندا و یۆنان
لە
دیسەمبەری 1991
لە
شاری
ماستریختی هۆڵەندا
مۆر
کرا
.
مەبەست
لەم
پەیمانە
یەکگرتنی
سیاسی
و
ئابووری
ئەورووپا
بوو
.
هەروەها
پیادەکردنی سیستەمێکی دراڤی
یەکگرتوو
، بەڕەسمییەت ناسینی «شارۆمەندیی ئەورووپایی»،
هاوکاری
گەرمی
وەڵاتانی ئەوروپی
لە
بواری سیاسەتی
دەرەکی
،
ئاسایش
،
دادوەری
و
هەموو
کاروبارێکی ناوخۆیی
هاتە
ڕیزی داواکارییەکانی
ئەم
پەیمانەوە.
ساڵی 1993
خەڵکی
دانیمارک
ئەم
پەیمانەیان
پەسند
نەکرد.
پاش
ئەوەی
هەندێ
زێدەماف و بەڵێنیان
بەم
وەڵاتە بەخشی،
ئینجا
خەڵکی
ئەم
وەڵاتە دەنگی «
ئەرێ
»
یان
پێدا
. ساڵی 2001
هەر
هەمان
شت
لە
بارەی
خەڵکی
وەڵاتی
ئیرلەندای باشووری هاتەگۆڕێ. نەیاریی
خەڵکی
فەرەنسە و
پاشان
هۆڵەندا
لە
ساڵی 2005
لەگەڵ
ئەم
پەیمانە
کە
بە
دەستووری
بنچینەیی ئەورووپا ناوبراوە، نیگەرانییەکی گەورەی
لەمەڕ
چەسپاندنی
ئەم
دەستوورە هێناوەتە گۆڕێ و
یەکیەتی
ئەورووپا
تووشی
ئاریشە
دەکات.
پەسند
نەکردنی
دەستووری
یەکیەتی
ئەورووپا
لە
وەڵاتێکی
وەک
فرەنسێ
کە
ڕۆڵێکی
سەرەکی
هەیە
لەم
یەکیەتیەدا
بووە
هۆی
دواخستنی پڕۆسەی ڕاپرسی
ئەم
قانوونە. بەپێی بەرنامەی داڕێژراوی
یەکیەتی
ئەورووپا،
بڕیار
بوو
تا
مانگی
حەوتی 2006 دەستوورەکە
لە
هەر
25 ئەندامی
یەکیەتی
بکەوێتە
بەر
ڕاپرسییەوە و لەسەرەتای ساڵی 2007
لە
تەواوی
ئەورووپا
جێبەجێ
بکرێت
بەڵام
بەم
بۆنەوە دواکەوتووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (1966)
یەکێکە
لەو
دوو
پەیماننامە
گرنگە
نێودەوڵەتییە
کە
ئەو
مافانەی
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا
باسی
لێکراوە،
لە
باری
یاساییەوە زەمانەتیان دەکات
تاکوو
جێبەجێ
بکرێن.
ئەم
پەیماننامە
داخوازییەکانی
هەموو
مرۆڤێکی
لەمەڕ
مافە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کولتوورییەکان
لەبەرچاو
گرتووە و دەوڵەتەکانی
بە
مسۆگەرکردنی
ئەم
مافانە ڕاسپاردووە.
ئەم
پەیمانە
31
مادە
لەخۆ دەگرێ
کە
بۆ
نموونە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
مافی خودموختاری،
کار
و
پشوودان
، مافی
مانگرتن
و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون
لە
هەژاری
و برسییەتی و
نەخۆشی
،
پەروەردە
و باشترکردنی
باری
ژیان
و
گوزەران
.
هەنگاوە سەرەتاییەکان
بۆ
داڕشتنی
ئەم
پەیمانە
لە
لایەن
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بە
ئەنجام
گەیشت و
لە
ساڵی 1954
بە
کۆمەڵی
گشتی
ئەم
ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا.
بەڵام
تاساڵی 1966
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
پەسند
نەکرا و
لە
ساڵی 1976
پاش
پەسند
کردنی 35
وەڵات
یەکلاکرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی جیهانی خاوەنداریەتی
ئەم
ڕێکخراوە مێژووەکەی ئەگەڕێتەوە
بۆ
کۆنڤانسیۆنی پاریس (1883) و بێرن (1886)
کە
بریتی
بوون
لە
یەکیەتی
نێونەتەوەیی
بۆ
پشتگیری خاوەنداریەتی
مەعنەوی
و
یەکیەتی
نێونەتەوەیی پشتگیری
لە
بەرهەمە
ئەدەبی
و فەرهەنگییەکان.
ئەم
دوو
کۆنڤانسیۆنە
لە
1893 یەکییان
گرت
و
سەرەنجام
لە
کۆنڤانسیۆنی ستۆکهۆڵم (14/7/ 1967) لەژێر سەردێڕی ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی خاوەنداریەتی
مەعنەوی
،
بوونی
خۆی
ڕاگەیاند
بەڵام
بەشێوەیەکی
ڕەسمی
لە
26/4/ 1970
پیادە
کرا
.
بەپێی
بەندی
3ی کۆنڤانسیۆنی ستۆکهۆڵم ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بریتین
لە
:
ـــ پەرەپێدان
بە
پشتگیری
لە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
لە
هەموو
جیهان
لەڕێگەی
هاوکاری
نێودەوڵەتی.
ـــ زامنکردنی
هاوکاری
ئیداری
نێوان
یەکیەتییەکان.
بەپێی
بەندی
چواری
ئەم
کۆنڤانسیۆنە، ڕێکخراوەکە بەمەبەستی
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
سەرەوە
، هەڵدەستێ
بە
ئەنجامی
ئەم
ئەرکانەی خوارەوە:
ـــ پەرەپێدان
بە
هەر
جۆرە ئاسانکارییەک بەمەبەستی پشتگیری
لە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
.
جیاواز
لەمەش، هاوئاهەنگی
یاسا
نەتەوەییەکان بەهەند ئەگرێت.
ــــ پیادەکردنی
ئەو
ڕێککەوتنە نێونەتەوەییانەی
کە
بۆ
ئەم
مەبەستە
واژۆ
دەکرێ
.
ـــ وەڵاتانی خوازیاری
یارمەتی
یاسایی
و تەکنیکی
لە
بابەت
خاوەندارییەتی
مەعنەوی
،
هاوکاری
یەکتر
دەکەن.
ــــ
هەموو
زانیارییەکی پێوەندیدار
بە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
کۆ
دەکرێتەوە و
بە
تویژینەوە
لەسەر
ئەم
بابەتە
پاداش
دەدرێ و ئەنجامی توێژینەوەکان
بڵاو
دەکرێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی هاوبەندی ئەمریکای لاتین
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ژانوییەی 1966
لە
پەراوێزی «هاوبەندی حیزبە کۆمۆنیستەکانی
ئاسیا
،
ئەفریقا
و ئەمریکای لاتین»
لە
شاری
هاڤانا، پێتەختی کووبا دامەزرا.
بە
دامەزرێندنی
ئەم
ڕێکخراوە سەرکەوتنی کاسترۆ و تیۆری شۆڕشی جووتیارییەکەی بەسەر حیزبە کۆمۆنیستەکانی ئەمریکای لاتین
کە
تا
ساڵی 1964 دژایەتییان دەکرد، مسۆگەر
بوو
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1964بەمەبەستی یەکخستنی گرووپە فەلەستینیە ئاوارەکان
لە
بەرەیەکی یەکگرتوودا
بۆ
تێکشکانی دەسەڵاتی زایۆنیستەکان و ستاندنەوەی
ناوچە
داگیرکراوەکان دامەزراوە و
تەواوی
وەڵاتانی
عەرەب
و وەڵاتانی
دوژمنی
ئیسراییل،
ئەم
ڕێکخراوە
بە
نوێنەری
ڕاستەقینەی
خەڵکی
فەلەستین دەزانن. ڕێکخراو،
یاسر
عەرەفات
بە
سەرۆکی
خۆی
هەڵدەبژێرێ
کە
ئەودەم
سەرۆکی
گەورەترین ڕێکخراوی
سیاسی
فەلەستینیەکان
بوو
(بڕوانە ئەلفەتح) .
سەرۆکی
ڕێکخراو
لە
کۆنفرانسەکانی وەڵاتانی
عەرەب
، هاوشانی ڕێبەرانی
ئەم
دەوڵەتانە
بەشداری
دەکات.
تا
ساڵی 1970
ناوەندی
ڕێکخراوەکە
لە
ئەردەن
بوو
بەڵام
بەهۆی
ئەو
پێکادانە خوێناوییەی
کە
لە
سێپتەمبەری
ئەو
ساڵە
لەنێوان سوپای
ئەو
وەڵاتە و چەکدارانی فەلەستینی ڕوویدا، فەلەستینیەکان قەڵاچۆکران و ڕێکخراو،
ناوەندی
چالاکییەکانی
خۆی
گواستەوە
بۆ
سووریا
و لوبنان.
ساڵی 1982 بەهۆی
زەبر
و
زۆری
هێزەکانی ئیسرایل
بۆ
بنکەکانی ڕێکخراوەکە
لە
لوبنان، ڕێکخراو
ناچار
بوو
ناوەندی
چالاکییەکانی
خۆی
بگوازێتەوە
بۆ
تونس.
لە
ساڵی 1988 ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین،
دەوڵەتی
فەلەستینی
لە
تاراوگە دامەزراند و
یاسر
عەرەفات
بە
سەرۆکی
ئەم
دەوڵەتە هەڵبژێردرا و
لە
لایەن
پەنجا
دەوڵەتی
ئەو
کاتە
بە
ڕەسمی
ناسرا. (بڕوانە:
دەوڵەتی
تاراوگە)
دوابەدوای دەستپێکردنی پڕۆسەی
ئاشتی
نێوان
عەرەب
و ئیسراییل و ڕێککەوتننامەی
ئاشتی
مەدرید،
دەوڵەتی
فەلەستین بارەگاکەی
خۆی
گواستەوە
بۆ
کەرتی غەزە
لە
خاکی
فەلەستین و
لە
هەڵبژاردنێکی
گشتی
لە
ساڵی 1996، جاڕێکی
دیکە
یاسر
عەرەفات
بە
سەروکی
دەوڵەتی
فەلەستینی هەڵبژێردرا.
لە
یانزەی نۆڤەمبەری 2004
یاسر
عەرەفات
کۆچی
دوایی
کرد
و
سەرۆکایەتی
حکوومەتی فەلەستینی
لە
9/1/2005 سپێردرایە مەحموود عەبباس
ناسراو
بە
ئەبوومازن.
بەڵام
بەهۆی ناکارا
بوونی
ئەم
حکوومەتە (
بە
ڕێبەرایەتی ئەلفەتح) و نادیاربوونی مافەکان و چارەنووسی فەلەستینیەکان و پەککەوتنی
ئابووری
لەناوچەکانی
ژێر
دەسەڵاتی خۆیدا
لە
هەڵبژاردنە گشتییەکانی 15/1/ 2006 ڕێکخراوەی
حەماس
* (بزاڤی
خۆڕاگری
ئیسلامی) توانی لەسەرجەم 132
کورسی
72
کورسی
بباتەوە و
بەم
جۆرە
دەوڵەتی
نوێی فەلەستینیەکان دابمەزرێنێ. دوابەدوای سەرکەوتنی
حەماس
، ئیسراییل و وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
یارمەتییەکانی
خۆیان
بۆ
خەڵکی
فەلەستین ڕاوەستاند و ئیسراییل
بۆ
پێوەندیگرتن
لەگەڵ
حکوومەتی فەلەستینی
سێ
مەرجی
دیاری
کرد
کە
بریتی
بوون
لە
:
ـــ
دەبێ
حەماس
لقی چەکداری
خۆی
لە
چەک
داماڵێ.
ـــ مادەی «لەناوبردنی ئیسراییل»
لە
پلاتفۆرمی حەماسدا نەمێنێ.
ـــ
هەموو
ڕێککەوتنەکانی
نێوان
حکوومەتی فەلەستینی و ئیسراییل بەهەند بگیرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی یەکگرتنی ئەفریقا
ئەم
ڕێکخراوە
لە
25/5/ 1963
لە
ئەدیسئابابا پێتەختی ئیتیۆپیا دامەزرا
کە
ئامانجەکانیشی
بریتی
بوون
لە
: 1ــ
هەوڵدان
بۆ
یەکگرتوویی و
تەبایی
وەڵاتانی
ئەفریقایی
. 2ــ ڕیشەکێشکردنی
هەر
جۆرێکی
ئیستیعمار
و داگیرکاریی
لە
ئەفریقا
.
لەم
ڕێکخراوەدا 56
دەوڵەت
ئەندامن
کە
نۆزدە
دەوڵەتیان
بە
«هێزەکانی مۆنرۆیا» و 6
دەوڵەتی
دیکەش
بە
«هێزەکانی کازابلانکا» ناویان دەرکردووە. ئەفریقای باشووری
لە
ساڵی 1994
بوو
بە
ئەندامی ڕێکخراو.
بەهۆی
ناتەبایی
و کێشمەکێشی
نێوان
ئەندامان، زۆربەی
نەخشە
و بەرنامەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بەرەورووی
شکست
دەبێتەوە.
سەرەنجام
لە
دوایین
دانیشتنی ڕێکخراو
لە
ئەفریقای باشووری
لە
ژووییەی 2002، «ڕێکخراوەی یەکگرتنی
ئەفریقا
» بەشێوەیەکی
ڕەسمی
هەڵوەشایەوە و
جێی
خۆی
دا
بە
«
یەکیەتی
ئەفریقا
» .
هۆی
ئەم
هەڵوەشانەوە
دەگەڕایەوە
بۆ
دامودەزگەی
پان
و
بەرین
و زۆربوونی ژمارەی کارمەندانی
کە
80% بوودجەی ڕێکخراوەکەی
بۆ
تەرخان
دەکرێ
و
تەنیا
20% بوودجەکەی
خەرجی
بەرنامە
ئابوورییەکان
دەکرا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کاریزما
1ـــ بەهرەیەکی
مەعنەوی
،
ودم
یا
توانستێک
کە
وادەزانی
لە
لایەن
یەزدانەوە
بە
کەسێک
کەرەم
کرابێت
تاکوو
بەو
پێیە
هەندێ
کاری
سەیر
و
سەمەرە
ئەنجام
بدات. 2ـــ توانستێکی
تایبەتی
کە
بەهرەدارەکەی پێی
وایە
بۆ
ڕێبەرایەتی کردنی
جەماوەر
لە
پشتیوانییەکی پڕسۆزی
ئەوان
بەهرەوەرە.
ئەم
زاراوە
لە
بنەڕەتدا
بە
واتای «
یارمەتی
خواوەندی»
یە
. ماکس ڤێبەر، کۆمەڵناسی گەورەی
ئەڵمانی
(1864ــــ 1920)
ئەم
وشەی
لە
کۆمەڵناسی سیاسیدا بەکارهێناوە و مەبەستی
لەم
زاراوە
،«گەوهەرێکی
تایبەت
»
بووە
کە
بە
کەسێک
یا
شتێک حاڵەتێکی بێوێنە و سەیروسەمەرە دەبەخشێ. ڤێبەر
لە
نێوان
کاریزمای تاکەکەسی
کە
سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە
بۆ
شەخسێکی
تایبەت
و کاریزمای
مەقام
،
کە
دەگەڕێتەوە
بۆ
پلەوپایە و مەقامێک،
جیاوازی
قاییل
دەبێت.
ئەو
چەمکی کاریزمای
لە
بەستێنی تیۆری
گشتی
دەسەڵاتدا بەکارهێنا و
بەم
پێیە
سێ
جۆر
ڕەوایی (مشروعیت) ی ناوبردە کرد: سوننەتی، کاریزمایی و قانوونی ـــ عەقڵانی. ڤێبەر
لەم
دابەشکارییە
بۆ
شرۆڤەی پرۆسەی گۆڕانکاری
کۆمەڵایەتی
کەڵکی وەرگرت.
ئەو
پێی وابوو هەرکاتێک
کۆمەڵگە
و ئایینەکان
لە
ژێر
فرمانی
ئەو
سوننەتانەدا
بن
کە
پیرۆزییەکەیان
لە
ڕابردوو
گرتبێت،
تەنیا
هێزێک
کە
توانایی
ململانێی هەبێت، ڕێبەرێکی کاریزمایە
کە
شەرعییەتی
خۆی
لە
بەهرە
شەخسییەکانی وەرگرتبێت. کۆمەڵناسەکان
ئەم
زاراوەیان
لە
باری
سیاسییەوە
بۆ
کەسایەتیگەلێکی
وەک
نکرۆمە
لە
غانا، سۆکارنۆ
لە
ئەندونیزیا و نیهرۆ
لە
هیندستان
بەکار
بردووە و پێیانوایە
کە
بەهرەی شەخسی
ئەوان
بۆتە
سەرچاوەی
دەسەڵات
لە
نێوان
نەتەوەکانیان.
بەڵام
ئەم
زاراوە
بە
شێوەیەکی بەربڵاوتر
بۆ
هەموو
دیاردە
و کەسانێک
بەکار
دەچێت
کە
بە
هۆی
تواناییەکی
تایبەت
و سەیرەوە،
لەگەڵ
ڕەشەگەل و
جڤاک
جیاوازییان
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنفرانسی ئاسیا ـــ ئەفریقا
ئەم
کۆنفرانسە
لە
ئاڤریلی 1955
لە
باندۆنگی ئەندونیزیا پێکهات و
یەکەم
کۆنفرانسی
نێوان
ـــ دەوڵەتانی کیشوەری
ئاسیا
و
ئەفریقا
لە
ئەژمار
دێت
.
ئەگەرچی
ناکۆکییەکی
توند
لە
نێوان
وەڵاتانی
لایەنگری
ڕۆژاوا
و دەوڵەتانی
لایەنگری
کۆمۆنیستی و وەڵاتانی بێلایەن
لە
ئارادا
بوو
بەڵام
کۆنفرانسی باندۆنگ،
چەند
بڕیارێکی
لەمەڕ
هاریکاری
ئابووری
و کولتووری و خودموختاری و
دژایەتی
لەگەڵ
کۆڵۆنیالیزم دەرکرد.
ئەم
کۆنفرانسە، سەرەڕای
دژایەتی
چین
، پشتگیری
خۆی
لە
جاڕنامەی مافەکانی
مرۆڤ
ڕاگەیاند.
وەڵاتانی
بەشدار
بریتی
بوون
لە
:
ئەفغانستان
، کامبۆج، سەیلان، ئەردەن، لائۆس، لوبنان، لیبریا، لیبی، نیپاڵ، پاکستان،
ئێران
، فیلیپین، عەرەبستان، سوودان،
سووریا
، تایلەند، تورکیا، ڤیتنامی
باکووری
و باشووری و یەمەن. توێژەرانی
سیاسی
نوێنەرانی قوبرس،
ئەمریکا
و کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقاش
بەم
کۆنفرانسەوە دەلکێنن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا
ئەم
زاراوە
بە
بزاوتێکی
سیاسی
ئەفریقای باشووری دەگوترێت
کە
بۆ
بردنەسەرەوەی ئاستی
ژیانی
ڕەشپێستەکان
لە
ساڵی 1912
بنیاد
نراوە
.
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1926
لەگەڵ
کۆمەڵەی هێندییەکان یەکییان
گرت
تاکوو
ببنە نەتەوەیەکی
یەکگرتوو
. کۆنگرەکە
بە
ڕێبەرایەتی
سەرۆک
لیتۆلی (67ـــ 1952) و
بە
سوود
وەرگرتن
لە
شێوازی
نەرم
و
بەدەر
لە
شەڕەنگێزی، خەباتی
خۆیان
بە
دژی
ڕەگەزپەرستی
شێلگیرانەتر
کرد
بەڵام
لە
لایەن
دەسەڵاتەوە بەرەوڕووی توندوتیژی
بوون
و سەرکوت
کران
و
لە
ساڵی 1961 هەڵوەشێندرا. باڵی چەکداریی
کۆنگرە
ناسراو
بە
«شمشێری
گەل
»
لە
لایەن
نیلسۆن ماندیلا (1918ـــ ) دامەزرا
بۆ
ئەوەی
بەرپەرچی شەڕەنگێزییەکانی حکوومەت بداتەوە.
ئەم
بزاوتە
لە
وەڵاتانی دیکەی
جیهان
، نوێنەرایەتی سازکردبوو
تاکوو
ئەم
وەڵاتانە
بۆ
کۆتایی
هێنان
بە
ڕژێمی
ڕەگەزپەرستی
لەگەڵ
خۆیدا
هاودەنگ
بکات و بتوانێ
دەسەڵات
بگەڕێنێتەوە
بۆ
ڕەشپێستەکان.
لە
ساڵی 1990، دوابەدوای
ئەو
گۆڕانکاریانەی
کە
لە
زۆربەی ناوچەکانی
جیهان
ڕوویاندا
دەوڵەتی
ئەفریقای باشووری،
چەند
هەنگاوێکی
بۆ
لابردنی یاساکانی
ڕەگەزپەرستی
هەڵێنا. گرنگترینی
ئەم
هەنگاوانە
کە
لە
لایەن
دۆ
کلۆرک، سەرکۆماری
ئەم
وەڵاتە (1990) ڕاگەیاندرا
بریتی
بوون
لە
:
ـــ کۆنگرەی نەتەوەیی
ئەفریقا
،
بە
شتێکی قانوونی ڕاگەیاندرا.
ـــ
ڕزگار
کردنی خێرای نێلسۆن ماندیلا ڕێبەری
کۆنگرە
لە
بەندیخانە
. (ماندیلا،
لە
ساڵی 1962
پاش
گەڕانەوەی
لە
کۆنفرانسی«بزاڤی
ڕزگاری
و
یەکیەتی
ئەفریقا
»
کە
لە
ئادیسابابا
بەڕێوە
چوو
،
بە
تاوانی بەزاندنی
سنوور
، دەکەوێتە
بەندیخانە
و ماوەی 28
ساڵ
لە
زیندان
دەبێت).
لە
ساڵی 1994،
یەکەمین
هەڵبژاردنی دیموکراتیک
لە
ئەفریقای باشووری
بەڕێوە
چوو
. کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقای باشووری زۆرینەی کورسییەکانی
پەرلەمان
دەبێتەوە و نێلسۆن ماندێلا
وەک
سەرکۆمار
دیاری
دەکات.
بەڵام
پاش
ماوەیەک، ماندێلا
کورسی
دەسەڵات
بۆ
کەسانی
دیکە
جێدەهێڵێت و
لە
سیاسەت
دوور
دەکەوێتەوە،
هەر
بۆیە
وەک
کەسایەتییەکی ناوداری
ئەفریقا
و
جیهان
دەمێنێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنەپارێزیی/قایمەکاریی
بریتییە
لە
کۆمەڵێ
ئەندێشە
و ڕێبازی
سیاسی
کە
بیروبۆچوون و نەریتە کۆنەکان بەبایەختر دەزانێت
لە
هەر
چەشنە بیرۆکەیەکی نوێباو و
ئەزموون
نەکراو. کۆنەپارێزی
لەسەر
یاسا
و
ڕێباز
و
نەریت
جەخت
دەکا
و پێی
وایە
کە
هیچ
کاتێک
بە
شێوەیەکی
ڕەها
،
شەڕ
و
ئاژاوە
لەسەر
زەوی
ڕیشەکێش
ناکرێت
چونکە
زاتی
مرۆڤ
زاتێکی ناکامڵە. کۆنەپارێزی
لە
نەریتی
سیاسی
بریتانیادا خاوەنی پێگەیەکی بەهێزە. بەکارهێنانی زاراوەی کۆنەپارێز
لەم
وەڵاتەدا
لە
ساڵی 1835
تا
1840
دەستی
پێکرد و
لەو
کاتەوە
جێگەی
واتای مێژوویی«توری» گرتۆتەوە.
لە
سیستەمی
سیاسی
بریتانیادا حیزبی کۆنەپارێز،
هەمیشە
حیزبێکی
سەرەکی
لە
ئەژمار
هاتووە و کەسانێکی
وەک
ئیدمۆند بۆرگ، کالریچ،
پیل
و دیزراییل، هەوڵیان داوە
ئەم
حیزبە
گەشە
پێ
بدەن.
ئەگەرچی
کۆنەپارێزیی هیچکات نەبۆتە خاوەنی سیستەمێکی گونجاوی فەلسەفی
بەڵام
بە
گشتی
لەم
بنەمایانەی
خوارەوە
پەیڕەوی
دەکات:
کۆنەپارێزی
لە
بەرانبەر
ڕادیکالیزم و شۆڕشگێڕیدا ڕادەوەستێ.
لە
ڕوانگەی کۆنەپارێزێکەوە ڕادیکاڵ و
شۆڕشگێڕ
، دەخوازن
بە
ئامانج
و مەبەستی تیۆری و قوتابخانەیی، زۆربەی
دەزگە
بایەخدارە کۆمەڵایەتییەکان
لەناو
ببەن. ئیدمۆند بۆرگ،
هێرش
دەکاتە
سەر
توندڕەوی
(ڕادیکالیزم) و
بە
ڕێبازی دەمارگیرانە و
دژ
بە
کولتووری گرانبەهای ڕابردووی دادەنێ و دەڵێ:
پێویستە
سوود
لە
ئەزموونی پێشوونانی
خۆمان
وەربگرین و
ئەگەر
چاکسازیش
پێویست
بێت،
دەبێ
لەگەڵ
شکڵ
و
شێوازی
ڕابردوودا بیگونجێنین. خاڵێکی مەترسیدار
لە
ڕێبازی کۆنەپارێزیدا بڕواهێنانە
بە
کەماڵی موتڵەق.
چونکە
هیچ
شتێک
بە
قەدەر
بەرجەستەکردنەوەی یۆتۆپیا
بۆ
پێشڤەبردنی
ڕاستەقینە
زیانبار
نییە
.
سیاسەت
بە
کردەوە
،
بێ
توانایە و
هیچ
شتێک مەترسیدارتر
لەوە
نییە
کە
بۆ
گەیشتن
بە
خەون
و یۆتۆپیاکان
زەبر
و
زەنگ
بەکار
ببرێت.
کۆنەپارێزی
بۆ
کۆنارایی، ڕێزێکی
زۆر
قایل
دەبێت و
هەر
دەزگە
یا
نەریتێکی
کۆمەڵایەتی
کۆنتر و
لە
مێژینەتر بێت،
لای
ئەم
ڕێبازە بەنرخترە. کۆنەپارێزەکان،
هەمیشە
لەدووی ئەزموونی وەچەکانی پێشوون و
هەوڵ
دەدەن
بە
جەوهەری ڕۆحی
ئەو
ئەزموونانە،
کلک
وگوێی واقیعە کۆمەڵایەتییەکان بقرتێنن.
لە
بنەماکانی دیکەی
ئەم
قوتابخانە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
پاراستنی نەریتی لیبرالیزمی ئەورووپایی،
ڕێزگرتن
لە
خاوەنداریەتی
تایبەتی
و کەمکردنەوەی دەستێوەردانی
دەوڵەت
لە
کاروباری
ئابووری
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
یەک جەمسەریی
جۆرە سیستەمێکی
سیاسی
کە
تێیدا
تەنیا
یەک
جەمسەر
چالاک
بێت.
یەک
جەمسەری زیاتر
لە
حکوومەتێکی جیهانگیردا
لە
ئارادایە. دوای
کۆتایی
پێهاتنی شەڕی
سارد
هەندێ
گومان
دروست
بووە
لەسەر
ئەوەی
کە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
،
ئێستا
یەکەم
زلهێزی جیهانە و
ئەمە
دەرفەتێکی
وای
بۆ
دەڕەخسێنێ
کە
جیهان
بەرەو
یەک
جەمسەری ببات. لیبرالیزمی
ئابووری
و
کەم
تاکورتێکش
دیموکراسی
هاوبەشی
،
ڕەنگە
تا
ڕادەیەک ببنە یارمەتیدەری سیستەمی
یەک
جەمسەری.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
یەکیەتی پان ئەمەریکەن
ڕێکخراوەی دەوڵەتانی کیشوەری
ئەمریکا
کە
لە
یەکەمین
کونفڕانسی وەڵاتانی ئەمریکی
لە
ساڵی 1890 واشینتۆن دامەزرا.
ئەم
کۆنفرانسە «ئیدارەی نێونەتەوەیی کۆمارییەکانی
ئەمریکا
» ی بەدیهێنا
کە
دواتر
ناوی
بە
یەکیەتی
پان
ئەمەریکەن گۆڕا. ئامانجی
ئەم
یەکیەتییە «پەرەپێدان
بە
هاریکاری
سیاسی
و
ئابووری
لەنێوان دەوڵەتانی
ئەمریکایی
و قووڵکردنی
هەستی
یەکگرتوویی زیاتر
لە
نێوان
ئەمریکای
باکوور
و
باشوور
»
دا
بووە
.
بەڵام
لەبەر
ترسی
نادیاری
دەوڵەتانی ئەمریکای
باشوور
لە
هەژموونی
سیاسی
و
ئابووری
وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، کارەکانی
بە
ڕێکوپێکی
بەڕێوە
نەدەچوو.
بەم
حاڵەش چەندەها
دەزگە
بۆ
پێشخستنی
هاریکاری
کەلتووری و
ئابووری
لە
نێوان
ئەم
دەوڵەتانەدا هاتۆتە کایەوە و نزیکەی
چل
بڕیارنامەی
بازرگانی
و گومرگی و پەنابەری
مۆر
کراوە
.
لە
دوای شەڕی جیهانی
دووهەم
،
ئەم
دەوڵەتانە زیاتر پێویستیان
بە
یەکگرتن
بوو
.
بۆیە
لە
ساڵی 1948 «ڕێکخراوەی دەوڵەتە ئەمریکییەکان» دامەزرا
کە
یەکیەتی
پان
ئەمەریکەن،
بوو
بە
کۆڵەکەی
ئەم
ڕێکخراوە و نوسینگە کەشی
لە
ئەژمار
دەهات.
ئەم
یەکیەتییە
چوار
ئیدارەی
هەیە
کە
کاروباری
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و مافی نێونەتەوەیی و کەلتوور و خزمەتگوزاریی
لە
ئەستۆ
گرتووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیستیعماری نوێ
گەشەسەندنی
ئابووری
«
سەرمایەداری
» *و هەناردنی
سەرمایە
بۆ
سوودوەرگرتن لەسەرچاوەکانی وەڵاتانی
دیکە
،
پێوەندی
ئابووری
وەڵاتە پیشەسازییە ئیستیعمارییەکانی
لەگەڵ
وەڵاتە بچووکەکانی ناردە
ناو
قۆناخێکی تازەوە.
بەم
مانایە
کە
وەڵاتە پیشەسازییەکان
بە
ناردنی
سەرمایە
و میکانیزمی جیهانی
نرخ
و دانوستانی کەرەستەی
خاو
و
کاڵای
دروستکراو و گوشاری
سیاسی
و
ئابووری
، وەڵاتانی
دواکەوتوو
ئەچەوسێننەوە.
بەم
دۆخە
دەگوترێ
ئیستیعماری
نوێ
کە
زۆرێک
لە
وەڵاتانی
بچووک
و
تازە
ئازاد
کراوی
بە
دژی
ئەم
پێوەندییە
سیاسی
و ئابوورییە
ڕاست
کردۆتەوە.
ئەم
شێوازە داگیرکارییە وایکردووە
کە
وەڵاتانی
بێ
دەسەڵات
،
ئەگەرچی
بە
حەقیقەت
یان
بە
ڕواڵەت
بە
سەربەخۆیی
سیاسی
گەیشتبن
بەڵام
هەروا
لە
بەرایی
گەشەسەندندا بمێننەوە
یان
تەنانەت
بگەڕێنەوە
بۆ
دوواوە
و
لە
لایەکی دیکەشەوە وەڵاتانی
پێشکەوتوو
بە
چەوساندنەوەیان سوودی زیاتر بکەن.
باو
بوونی
ئەم
زاراوە
ئەگەڕێتەوە
بۆ
«کۆنفرانسی باندۆنگ» (1955) .
لەم
کۆنفرانسەدا سۆکارنۆ، سەرۆککۆماری ئەندونیزیا
بە
جۆڕێک
لە
ئیستیعمار
ئاماژەی
کرد
کە
بە
جلوبەرگێکی نوێوە
لە
لایەن
کۆتلەیەکی
خەڵک
،
بە
کۆنتڕۆڵکردن و
زاڵبوون
بە
سەر
ئابووری
و کەلتووردا
هەمان
ئامانجەکانی
ئیستیعماری
کۆن
دەپێکن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیمپراتۆری
بە
وەڵاتێک دەگۆترا
کە
ئەم
تایبەتمەندییانەی هەبێت:
(1) بەرفرەوانی
خاک
، زۆربوونی
حەشیمەت
و لەخۆگرتنی
چەند
نەتەوە
یان
ڕەچەڵەک
یان
کەلتووری
جیاواز
.
(2)
دەسەڵات
و هێزی
ئەم
وەڵاتە بەهۆی
هەژمۆنی
* نەتەوەیەک
بە
سەر
ئەوانی دیکەدایە و وێککەوتنیش
ئەگەر
ببێت، بەهۆی دەسەڵاتی چەکدارییەوەیە.
(3) پێکهاتەی
سیاسی
لەم
سیستەمەدا
دەسەڵات
دەبەخشێ
بە
یەک
کەس
(ئیمپراتۆر) و
تەواوی
دەسەڵاتە ناوچەییەکان، دەبنە فەرمانبەری
ئەو
.
(4)
هەبوونی
بنیاتێکی ئەخلاقی
یان
سیاسی
لەژێر چەتری
ئایین
، ئایدیۆلۆجیا
یان
دەستوورێک
بۆ
دابینکردنی
ئاشتی
لەنێوان
خەڵکی
وەڵاتدا.
لە
ڕواڵەتدا ئیمپراتۆرییەتی، هاوشێوەی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکانە،
بەڵام
لەناوەڕۆکدا بەهۆی
نەبوونی
عەداڵەت
و خودموختاری و
خواستی
پێکەوە
ژیانی
ئارەزوومەندانەی نەتەوەکان، شتێکی جیاوازە.
ئیمپراتۆرییەتەکان، سەردەمانێک
لە
مێژوودا سەریان هەڵدا
کە
نەتەوەیەکی
جەنگاوەر
بەنیازی جیهانگیری، بازنەی دەسەڵاتی
خۆی
بەربڵاو
کرد
و
بە
سەر
نەتەوەکانی دیکەدا
سەرکەوتن
.
ئینجا
هاندەرێکی ئایدیۆلۆجیایی (
کە
زیاتر جەهادی
ئایینی
بوو
)
پێوە
لکاوە.
بۆ
وێنە
ئیمپراتۆرییەتەکانی
میسر
و
ئێران
و عوسمانی و
هێند
و
چین
و ژاپۆن و یۆنان و
ڕۆم
و…)
لە
سەدەکانی ناوەڕاستدا ئیمپراتۆرییەکانی
عەرەب
و
تورک
و مەغول، موسوڵمان
بوون
و
ئیمپراتۆری
فرانک
و جێرمەنیاش خاچپەرست.
لەم
ڕووەوە،
ئایین
هەوێنی یەکگرتوویی
ئەوان
بووە
.
ئەم
ئیمپراتۆرییانە هەڵگری ئەندێشەی حکوومەتێکی جیهانی
بوون
کە
بە
ئایدیۆلۆجی*
ئایین
، بانگەشەی
ئاشتی
مرۆڤایەتییان دەکرد.
ئیمپراتۆری
نوێ
بە
دوو
شێواز
پیادە
دەکرێت:
دەریایی
و زەمینی. ئیمپراتۆرییەکانی پورتوگال و ئیسپانیا و هۆڵەندا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئیمپراتورییە
تازە
پێگەیشتووەکانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و بەلجیکا و
ئەمەریکا
و ژاپۆن
بە
داگیرکاریی و ئیستعماری وەڵاتە بانبەحرییەکانەوە، بەدیهاتن. تایبەتمەندیی
ئەم
ئیمپراتورییانە، ڕەنگامەیی ڕەگەزی و کەلتووری
بوو
.
هەندێ
لەمانە
هەوڵیان داوە
بە
بڵاوکردنەوەی کەلتوور و
یاسا
و
ئابووری
، دەسەڵاتی
ناوەندی
بۆ
سەرانسەری
ئیمپراتۆری
،
چێ
بکەن
بەو
شێوە
کە
ڕۆمییەکان کردیان. هەندێکی
دیکە
لەم
ئیمپراتۆرییانە
بە
شەرعییەتبەخشین
بە
خودموختاری
سیاسی
و
ئابووری
و کەلتووری، هەوڵیاندا خەڵکان
یەکگرتوو
بکەن.
ئەم
ڕەوتە کاتێک
ئاشکرا
بوو
کە
دەوڵەتی
ناوەندی
ئیمپراتۆرییەتەکان
لاواز
ببوون،
لێرەوە
هەستی
ناسیۆنالیستی
لەنێو
ئیمپراتۆریدا وزەی
گرت
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیمپریاڵیزمی کەلتووری
بەکار
هێنانی دەسەڵاتی
سیاسی
و
ئابووری
بۆ
بڵاوکردنەوەی
نەریت
و بەهاکانی
ئەو
دەسەڵاتە لەنێوان خەڵکانێکی
دیکە
کە
بە
زیانیان بێت. ئیمپریاڵیزمی کەلتووری دەتوانێ یاریدەری ئیمپریاڵیزمی
سیاسی
و
ئابووری
بێت.
بۆ
وێنە
فیلمی
ئەمریکایی
دەتوانێ
بێتە
خزمەت
بەرهەمەکانی
ئەو
وەڵاتە و
بازاڕی
فرۆشی
بۆ
زیاد
بکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەنجومەنی باکووری (نۆردیک)
ئەنجومەنی
باکووری
یان
ئەنجومەنی سکاندیناڤی، کۆمەڵێکە پێکهاتووە
لە
نوێنەرانی وەڵاتانی دانیمارک، سوید، ئیسلەند، فەنلاند و نەرویج
کە
بەمەبەستی پەرەپێدان
بە
هاوکاری
لە
بواری
جۆراوجۆر
لەنێوان وەڵاتانی سکاندیناڤی دامەزرێوە.
ئەم
ئەنجومەنە ئەندامانی
خۆی
دنە
دەدا
کە
بۆ
ڕێکخستنی بازاڕێکی
هاوبەش
بۆ
بەرهەمەکانی
خۆیان
، چالاکییەکانیان
ڕێک
بخەن
تاکوو
بەرەو
یەکیەتییەکی گومرگی
هەنگاو
بنێن.
بەڵام
ئەم
جووڵانەوە
،
لەدوای
دامەزرێنی«
یەکیەتی
بازرگانی
ئازادی
ئەورووپا»
لە
ساڵی 1959 و
بە
ئەندامبوونی دانیمارک و نەرویج و سوید
لەو
یەکیەتییەدا
کۆتایی
پێ
هات
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەنجومەنی هاریکاری کەنداوی فارس
ئەم
ئەنجومەنە
لە
25/5/1981
بە
ئەندامەتی
وەڵاتانی کوەیت،
بەحرەین
،
قەتەر
، ویلایەتی میرنشینی عەرەبی، عەممان و عەرەبستان
لە
ئەبوزەبی دامەزرا. ئامانجی پێکهێنانی
ئەم
ئەنجومەنە، پاراستنی بەرژەوەندییە
سیاسی
و
ئابووری
و سەربازییەکانی ئەندامەکانیەتی. نووسینگەی
ئەنجومەن
لە
ڕیاز
، پێتەختی عەرەبستانە. ئەنجومەنی
هاریکاری
کەنداوی
فارس
لە
ساڵی 1994 بڕیاری دەرکرد
کە
گەمارۆی
ئابووری
لەسەر
ئیسراییل
لا
بچێت.
ئەم
گەمارۆیە
کە
ئیجازەی
مامەڵە
و دانوستانی
لەگەڵ
کۆمپانییەکانی سەربەم وەڵاتە، نەدەدا
لە
ساڵی 1947
لە
لایەن
یەکیەتی
عەرەب
دەرکرابوو.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تابووری پێنجەم
لە
زاراوەی سیاسیدا بریتیە
لە
دەستوپێوەن و سیخوڕەکانی وەڵاتێک
لە
وەڵاتێکی
دیکە
،
یان
دارودەستەی گرووپێکی
نەیاری
دەەوڵەت
لەناو
دەزگە
دەوڵەتیەکاندا.
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
لە
شەڕە ناوخۆییەکانی ئسپانیا (39ــ 1936)
هاتە
ئاراوە:
لەو
کاتەدا
کە
فرانکۆ فەرماندەی سوپای
دژە
کۆمار
،
بە
چوار
تابور هێرشی بردە
سەر
مەدرید،
هاوکات
بڕیار
بوو
گرووپێکی
دیکە
دزە
بکەنە
ئەم
شارە
و لەناوەوە هێرشبەرنە
سەر
هێزەکانی پاڕاستنی شارەکە.
ئەم
گرووپەیان
بە
«تابوری
پێنجەم
»
لە
قەڵەم
دا
.
ئەمڕۆکە
ئەم
زاراوە
بۆ
ناوبردەکردنی خەیانەتکاران و دەستوپێوەنی
دوژمن
لەناو
حیزب، ڕێکخراوە
یان
وەڵاتێک
بەکار
دەبرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تۆڕی سەرانسەری جیهانی
تۆڕی
سەرانسەری جیهانی
کە
زۆرجار
بە
وێب
یا
«WWW» ناسراوە،
باشترین
خزمەتی ئەنتەرنێتە
کە
لەڕێگەی چەندەها میدیاوە دەتوانێ نووسراوە،
دەنگ
،
وێنە
و ئەنیمەیشێن ڕاگوێزێت. بنکەکانی وێب
لە
تەواوی
جیهاندا
بڵاو
بوونەتەوە
بەڵام
زۆرترینیان
لە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادایە.
لە
تۆڕی
ئەنتەرنێتدا ملیۆن ــ ملیۆن کۆمپیتەری خانەخوێش
پێکەوە
پێوەندییان
هەیە
.
هەرکام
لەم
کۆمپیتەرانە
لە
زاکیرەی خۆیاندا کۆمەڵێ
زانیاری
جۆراوجۆریان
جێگیر
کردووە.
ئەگەر
کەسێک بخوازێت
لە
دەریای بێبڕانەوەی
ئەم
زانیارییانە
بە
خێرایی
و بەلەز
کەڵک
وەربگرێت،
دەبێ
لەڕێگەی
تۆڕی
جیهانی ئەنتەرنێتەوە دەستبەکار بێت.
ئەم
تۆڕە
لە
ساڵی 1992
لە
لایەن
تیم
بێرنێرز لیی، شارۆمەندی
ئەمریکایی
داهات
و
یەکەم
بنکەکەشی
لە
لایەن
ناوەندی
توێژینەوەی فیزیکی گەردیلەیی ئەورووپا cern
لە
بەینی سویسڕا و فەرەنسەدا
بنیات
نراوە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری تئوری
بە
کۆمەڵێ
ئەندێشە
و بۆچوونی گونجاو
لە
بابەت
زانستێکی تایبەتەوە تیۆری دەگوترێ.
وەک
تیۆری ڕێژەیی ئانشتاین (
لە
فیزیا)، تیۆری
ئابووری
کۆن
(
ئابووری
)، تیۆری پێوەندییەکان (کۆمەڵناسی) و تیۆرییەکانی
دەوڵەت
(
لە
سیاسەتدا) . زانایان
لە
ڕێگای
کۆڵینەوە
و توێژینەوە
هەوڵ
ئەدەن
بۆ
کۆکردنەوەی داتا واقیعەکان
لە
بواڕێکی
تایبەتی
زانستی
بەڵام
پێویست
دەکات
ئەم
زانیاریانە
بە
وردبینی
و
وشیاری
زانستییەوە
ڕێکی
بخەن و پۆلێن
بەندی
بکەن و
پێوەندی
ماناداری
نێوان
داتاکان
ڕوون
بکەنەوە و
دەری
ببڕن.
بۆ
وەها
کارێک
پێویست
بە
شتێک
بە
ناوی
تیۆری
هەیە
.
ئامانجی
سەرەکی
و بەرەنجامی
زانست
گەیشتن
بە
داڕشتنی تیۆرییە و ئامانجی تیۆریش بریتییە
لە
:
1ــ کورتکردنەوەی داتاکان و پێکهێنانیان
لەناو
سیستەمێکی گونجاودا. 2ــ
مانا
بەخشین
بە
دەسکەوتەکان
وەک
ئەزموون
. 3ــ دەربڕینی و ئاشکراکردنی ئەنجامی ئەزموونەکان لەڕێگەی دیاریکردنی
پێوەندی
نێوان
بگۆڕەکان. 4 ــ
پێش
بینی
دواهات و ڕووداوەکان
لە
ئایندە
و 5 ـــ
لەبار
کردن
و
خۆش
کردنی زەمینە
بۆ
پەخش
و
بڵاوکردنەوە
و پەرەسەندنی
زانست
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری سیاسی
تیۆری
سیاسی
لە
سۆنگەی
بابەت
و باسەوە،
چوار
تەوەری
سەرەکی
لەخۆ دەگرێ
کە
دوو
تەوەری 1و2
بە
فەلسەفەی
سیاسی
ناوبردە کراوە:
1) تیۆری ئەخلاقییانەی
زانستی
سیاسەت
.
2) خوێندنەوەی
مێژوویی
ئەندێشە
سیاسییەکان.
3) شیکاری زمانەوانیی
ئەندێشە
سیاسییەکان.
4)
دۆزینەوە
و بەربڵاوکردنی سیستەماتیکی
بنەما
گشتییەکانی ڕەفتاری
سیاسی
.
لە
ڕوانگەی مێژوویییەوە، کۆنترین پێناسەی
ئەم
زاراوە
بۆ
ناوبردەکردنی لقێک
لە
زانستە سیاسییەکان
بەکار
هاتووە
کە
لایەنی تیۆری
بووە
، دیمانەیەک
بە
مانای تێفکرین
لە
باڵاترین ئاستی ماهییەتی
ژیانی
باش
و
ئەو
دەزگە
سیاسییانەی
کە
وەها
ژیانێک
بەدی
دەهێنن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری سێ جیهان
بەپێی
ئەم
تیۆرییە
کە
لە
لایەن
«مائۆ» ( 1893- 1976) ڕێبەری
چینی
کۆمۆنیست
ئاڕاستە
کراوە
، دنیای
ئەمڕۆ
بە
سێ
جیهان
دابەش
دەکرێت
کە
بریتین
لە
: جیهانی
یەکەم
واتە
دوو
زلهێزی
ئەمریکا
و سۆڤیەتی
پێشوو
کە
یەکەمیان ئیمپریالیستییە و دووهەمیش سۆسیال ئیمپریالیستە. جیهانی
دووهەم
پێکهاتووە
لە
وەڵاتانی پێشکەوتووی
سەرمایەداری
وەک
بریتانیا، ئەڵمانیا و ژاپۆن و وەڵاتانی سۆشیالیستی. جیهانی
سێهەم
، وەڵاتانی
هەژار
و
دواکەوتوو
.
بە
باوەڕی
«مائۆ»، دەبوایە جیهانی
سێهەم
لەگەڵ
جیهانی
دووهەم
،
بە
دژی
جیهانی
یەکەم
یەک
بگرن.
ئیمڕۆکە
باس
لە
جیهانی چوارەمیش
دەکرێ
کە
لە
جیهانی
سێهەم
نەدارترە و
لە
حاڵی
پەککەوتندایە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیۆری کەوانەی جەی
جۆن
جەی (John Jay) کۆمەڵناسێکی بەناوبانگە
کە
هۆکاری
شۆڕش
دەگەڕێنێتەوە
بۆ
جیاوازی
فرەوان
لەنێوان
چاوەڕوانی
تاکەکانی
کۆمەڵگە
و ئاستی جێبەجێکردنی پێداویستییەکانیان
کە
ئەم
فەرق
و جیاوازییە، بەشێوەی بەشخوراوی و هەژاریی
خۆی
پێشان
دەدات.
ئەو
پێی
وایە
کەموکوڕییەکان،
ڕەها
نین
بەڵکوو
لە
نەداریی و بەشبڕاویی ڕێژەیییەوە
سەرچاوە
دەگرن و
ئەم
ئاستەنگییەش کاتێک
ڕوو
دەدات
کە
سەردەمی
دوور
و
درێژی
خۆشگوزەرانی
ئابووری
،
لەناکاو
ڕاوەستێ و بەشێوەیەکی
بەرچاو
پێچەوانە
ببێتەوە. کۆمەڵناسی
ناوبراو
، تیۆرییەکەی
خۆی
لە
قەبارەی خشتەیەک
ئاڕاستە
کردووە
کە
بە
کەوانەی جەی
ناوی
ناسراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
جیهانیگەری + جیهانیبوون
ئەگەرچی
وشەی جیهانی
global
) -
گلۆڤەر
(مێژوویەکی
سەدان
ساڵەی
هەیە
بەڵام
زاراوەی (
globalization
)
لە
ساڵی 1960 بەدواوە بڕەوی پەیداکردووە.
فەرهەنگی
وێبستێر،
یەکەم
فەرهەنگێکی
موحتەبەر
بوو
کە
لە
ساڵی 1961
ئەم
زاراوەی
پێناسە
کرد
.
بەم
حاڵە بەرفراوانی «جیهانگەری»
وەهایە
کە
گەیشتن
بە
پێناسەیەکی
پڕ
پێست
و گونجاو
دژوار
ئەنوێنێ.
ئەم
پێناسەی
ژێرەوە
، کۆی
پێناسە
و بۆچوونی
چەن
کەسێکی پسپۆڕە
لەم
بارەوە:
جیهانگەری، بریتییە
لە
پڕۆسەی پەستاوتنی
کات
و
شوێن
کە
بەو
پێیە خەڵکانی
جیهان
کەمتاکورتێک
بە
وشیارییەوە
لە
کۆمەڵگەی جیهانیدا تێوەگلێن.
بە
واتایەکی
دیکە
ڕەوتێکە
کە
بەو
پێیە تاکەکەس و
کۆمەڵگە
لە
پانتایەکی جیهانیدا
یەک
دەگرنەوە.
لە
پێناسەیەکی دیکەدا جیهانگەری، پڕۆسەیەکی ئاڵۆزە
کە
دەوڵەتە نەتەوەییەکان زیاتر
لە
جاران
پێکەوە
گرێ
دەدا
و تیۆری
دیموکراسی
تووشی
کێشە
و قەیرانێکی
نوێ
دەکات. کاریگەریی جیهانگەری
بە
سەر
دیموکراسی
و حاکمییەتی نەتەوەیی
لەم
پرسیارانەدا
خۆی
دەردەخات:
ئایا
حکوومەتە دیموکراتییەکان،
وەک
جاران
دەسەڵاتیان
بە
سەر
کاروباری ناوخۆی وەڵاتەکەیان ئەشکێ
یا
ئەوەی
شارۆمەندان
بە
حکوومەتێک
دەنگ
ئەدەن
کە
نەتوانێ
بڕیارەکان
جێبەجێ
بکات؟
چونکە
دەسەڵاتی
ڕاستەقینە
بەدەست
بازاڕی
دۆلار و کۆمپانییە فرەنەتەوەییەکان و
بانکە
نێونەتەوەییەکانەوەیە!
ئایا
لەنێوان هاووەڵاتیانی وەڵاتێک
لەگەڵ
ئەو
کەسانەی دەکەونە
ژێر
کاریگەریی سیاسەتەکانی حکوومەتی نەتەوەیی، وێکچوویی و هاوشێوەیییەک
لە
ئارادایە؟ (
بۆ
وێنە
سیاسەتی
یارمەتیدان
یا
پاوەجێکردنی دامەزراوە ئەتۆمییەکان) .
ئایا
دەکرێ
دەزگە
نێونەتەوەییەکان،
بۆ
وێنە
«سندووقی دراوی نێونەتەوەیی» و«بانکی جیهانی»
بە
شێوازێکی دیموکراتیک
بەڕێوە
ببرێن؟
بەگشتی
دوو
ڕوانگەی
جیاواز
لە
بابەت
جیهانگەری
لە
ئارادایە: ڕوانگەی
یەکەم
، نەیارانی
ئەم
پڕۆسە
لە
ئەژمار
دێن
و ڕوانگەی
دووهەم
لەگەڵیا هاودەنگن. نەیاران پێیان
وایە
کە
جیهانگیری و یەکپارچەبوونی
جیهان
زیاتر
لە
ئەفسانە
دەچێ و
ئەم
زاراوە
بە
پاڵنەری سیاسییەوە داهاتووە.
لەم
ڕوانگەوە شتێکی
ئەوتۆ
لە
جیهاندا
ڕووی
نەداوە و جیهانگەری دیاردەیەکی
نوێ
نییە
و
ئەم
هەلومەرجەی
ئێستە
زیاتر
لە
بارودۆخی سەدەی
نۆزدە
دەچێ
بە
واتایەکی
دیکە
ئەم
ڕەوتە دەوامەی مێژووە.
لە
بەرانبەر
ئەم
ڕوانگەدا هەندێکی
دیکە
دەڵێن
جیهانگەری
هەموو
شتێکی خستۆتە
ژێر
کاریگەریی خۆیەوە و پێکهاتەی
دەوڵەت
و ماهییەتی سیستەمی ئابووریی وەڵاتانی
تووشی
وەرچەرخان
کردووە. تیۆری دانەری بەناوبانگی
ئەم
بۆچوونە، کینچی ئۆمایی
لە
ژاپۆنـە
کە
پێی
وایە
:
دەوڵەت
ــ نەتەوەکان
بەرەو
تیاچوون
دەڕۆن و
پێشبینی
دەکات
لە
30 ساڵی داهاتوودا 100
تا
300
دەوڵەت
ــ
شار
،
بەدی
بێت.
بە
باوەڕی
ئانتۆنی گیدێنز، تیۆری
دووهەم
نزیکترە
لە
واقیع.
ئەو
دەڵێ
جیهانگەری
بە
تایبەت
لە
بەستێنی ئابووردا
بە
گوتەی
ئابووری
ناسی
بەناوبانگ
،
دانی
کواخ،
هێدی
هێدی
بەرەو
ئابوورییەکی بێبارست دەڕوا. ئابووریی
سووک
لە
ئاستی جیهانیدا
پەیوەستە
بە
دانوستان
و بازرگانیکردن
بە
زانیاری
نەک
بازرگانیکردنی
کاڵا
و
شمەک
.
گیدێنز، پڕۆسەی جیهانگەری
بە
بەرهەمی بەیەکادرانی
نەزمی
هەمیشەیی
و
شوێن
و
کات
لە
قەڵەم
دەدا
و پێی
وایە
ئەم
ڕەوتە
بە
مانای ئاڵوگۆڕکردنی
هەموو
دەزگەکانی کۆمەڵگەیە و
ئەم
وەرچەرخانە
هەر
لە
بەستێنی
ئابووری
ڕوو
نادات
بەڵکوو
لە
ئاستی پێوەندییەکاندا دەقەومێ
بە
چەشنێک
کە
دەوڵەت
و
نەتەوە
و
ژیانی
کەسەکی
ئێمە
دەخاتە
ژێر
کاریگەرییەوە.
د.حسەین عەزیمی، تیۆری
داڕێژی
ئابووری
و
پەرەسەندن
لە
ئێران
دەڵێ
: جیهانگەری
بە
واتای هاوسانبوونەوەیەکی
سادەی
کەلتوورەکان
نییە
بەڵکوو
بە
واتای
ئەوەیە
کە
پێوەندی
کەلتوورەکان خێراتر
دەبێ
و لێکحاڵیبوون و فاماندنی
فەرهەنگی
نەتەوەکان
زیاد
دەکات.
بەڵام
ئەوەندی
مێژوو
نیشانی
داوە، وادیارە وێکچوویی
هەمە
لایەنەی
فەرهەنگی
ڕوو
نادات و
جیهان
کەلتوورێکی
تاقانە
بە
خۆیەوە نابینێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
حکوومەتی دەستووری
بە
ڕژێمێکی
سیاسی
دەگوترێ
کە
بەستێنی دەسەڵاتەکەی بەپێی بەربەستی قانوونی
بەرتەسک
کرابێتەوە.
لەم
ڕووەوە
لە
بەرانبەر
حکوومەتی ئیستبدادی و دیکتاتۆریدا حکوومەتی
دەستووری
دێتە ئاراوە.
بە
واتایەکی
دیکە
، حکوومەتی
دەستووری
لەگەڵ
حکوومەتی قانوونی
بە
یەک
مانا
لێکدراونەتەوە.
قانوون
بریتییە
لە
کۆمەڵێ
بنەما
و پرەنسیپ
کە
لە
لایەکەوە سنووری کردەوەی
تاک
و
کۆمەڵ
دیاری
دەکات و
لە
لایەکی دیکەیشەوە ئاستی بەکارهێنانی دەسەڵاتی
دەوڵەت
سنووردار
دەکات. هێنانەکایەی پێوەندییەکی قانوونی لەنێوان حکوومەت و هاووەڵاتیان و پابەندیی هەردوولا
بە
قانوون
،
لە
مەرجە سەرەکییەکانی حکوومەتی
دەستووری
لە
ئەژمار
دێت
. زاراوەی «ئازادییەکانی
تاک
» و «جیاکردنەوەی هێزەکان» * یەکێکی
دیکە
لە
لایەنە سەرەکییەکانی
ئەم
جۆرە حکوومەتەیە.
لە
بەرئەوەی
ئەم
حکوومەتە سیستەمێکی قانوونییە و بنەماکانی بەپێی
یاسا
دامەزراوە،
لەگەڵ
پەرلەمان
و
پەرلەمانتاری
هاوشێوە دەنوێنن. حکوومەتی
دەستووری
،
بە
دوو
شێوازی
جودا
هاتۆتە کایەوە:
یەکەم
، کۆماریی.
دووهەم
،
پاشایەتی
. بیرۆکەی حکوومەتی
دەستووری
لە
بنەڕەتەوە، ئەگەڕێتەوە
بۆ
بزووتنەوەی
ئازادیخوازی
(لیبرالیزم) *.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیواری بەرلین
ئەم
دیوارە
کە
هێمایەکە
بۆ
شەڕی سارد*،
بەو
دیوارە
دەگوترێ
کە
لە
ئێوارەی 13ی ئاگۆستی 1961
بە
فرمانی
ڕووسەکان
لە
لایەن
هێزەکانی ئاسایشی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵاتەوە
بینا
کرا
.
ئەم
دیوارە
کە
بە
درێژایی
46 ک.م
بوو
،
سەرەتا
بە
سیمی
خاڵدار
و
پاشان
بە
بتۆن
شاری
بەرلینی
بە
دوو
بەشی
ڕۆژاوایی
و ڕۆژهەڵاتی
دابەش
کرد
و لەڕێی خاکەوە،
پێوەندی
خەڵکی
بەرلینی
ڕۆژهەڵات
و ڕۆژاوای
لێک
پچڕاند.
هەر
لەسەرەتاوە
ئەمریکا
و بەریتانیا
بە
بیناکردنی
ئەم
دیوارە
ناڕازی
بوون
و ئەمەش
بووە
هۆی
پیادەکردنی لەشکرێکی
دەبێ
بەی
هێزەکانی
ئەمریکا
لە
کەرتی ڕۆژاوای دیوارەکە.
بەپێی ڕێککەوتنی یالتا
کە
لەنێوان هاوپەیمانانی شەڕی دووهەمی جیهانی مۆرکرا، بەرلین لەنێوان
هەر
چوار
وەڵاتی
داگیرکار دابەشکرا.
بەڵام
پاشان
هەر
سێ
وەڵاتی
ڕۆژاوایی
(
ئەمریکا
و بەریتانیا و فرەنسا) ناوچەکانی
ژێر
دەسەڵاتی
خۆیان
لە
بەرلینی
ڕۆژاوایی
بەیەکەوە لکاند و
بە
هاوکاری
یەکتر
لەناو
جەرگەی ئەڵمانیای
ڕۆژهەڵات
، بەرلینی ڕۆژاوایان
کردە
نموونەیەکی
پێشکەوتن
و گەشەکردنی
ئابووری
ڕۆژاوا
.
بەدوای گۆڕانکاری و شەپۆلەکانی
وەرچەرخان
لە
ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
و هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەت، مەسەلەی یەکگرتنەوەی دووبارەی
هەردوو
بەشەکەی ئەڵمانیا هاتەوە
ئارا
و
سەرەنجام
ئەم
دیوارە
لە
4ی ئۆکتۆبەری 89
لەدوای
28ساڵ
لە
لایەن
خەڵکی
دوو
وەڵاتەکە ڕووخێندرا و
بە
شێوەیەکی ڕەسمیش،
لە
ڕێکەوتی 18/11/89 سنووری
نێوان
ئەم
دوو
وەڵاتە
سەرلەنوێ
ئاوەڵا
کرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیکتاتۆری
زاراوەی
دیکتاتۆری
لە
وشەی لاتینی
dictator
لە
ڕۆمی
کۆن
،
بە
واتای مەقامی بڵیندپایە
بە
زماندا هاتووە
کە
بە
دەسەڵاتێکی
ئێجگار
زۆرەوە ئیدارەی
وەڵاتی
بەدەستەوە
بووە
.
لە
بنەڕەتدا
دیکتاتۆری
پلەیەک
بووە
کە
لە
کۆماری
ڕۆمی
کەونینەدا،
لە
کاتێکی
قەیراناوی
بە
کەسێک دەدرا.
لەم
سەروبەندەدا
ئەو
کەسە
تەواوی
دەسەڵاتی حکوومەت و هێزی
سەربازی
بۆ
ماوەیەکی دیاریکراو (6
مانگ
)
بەدەستەوە
دەگرت.
لەم
ڕووەوە
دیکتاتۆری
ڕۆمی
،
بە
چەشنێک دەسەڵاتێکی
یاسایی
بووە
بەڵام
لە
کۆتایی
سەردەمی
کۆماری
ئەو
سپاسالارانەی
کە
بە
شێوەی
ناڕەوا
دەسەڵاتیان
بەدەست
دەهێنا
خۆیان
بەم
ناوبانگەوە ناساند و
ئینجا
دیکتاتۆری
، ڕواڵەتێکی نایاسایی
بەخۆوە
گرت
.
لە
زاراوەی
سیاسی
ئەمرۆدا
ئەم
زاراوە
بەو
ڕژێمانە دەگوترێن
کە
تێیدا کەسێک
یان
حیزبێک،
مەجال
ناداتە گرووپەکانی
دیکە
تاکوو
ئەوانیش
بەشداری
بکەن
لە
دەسەڵاتدا و بەمجورە دەسەڵاتی
هەموو
هێزەکانی
وەڵات
بەدەستەوە
دەگرێت. نموونەی ڕژێمی
دیکتاتۆری
لە
سەدەی بیستەمدا
بریتی
بوون
لە
: هیتلەر (1889-1945)
لە
ئەڵمانیا، مۆسۆلینی (1883-1945)
لە
ئیتالیا، ستالین (1879-1953)
لە
یەکییەتی سۆڤییەت
کە
لە
قەوارەی حیزبی ناسیۆنال سۆسیالیست و
فاشیست
و
کۆمۆنیزم
پێکهاتن
و سەرمەشقی حکوومەتی
دیکتاتۆری
حیزبی و تاکەکەسی
لە
ئەژمار
دێن
.
دیکتاتۆرییەکان،
بە
سێ
جۆری
کۆنەپەرست
و شۆڕشگێڕانە و
تێکەڵ
دابەش
دەبن.
دیکتاتۆری
کۆنەپەرست
، ناهێڵێت پێکهاتە کۆمەڵایەتییە کۆنەکان
تووشی
وەرچەرخان
ببن.
بە
پێچەوانەوە
دیکتاتۆری
شۆڕشگێڕانە، وەرچەرخانی
ئەم
پێکهاتە کۆمەڵایەتییانە خێراتر دەکات.
بەڵام
جیاکردنەوەی
ئەم
جۆرە دیکتاتۆرییانە
لە
یەکتر
هاسان
نییە
چونکە
لە
واقیعدا زۆربەی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان
خۆیان
بە
شۆڕشگێر دەزانن و بانگەشەی
ئەوە
دەکەن
کە
لەسەر
شارە
وێرانەکان کۆمەڵگەیەکی نوێیان دامەزراندۆتەوە. هەندێجار جۆرێک
لە
دیکتاتۆرییەت هاتۆتە مەیدانەوە
کە
لە
میانەی
کۆنەپەرستی
و شۆڕشگێریدا هەنگاوی
ناوە
کە
پێی دەگوترێ
دیکتاتۆری
تێکەڵ
،
بۆ
نموونە
ڕژێمی ناپیلئۆن.
ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان بەزۆری لەڕێگەی نایاسایی
وەکوو
کۆدەتای
سەربازی
جڵەوی
دەسەڵات
بەدەستەوە
دەگرن
بەڵام
هەندێ
ڕژێمی دیکتاتۆریش
هەن
کە
لەڕێگەی
یاسایی
دەسەڵات
بەدەستەوە
دەگرن
کەچی
پاش
سەقامگیربوونی حکوومەتەکەیان
ئامادە
نین
بە
هەمان
شێوە
واز
لە
دەسەڵات
بهێنن.
بۆ
وێنە
هۆگۆ چاڤێز سەرۆککۆماری ڤەنیزۆئیلا، لەسەرەتای ساڵی 2009
بە
دەرکردنی یاسایەک
لە
پەرلەمانی
ئەم
وەڵاتە، توانی
ڕێگە
بۆ
پاڵاوتنی
هەمیشەیی
خۆی
بۆ
پۆستی
سەرۆکایەتی
کۆمار
هەموار
بکات.
هەموو
ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان
لەم
خاڵانەی خوارەوەدا هاوبەشن:
1ــ کۆجێبوون (چەقبەستن)ی
دەسەڵات
.
2ــ پێشێلکردنی ئازادییەکانی
تاک
.
3ــ
نەبوونی
قانوون
و یاسایەک
کە
ماوەی دەسەڵاتداریەتی
فەرمانڕەوا
سنووردار
بکات.
4ــ
نەبوونی
یاسایەک
بۆ
جێنشینی
دەسەڵات
.
5ــ ملکەچکردنی
جەماوەر
بۆ
دەسەڵات
تەنیا
بەهۆی ترسەوە.
6ــ کەڵکوەرگرتن
لە
تیرۆر*
وەکوو
ئامرازی بەکارهێنانی
زەبر
و
زۆر
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیکتاتۆری پرۆلتاریا
یەکێک
لە
چەمکەکانی مارکسیزم*ــە
کە
چۆنییەنی بەکارهێنانی هێزی
دەوڵەت
لە
نیۆان شۆڕشی سۆشیالیستی و پیادەکردنی کۆمەڵگەی سۆشیالیستی
دیاری
دەکات. مارکس
لە
ڕێبازەکەی خۆیدا
بۆ
تێپەڕبوون
لە
قۆناخی
سەرمایەداری
بەرەو
سۆشیالیزم
،
باسی
قۆناخێکی
دیکە
دەکات
کە
بە
«
دیکتاتۆری
پڕۆلتاریا» ناوبردەی دەکات.
بە
باوەڕی
مارکس، دوای
ئەوەی
پرۆلتاریا لەڕێی شۆڕشەوە دەسەڵاتی
سیاسی
بەدەست
هێنا
، حکوومەتی چینەکەی
خۆی
(کرێکاران) دادەمەزرێنێ.
وەها
حکوومەتێک
مووچە
و حەقدەست
بە
ڕێژەی ئیشوکار دەدات و خاوەندارییەتی کەرەستەی
بەرهەمهێنان
و
دابەشکردن
و
مەزاختن
بەدەستەوە
دەگرێ و هەوساری چینەکانی
دیکە
مەهار
دەکات.
ئەم
حکوومەتە،
بە
لەناوبردنی
کاری
دەستی
و فیکری و جیاوازیی چینایەتی،
ڕێگە
بۆ
لە
دایکبوونی
کۆمۆنیزم
واتە
کۆمەڵگەی
بەدەر
لە
چینایەتی،
خۆش
دەکات.
لەم
کاتەدا پرۆلتاریاش
وەکوو
چینێک،
لەناو
ئەچێت و
جێی
خۆی
دەدات
بە
ئەنجومەنەکانی
هاریکاری
بۆ
بەدەستەوەگرتنی کەرەستەکانی
بەرهەمهێنان
.
بەڕای مارکس و لایەنگرەکانی،
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا قۆناخی گواستنەوەیە
لە
کۆمەڵگەی سەرمایەدارییەوە
بۆ
کۆمەڵگەی سۆشیالیستی. مارکسییەکان گرنگییەکی
زۆر
بەم
تیۆرییە دەدەن و
بە
ئامانجی
کۆتایی
هاتنی«سەردەمی ڕەنجدەران»ی دەزانن
کە
بەو
پێیە گۆڕانکارییەکی
بەرچاو
لە
هەموو
بوارە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکاندا دێتەدی.
یەکێک
لەو
گرفتانەی
کە
بۆ
مارکسییەکان
بۆ
بەکار
هێنانی
ئەم
مۆدێلە
لە
وەڵاتانێکی
وەک
سۆڤیەت و
چین
بەدیهات،
ئەمە
بوو
کە
لەم
وەڵاتانە بەهۆی دواکەوتوویی
ئابووری
، پرۆلتاریا
زۆر
بێتوانا و بێحەشیمەت
بوو
بەڵام
لینین و مائۆ،
بە
دامەزرانی حیزب،
لەبری
چینێک
کە
حیزب
خۆی
بە
نوێنەری
دەزانێ،
لەم
مۆدێلە
بۆ
فەرمانڕەوایی ڕەهای حیزبی کۆمۆنیست کەڵکیان وەرگرت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دەستووری بنچینەیی+یاسای بنەڕەتی
دەستووری
بنچینەیی بریتییە
لە
بەڵگەنامەیەکی بناخەیی و بنچینەیی
کە
لە
وەڵاتێکدا
سروشتی
دەسەڵات
و
ئەرک
و مافەکانی شارۆمەندان
دەست
نیشان
دەکات.
دەستوور
،
شێوازی
حکوومەتکردن
یا
ڕاگواستنی دەسەڵاتە.
واتە
کۆمەڵە
ڕێسایەک
کە
توانێیی و ڕەفتاری هێزەکانی
سەر
بە
دەوڵەت
و
مافە
سەرەکییەکانی
تاک
و
بەشداری
شارۆمەندان
لە
بەڕێوەبردنی
دەسەڵات
لەڕێگەی
دەنگدان
بە
نوێنەرانی
خۆیان
،
دەست
نیشان
دەکات.
لە
پێناسەیەکی دیکەدا
دەستووری
بنچینەیی بریتییەلە کۆمەڵێ
یاسا
کە
پێوەندی
و
چۆنیەتی
هەڵسوکەوتی
نێوان
دەسەڵاتداران و شارۆمەندانی وەڵاتێک
دیاری
دەکات.
دەستووری
بنچینەیی
لەو
وەڵاتانەی
کە
بنەمایەکی دیموکراسییان هەبێ،
لە
لایەن
کۆمەڵێ نوخبەی
سیاسی
کە
بەپێی
هەڵبژاردن
لە
«ئەنجومەنی
دەستوور
»
یەک
دەگرنەوە دەنووسرێ و دواتر
بۆ
پەسندکردنی
جەماوەر
دە��رێتە ڕیفراندۆمی
دەستووری
بنچینەیی (بڕوانە ڕاپرسی).
دەستووری
بنچینەیی،
تاکە
سەرچاوەی یاسادانان
لە
ئەژمار
دێت
لە
هەموو
بوارێکی
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
و
سیاسی
و کەلتووری کۆمەڵگەدا.
ئەرەستۆ،
دەستووری
بنچینەیی
بە
کۆمەڵێک
ئەرک
و کرداری وەڵاتێک دەزانێت
کە
چۆنییەتی دابەشکردنەکەی
لە
لایەن
ئەو
دەستوورەوە
دیاری
دەکرێت و دەسەڵاتی حاکمییەت و ناوەڕۆکی
ئەو
ئامانجانەی
کە
دەبێ
خەڵکی
وەڵاتێک پێی بگەن،
دەستنیشان
دەکرێت.
دەستووری
بنچینەیی
لە
بەستێنی سیاسیدا
لەو
کاتەوە
زەق
بۆوە
کە
سەرچاوەی
دەسەڵات
لە
شازادەیەکەوە گەڕایەوە
بۆ
خەڵک
و
بەم
دەرکەوتە
،
ئیدی
پاشا
و
میران
،
وەکوو
«
خاوەن
دەسەڵات
» لەئەژمار نەهاتن
بەڵکوو
وەکوو
دەسەڵاتدارانێک
لە
قەڵەم
دران
کە
هێز
و دەسەڵاتەکەیان
لە
دەستوورەوە
سەرچاوە
دەگرێت.
دەستووری
بنچینەیی ئەورووپا: بڕوانە پەیمانی ماستریخت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سارک (یەکیەتی هاریکاری ناوچەیی ئاسیای باشوور)
سارک
ناوی
ڕێکخراوەیەکە پێکهاتووە
لە
حەوت
وەڵاتی
بەنگلادیش، بووتان، پاکستان، سریلانکا، ماڵدیڤ، نیپاڵ و هێندستان
کە
لە
8/12/1985
لە
داکا پێتەختی بەنگلادیش
بوونی
خۆی
ڕاگەیاند. ئامانجی دامەزراندنی
ئەم
یەکیەتیە زیادکردنی
هاریکاری
ئابووری
دوولایەنە
لە
نێوان
ئەندامانی
ناوبراو
و هاوکاریکردنی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکانە
لەم
بەستێنەدا. نووسینگەی
هەمیشەیی
سارک
لە
کاتماندۆ پێتەختی نیپاڵ ــە و
لە
بەرواری 16/1/ 1987
بە
شێوەیەکی فەرمی کراوەتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سیاسەتی فرەکەلتووری
ئەم
زاراوە
دەرەنجامی
هەوڵ
و تێکۆشانێکە
کە
لە
زۆربەی وەڵاتان
بۆ
کۆتایی
هێنان
بە
ناکۆکی
نێوان
فەرهەنگی
زۆرینە
و
فەرهەنگی
کەمینە
بە
ئەنجامیان گەیاندووە. بەپێی
ئەم
سیاسەتە، کەلتوورە جیاجیاکان
وەک
نەخشونیگاری موزاییک لەپاڵ یەکدا
جێگیر
دەبن
بە
چەشنێک
کە
هیچ
کەمینەیەک
ناچار
نابێت ڕەگەزە فەرهەنگییەکانی
خۆی
وەلا
بنێت
یان
فەرامۆشیان بکات.
ئەم
سیاسەتە
لە
بەرانبەر
سیاسەتی
یەک
کەلتووری
بەرجەستە
بۆتەوە. بەپێی
ئەم
سیاسەتە،
هەندێ
لەو
وەڵاتانەی
کە
خاوەنی
چەند
فەرهەنگێکی
جیاوازی
ئەتنیکی و نەتەوەیی
بن
،
بێ
ڕەچاوکردنی
ئەم
جیاوازییانە
هەوڵ
دەدەن
لە
ئیدارەی کۆمەڵگەدا سیاسەتێکی
یەکدەست
و
یەکپارچە
جێبەجێ
بکەن
کە
ئاکامی
وەها
سیاسەتێک
جگە
لە
تواندنەوە
و لێکدانی کەلتوورە جیاوازەکان شتێکی
دیکە
نییە
. نموونەی بەرچاوی
ئەم
سیاسەتە، ڕەفتارەکانی
دەوڵەتی
تورکیایە
لە
بەرانبەر
کەلتووری کوردەکانی
ئەم
وەڵاتە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سێکتاریزم/تیرەگەری
ئەم
زاراوە
لە
ڕیشەی لاتینی secta
بە
مانای
تیرە
و
گرووپی
بچووک
وەرگیراوە.
لە
کەلتووری کۆمۆنیستەکان
بە
واتای
دابڕان
لە
جەماوەر
و گۆشەگیرییە. لایەنگرانی
ئەم
ڕێبازە
بە
حەز
و ئارەزوویەکی تایبەتەوە
بیر
لە
بابەتە
ئایینی
و فەلسەفیەکانی
خۆیان
دەکەنەوە و
گرنگی
بە
بابەتە گرنگەکانی
کۆمەڵگە
نادەن.
بە
گشتی
سێکتاریزم
بۆ
تیرەگەری و عەشیرەگەری
لە
ناو
حیزب و لایەنە سیاسیەکاندا بەکاردێت
کە
پتر
لە
ناو
حیزب و گرووپە چەپیەکاندا باوە. ئەمەش دەبێتە
هۆی
ئەوە
کە
ئەم
گرووپانە
لق
و پۆپی جۆراوجۆریان
لێ
ببێتەوە. تیرەگەری
لە
ناو
حیزبە سیاسیەکان
هەمیشە
ناگەڕێتەوە
بۆ
جیاوازی
بیروڕا
بەڵکوو
هەندێ
جار
لە
ناکۆکی
و ململانێی
تایبەتی
و زێدەخوازی ڕامیارییەوە
سەرچاوە
دەگرێ.
1
2
3
4
5
6