جۆن جەی (John Jay) کۆمەڵناسێکی بەناوبانگە کە هۆکاری شۆڕش دەگەڕێنێتەوە بۆ جیاوازی فرەوان لەنێوان چاوەڕوانی تاکەکانی کۆمەڵگە و ئاستی جێبەجێکردنی پێداویستییەکانیان کە ئەم فەرق و جیاوازییە، بەشێوەی بەشخوراوی و هەژاریی خۆی پێشان دەدات. ئەو پێی وایە کەموکوڕییەکان، ڕەها نین بەڵکوو لە نەداریی و بەشبڕاویی ڕێژەیییەوە سەرچاوە دەگرن و ئەم ئاستەنگییەش کاتێک ڕوو دەدات کە سەردەمی دوور و درێژی خۆشگوزەرانی ئابووری، لەناکاو ڕاوەستێ و بەشێوەیەکی بەرچاو پێچەوانە ببێتەوە. کۆمەڵناسی ناوبراو، تیۆرییەکەی خۆی لە قەبارەی خشتەیەک ئاڕاستە کردووە کە بە کەوانەی جەی ناوی ناسراوە.

جڤات بە کۆمەڵێکی چالاک دەوترێ کە هاوشێوەی جەماعەت لە ئەژمار دێت. تایبەتمەندییەکانی جڤات بریتییە لە: نزیکایەتی شوێن، ناپایەداری و کردەوەیەکی کۆمەڵەکی کە بکەوێتە ژێر کاریگەریی پاڵنەرێکی بەسۆزی هاوبەش تاکوو بگاتە دەور و پێگە ڕەسمییەکانی. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە بەگشتی بە مانای کۆمەڵێ بوونەوەری سروشتی کە زیاتر وەک جەستەیەک سەیر دەکرێت، لێکدراوەتەوە. لە زانستە مرۆیی و کۆمەڵایەتیەکاندا جڤات دەلالەت دەکا بە سەر خەڵکێکی زۆر کە لە شوێنێک نیشتەجێ بووبێتن.
لە بارەی جڤاتەوە، تەنیا شتێک کە گرنگە گشت بوونەکەیەتی ئەگینا سەرنج نادرێتە کەرت و ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی، بۆیە لەگەڵ گرووپ جیاوازی زۆری هەیە.
لە جەماوەردا بەگشتی بیروڕا و لایەنگری و تواناییەکانی تاکەکەس و گرووپ، یان شێوازی ژیان بە تەرزێکی لێکترازاو خۆی پێشان نادات بەڵکوو ئەم شتانە لەناو کۆمەڵێک هۆکار و شێواز و لاگیریی ڕەشۆکی دەتوێنەوە.
جڤات، گرووپ نییە کە لەڕووی ویست و ئیرادەوە خاوەنی تایبەتمەندی و یەکگرتوویی بێت. لە جڤاتدا بە ڕێژەی گرووپ هەست بە گوشارێکی کەمتر دەکرێت. دەسڕۆشتن و سەیتەرە پەیاکردن بە سەر جڤاتدا ئەغڵەب بە ئاسانی ڕوو دەدات. بە هاسانی ئەکرێ جڤاتێکی ناڕازی بگۆڕیتە جڤاتێکی ڕازی و بە پێچەوانەشەوە ئەم شتە ڕوو دەدات.

بۆ ئەوەی دەوڵەتێک لە کاتی قەیران و بە تایبەت لە کاتی شەڕدا بەخێرایی و یەکگرتووییەکی پتەو بتوانێ ئیش بکات بە ناچار، دەوڵەتەکەی بە حاڵەتی جەنگی ڕادەگەیەنێ تاکوو بە دەسەڵاتێکی بەرفرەوانەوە بە دامودەزگە حوکوومییەکان ڕابگات. بەم بۆنەوە لە چالاکییەکانی بەرهەمهێنانی تایبەتی دەست وەردەدا و ئازادی تاکەکەس، سنووردار دەکات.

بە هەموو جۆرە کردەوەیەکی قەهری و جەبری دەگوترێ کە دەوڵەتێک بەرانبەر دەوڵەتێکی دیکە بە ئەنجامی ئەگەێینێ تاکوو ئیرادە و ویستی خۆی بەسەرا داسەپێنێ. بەڕای کلاوزویتز، تیۆری داڕێژی بەناوبانگ،«شەڕ دەوامەی سیاسەتە بە ئامرازێکی دیکە».
لە ڕوانگەی کۆمەڵناسیەوە، شەڕ بەرەنگارییەکی بێڕەحمی ڕێکوپێکە کە لە بەینی دوو یان چەند کۆمەڵی سەربەخۆ ڕوو دەدات. شەڕ لە کۆمەڵگە سەرەتاییەکان بە هۆکارگەلێکی وەک غەنیمەت و تاڵانی و ترس لە بێگانە و خۆنوێندن و تۆڵەسەندنەوە هەڵگیرساوە بەڵام لە ئێستادا شەڕ دەرەنجامی هۆکاری تیۆری و پراکتیکی ئاڵۆزە. چۆنیەتی شەڕ پێوەندیەکی زۆری هەیە بە ئاستی تەکنۆلۆجییەوە. لەم چاخەدا شەڕ مەترسییەکی گەورەی بۆ مرۆڤ بەدی هێناوە چونکە چەک و تەقەمەنییەکان، هێزێکی خاپوورکەری سەرسوڕهێنەریان هەیە و لەوانەیە شەڕێکی بچووک ببێتە هۆی تێوەگلانی چەند وەڵاتێکی دیکەیش.
شەڕ بە چەند شێوە دێتە کایەوە کە بریتین لە: شەڕی ئاسایی (کە تێیدا لە چەکی ئەتۆمی کەڵک وەرناگیرێت). شەڕی ئەتۆمی (ئەم جۆرە شەڕە تاکوو ئێستا بێجگە لە هێرشی ئەتۆمی ئەمریکا بۆ سەر ژاپۆن لە کۆتایی شەڕی دووهەمی جیهانی، زیاتر وەک مەترسیەک ناوبردە کراوە). شەڕی کیمیاوی (لەم شەڕەدا دوو لایەن، بە مادەی جۆراوجۆری کیمیاوی هێرش ئەکەنە سەر یەکتر. شەڕی بایۆلۆجیکی (ژینگەیی)، لەم شەڕەدا بە بڵاو کردنەوەی ڤایرۆس و میکرۆب هێرش دەکرێتە سەر دوژمن. شەڕی گەریلایی یان چریکی (لەم شەڕەدا ڕێوشوێنێکی ڕێکوپێک لە ئارادا نییە و لە ناوخۆی دەوڵەتێک بە مەبەستی ڕووخانی ڕژێم هەڵدەگیرسێ). شەڕی سایکۆلۆجی (دەروونی) لەم شەڕەدا بۆ شکاندنی ورەی دوژمن لە پڕۆپاگەندە کەڵک وەردەگیرێ. شەڕی ڕێکخراو (منڤم) لەم شەڕەدا سوپای دوو لایەنی شەڕ بە شێوەیەکی ڕەسمی و ڕاستەوخۆ چەکی قورس بەدژی یەکتر بەکار دەهێنن. شەڕی سارد (ئەم شەڕە دوژمنایەتیەکی نێو نەتەوەییە کە تێیدا لە هەموو شتێک بێجگە لە توند و تیژی و پێکدادان کەڵک وەردەگیرێ بۆ گەیشتن بە ئامانجی نەتەوەیی).
تایبەتمەندییەکانی شەڕ
1ــ شەڕ دەبێتە هۆی «خەباتی چەکدارانە لە نێوان وەڵاتەکان» دا. بە پێچەوانەی شەڕی ناوخۆ و شەڕ بەدژی ئاژاوەگێڕ و دز و جەردە، لە شەڕدا دەبێ ململانێی گشتی و بگرەوبەردە بێتەکایەوە. ئەندێشەی جەنگ، لە مێشکی بیرمەندانێکی وەک ڕۆسۆ لە کتێبی پەیمانی کۆمەڵایەتی (1762) شرۆڤە و پێناسە کراوە. ئەو دەنووسێ: شەڕ بە هیچ جۆرێک پێوەندی مرۆڤێک نییە لەگەڵ مرۆڤێکی دیکەدا بەڵکوو ئەمە پێوەندی وەڵاتێکە لەگەڵ مەملەکەتێکی دیکە. لە شەڕا مرۆڤەکان تەنیا بە ڕێکەوت وەک هاووەڵاتییەک بەرەورووی یەکتر دەبنەوە و کەس وەک پارێزەر و هاونیشتمانییەک لەگەڵ کەسی دیکەدا نابێتە دوژمن.
2ــ جاری وا هەیە شەڕ بەپێی مافە نێونەتەوەییەکان هەڵدەگیرسا. لەم ڕووەوە شەڕ شتێکی مەرجدارە واتە بە هەڵگیرسانی شەڕ کۆمەڵێک ڕێسا و مافی دیاریکراو لە هەمبەر دوو لایەنی تێوەگلاوی شەڕەکە دێتە کایەوە کە دەبێ هەر دوو لایەن بەئەستۆی ببن. شەڕ لە وەها کەشێکدا دەبێتە کردەوەیەکی مافپەروەرانە.
3ــ شەڕ بە مەبەستی سەلماندنی ئامانجێکی سیاسی یان «مەبەستێکی نەتەوەیی».

ئەم ڕێککەوتنە لە 6/3/ 1975 لە شاری ئەلجەزیرە (پێتەختی جەزایر) لە لایەن محەمەد ڕەزا شای ئێران و سەدام حوسێن (کە ئەودەم جێگری سەرۆک کۆماری عێراق بوو) ئیمزا کرا. بەپێی ئەم ڕێککەوتنە، ئەو خاڵانەی کە دوو لایەن کۆکبوون لەسەری بریتی بوون لە:
1ــ سنوورەکانی خۆیان بەپێی پرۆتۆکۆلی ئەسکەندەرون (1913) و بڕیارنامەی دیاریکردنی سنوور (1914) دەستنیشان بکەن.
2ــ ئێران و عێراق کۆتایی بە ناکۆکی مێژوویی خۆیان دەهێنن لەمەڕ مافی کەشتیوانی هەر دوو وەڵات بە سەر ڕووباری شەتولعەرەب و سنوورە ئاوییەکانی خۆیان بەپێی هێڵی تالۆگ دیاری دەکەن.
3ــ بەم کارە دوو وەڵاتەکە، ئاسایش و متمانەی دوو لایەنە بۆ یەکتر مسۆگەر ئەکەن و سنوورە هاوبەشەکانی خۆیان ئەپارێزن بۆ بنبڕکردنی هەر جۆرە دزەکردنێکی دوژمنکارانە لە لایەن ئەویدیکەوە.
4ــ هەر دوولایەن، ڕێککەوتن لەسەر ئەوەیکە ئەم بڕیارانەی سەرەوە فەکتەڕێکی هەمیشەیی بن بۆ چارەسەرییەکی گشتی و شکاندنەوەی هەرکام لەم ڕێکەوتنانە، لەگەڵ ڕۆحی ڕێکەوتنی ئەلجەزیرەدا دژایەتی هەبێت.
سێ مانگ پاش ئەم ڕێککەوتنە، هەر دوو وەڵات پەیمانی نوێی سنووری نێوان ئێران و عێراقیان ئیمزا کرد. ئەم پەیمانە کاریگەرییەکی خراپی لەسەر شۆڕشی ئەیلوول دانا و لە ڕاستیدا ئامانجێکی سەرەکی هەر دوو لا، لە باربردنی شۆڕشی کوردستانی باشوور بوو.

جۆرە سیستەمێکی سیاسی کە تێیدا تەنیا یەک جەمسەر چالاک بێت. یەک جەمسەری زیاتر لە حکوومەتێکی جیهانگیردا لە ئارادایە. دوای کۆتایی پێهاتنی شەڕی سارد هەندێ گومان دروست بووە لەسەر ئەوەی کە وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئێستا یەکەم زلهێزی جیهانە و ئەمە دەرفەتێکی وای بۆ دەڕەخسێنێ کە جیهان بەرەو یەک جەمسەری ببات. لیبرالیزمی ئابووری و کەم تاکورتێکش دیموکراسی هاوبەشی، ڕەنگە تا ڕادەیەک ببنە یارمەتیدەری سیستەمی یەک جەمسەری.

لە زاراوەی سیاسیدا بریتیە لە دەستوپێوەن و سیخوڕەکانی وەڵاتێک لە وەڵاتێکی دیکە، یان دارودەستەی گرووپێکی نەیاری دەەوڵەت لەناو دەزگە دەوڵەتیەکاندا. ئەم زاراوە یەکەم جار لە شەڕە ناوخۆییەکانی ئسپانیا (39ــ 1936) هاتە ئاراوە: لەو کاتەدا کە فرانکۆ فەرماندەی سوپای دژە کۆمار، بە چوار تابور هێرشی بردە سەر مەدرید، هاوکات بڕیار بوو گرووپێکی دیکە دزە بکەنە ئەم شارە و لەناوەوە هێرشبەرنە سەر هێزەکانی پاڕاستنی شارەکە. ئەم گرووپەیان بە «تابوری پێنجەم» لە قەڵەم دا. ئەمڕۆکە ئەم زاراوە بۆ ناوبردەکردنی خەیانەتکاران و دەستوپێوەنی دوژمن لەناو حیزب، ڕێکخراوە یان وەڵاتێک بەکار دەبرێت.

لە دوای سەرهەڵدانی چین و ژاپۆن و ئەورووپای ڕۆژاوا وەک هێزێکی جیهانی و دەرکەوتنیان لە گۆڕەپانی نێونەتەوەییدا مۆدێلی دوو جەمسەری سیاسەتی جیهانی کە بنەمای سیاسەتەکانی ئەمریکا لە ساڵەکانی 1950 و 1960 بوو، جێگەی خۆی دا بە مۆدێلێکی دیکە کە بە فرەجەمسەری ناوی دەرکردووە. تاکوو پێش کۆتایی هاتنی شەڕی سارد، دوو زلهێزی ئەمریکا و سۆڤیەت نەبێ کە خاوەنی هێزی ئەتۆمی بوون، ئەم چەند هێزەی دیکە، زیاتر وەک دەسەڵاتێکی ئابووری و سیاسی ناویان دەرکردبوو ئەمێستا دوای شەڕی سارد و لاوازبوونی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکان، جیهان بەرەو دۆخێکی تاک جەمسەری مەیل دەکات.

بەپێی بەندی یەکەمی کۆنڤانسیۆنی قەدەغەکردنی ئەشکەنجە، ڕێکەوتی 10ی دێسەمبەری 1984 ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان، ئەشکەنجە بریتییە لە: هەر چەشنە کردەوەیەک کە بەو پێیە کەسێک ئازار و جەزرەبەیەکی توند (جەستەیی یان دەروونی) بدرێت. ئەم ئازارە بەو مەبەستەیە کە لەو کەسە یان کەسێکی سێهەم، زانیاری دەربکێشرێت یان بە زۆر پێملی بکەن کە دان بە شتێکدا بنێت، تاکوو بەو پێیە ئەو کەسانە سزا بدرێن یان بیانتۆقێنن و بیانخەنە ژێر فشارەوە.
بەپێی مادەی دووهەمی کۆنڤانسیۆنەکە: (بەندی ١) پێویست دەکات دەوڵەتانی ئەندام، ئاسانکاری یاسایی، ئیداری و دادوەری بۆ نەهێشتنی ئەشکەنجە لە قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی خۆیان بە ئەنجام بگەیەنن. (بەندی ٢) هیچ هەڵومەرجێکی نائاسایی، بۆ وێنە شەڕ یا نائارامی سیاسی ناوخۆیی نابێ پاساودەری ئەشکەنجە بێت. (بەندی ٣) هیچ مەقامێکی باڵا یان هێزێکی دەوڵەتی، ناتوانێ بڕیاری ئەشکەنجە دەربکات.