تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 42
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئازادیخوازی+ لیبرالیزم
بە
کۆمەڵێک مێتۆد و
سیاسەت
و ئایدیۆلۆژیا دەگوترێ
کە
ئامانجیان بەرهەمهێنانی
هەرچی
زیاتری ئازادییە
بۆ
تاکەکەس.
بە
لایەنگرانی
وەها
مەرامێک
دەڵێن
ئازادیخواز
(لیبڕاڵ).
ئازادیخوازی
لەسەرەتادا
لەگەڵ
ناوی
هەندێ
حیزبی ئەورووپایی
ئاوێتە
بوو
بەڵام
ئەمڕۆکە
ئەم
زاراوە
مانایەکی بەربڵاوتری لەخۆگرتووە و زیاتر نیشاندەری لایەنێک
یا
سۆنگەیەکی فیکرییە
کە
خاوەنی
ئەم
چەن
پرەنسیپانەیە:
١) بەهەند گرتنی دەربڕینی ئازادانەی فیکری
تاک
، ٢) بڕواهێنان بەوەیکە دەربڕینی ئازادنەی
فیکر
بۆ
تاک
و
کۆمەڵ
بەسوودە. ٣)
پشتیوانی
کردن
لەو
دامودەزگە
کۆمەڵایەتی
و سیاسیانەی
کە
ڕێگە
بۆ
دەربڕینی ئازادانەی
فیکر
خۆش
دەکەن.
ئازادیخوازی
وەکوو
سیستەمێکی تێکچنراو
کە
پڕ
بووە
لە
ئامانج
و ئایدیالی کردەیی،
لە
سەدەکانی 17و18
لە
بەریتانیا
سەری
هەڵدا.
پاشان
لە
وەڵاتانی دیکەش، حیزب و تیۆریگەلی
ئازادیخواز
هاتنەکایەوە
کە
ئەمانیش
یان
بۆ
خۆیان
گەشەیان
کرد
یا
لاساییکەرەوەی نموونەکەی بەریتانیا
بوون
.
ئەندێشە
و ئاکاری
ئازادیخوازانە
لەپێشدا
لەسەر
دوو
زەمینە
جەخت
دەکات:
یەکەم
، وەڕەزبوون
لە
دەسەڵاتی ملهوڕانە و
هەوڵدان
بۆ
بەدیهێنانی
شێوازی
دیکەی بەکارهێنانی دەسەڵاتی
کۆمەڵایەتی
.
دووهەم
، دەربڕینی ئازادانەی ئەندێشەی
تاک
.
هەوڵی تیۆری و سیاسەتی ئازادیخوازەکان
ئەمە
بووە
کە
ئەم
دوو
بنەڕەتە
پێکەوە
سازگار
بکەن. هەوڵی لیبرالیزم لەپێشدا
ئەوە
بوو
کە
لە
گەمارۆی دەسەڵاتی ئیستبدادی
ڕزگار
بین
و یەکێک
لە
ئامانجە سەرەکییەکانیشی،
ئازادی
و
چاوپۆشی
ئایینی
بووە
. ئازایخوازە ئەورووپییەکان
لە
باری
ئایینییەوە
یا
بێباوەر
بوون
یا
گوماندار
یان
دژ
بە
ئایین
.
هەموو
ڕێبەرانی گەورەی جووڵانەوەی ڕۆشنبیری
نوێ
لەم
تاقمە
بوون
و
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی ملهوڕانەی قەشەکان ڕاوەستاون و لایەنگرییان
لە
"حکوومەتی
عەقڵ
" کردووە.
لیبراڵەکان،
لایەنگری
چاودێری
کردنی دەسەڵاتی گشتین
بە
سەر
کاروباری
سیاسی
و کۆمەڵایەتیدا
واتە
لە
بەستێنی
سیاسەت
و کاروباری مەدەنی خوازیاری حکوومەتی
قانوون
و
لە
بەستێنی ئابووریشدا
لە
بازاڕی
ئازادی
ئابووری
لایەنگری
دەکەن. ئازادیخوازان، خوازیاری زامنکردنی
ماف
و ئازادییەکانی
تاک
و بڵاوکردنەوەی
دەسەڵات
بە
سەر
ناوەندەکانی دەسەڵاتن و
پشتیوانی
خۆیان
لە
ئازادییە ناوچەیی و گرووپییەکان دەردەبڕن.
یەکێک
لە
ڕەگەزە سەرەکییەکانی لیبرالیزم،
لایەنگری
کردن
لە
ئازادی
چالاکانەیە
واتە
ئەوەیکە
تاک
، دەرفەتی پەروەردەکردنی توانێیی و دەربڕینی ئازادانەی بیروبڕواکانی
خۆی
بۆ
بڕەخسێ و
لەم
ڕێگەوە
قازانج
بگەێنێ
بە
کۆمەڵگە
.
بۆیە
لیبراڵەکان
لەسەر
یەکسانی
ماف
و ئازادییەکان و نەمانی پاوانخوازی و ئیمتیازاتی سەرمایەداران ئەدوێن و
لایەنگری
لە
چەسپاندنی
یاسا
بە
سەر
هەموو
بنەمایەکی عەقڵیدا دەکەن.
بەم
پێیە ئازادیخوازان، بەگشتی پێشکەوتنخواز
لە
ئەژمار
دێن
چونکە
لایەنگری
پێشکەوتە
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
و
زانستی
و پیشەسازییەکان
بوون
.
لیبراڵیزم، چ
لە
باری
تیۆری و چ
وەکوو
بەرنامەیەکی
سیاسی
،
لە
بەرایی" شۆڕشی مەزن"ی بەریتانیا
لە
ساڵی 1688
بە
دژی
جەیمزی
دووهەم
،
تا
ساڵی 1867
کە
ڕیفۆرمە کۆمەڵایەتییەکان
بوون
بە
قانوون
،
بە
تەواوەتی گەشەی
کرد
.
ئەم
ڕێبازە، لەسەرەتادا
لە
گوێن
جووڵانەوەیەکی
دژ
بە
ئیستبداد،
تەنیا
بۆ
مسۆگەرکردنی
یاسا
و ئازادییەکانی
تاک
خەباتی ئەکرد.
پاش
ئەم
قۆناخە
، کەمتاکورتێک، ئەبێتە تیۆرییەکی ڕێکوپێکی
ئابووری
و
سیاسی
.
ئازادیخوازی
،
هاوکات
لە
ئەورووپا ـــ
بێجگە
لە
بەریتانیاــــ و ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمەریکا
بیچمی
گرت
.
بەڵام
زاراوەی لیبراڵیزمی
کلاسیک
تەنیا
بۆ
لیبراڵیزمی بەریتانی
بەکار
دەبرێت.
لیبراڵیزمی بەریتانی لەپێشدا ڕووکاری
ئازادیخوازی
و
چاوپۆشی
ئایینی
و چەسپاندنی
یاسا
و
مافە
سیاسییەکانی لەخۆ گرتبوو. شۆڕشی 1688
کە
یەکەم
شۆڕشی لیبراڵی مێژووە،
ئەو
ئازادییانەی
کە
لەماوەی
یەک
سەدە
بە
دەست
هاتبوون، مسۆگەری
کرد
و ڕواڵەتێکی قانوونی
پێ
بەخشی.
ئەو
لیبراڵیزمەی
کە
لە
1689 بانگەشەی
بۆ
ئەکرا،
لە
بنەڕەتدا لایەنێکی ڕەخنەگرانە و نەرێیانەی هەبووە و
لە
ئازادییە کۆمەڵایەتییەکان
لە
هەنبەر دەستێوەردانی
دەوڵەت
و
بە
تایبەت
پاشا
،
پشتیوانی
دەکرد.
زۆرترین
ئامانجیشی
سیاسی
بووە
وەکوو
لەوەی
ئابووری
بێت.
لەم
میانەدا گرینگترین ئامانجە سیاسییەکانی
بریتی
بوو
لە
:
ئازادی
بیروبڕوا و مافی نەیاریی و چەسپاندنی حکوومەتی
یاسا
و جیاکردنەوەی هێزەکان*.
هەر
لەم
ساڵانەدا
هەندێ
ئازادی
مەدەنی
وەکوو
تەبایی
ئایینی
و
ئازادی
ڕۆژنامەکان
دەستەبەر
کراوە
. کتێبی دووهەمی «
جۆن
لاک
»
بە
ناوی
" دەربارەی حکوومەت" و ڕاگەیاندنی
سەربەخۆیی
ئەمەریکا
، گەورەترین یادگارییەکانی
ئەم
قۆناخەی لیبراڵیزمن.
لیبراڵیزمی
ئابووری
:
پاش
قۆناخی
یەکەم
کە
قۆناخی
بە
سەمەر
گەیشتنی ئازادییە سیاسییەکان
بوو
، قۆناخێکی
نوێ
دەست
پێئەکا
کە
تێیدا تیۆری لیبراڵیزمی
ئابووری
وەکوو
تەواوکەری لیبراڵیزمی
سیاسی
ناوبردە ئەکرێ. ئابووریناسانی لیبراڵیزمی بەریتانی،
بە
ڕێبەرایەتی «ئادام سمیت»،
بە
تواناترین گرووپێک
بوون
کە
تیۆری (لیبراڵیزمی
ئابووری
)
یان
هێنایە ئاراوە.
بە
باوەڕی
ئەمانە
، میکانیزمی خۆبەخۆی
بازاڕی
ئابووری
،
کە
پەیڕەوی
قانوونیخوازە و ڕووخستنە (عرچه و تقاچا)،
باشترین
گەرەنتییە
بۆ
پێشکەوتنی
کاری
ئابووری
و
هیچ
لایەنێک، چ پاوانخوازانی
ئازاد
و چ
دەوڵەت
،
نابێ
دەستێوەردانی تێدا
بکا
. بەڕای
ئەوان
، هاوبەشێتی دڵخوازانەی کەسەکان و هاوکاریی نێوانیان بەپێی میکانیزمی
بازاڕی
ئازاد
، کارێک دەکات
کە
سوود
بە
هەموان
بگات.
ئەم
تیۆرییە
بووە
هۆی
ئەوە
کە
لیبڕاڵیزمی
سیاسی
بەهێز
ببێ
و
وەکوو
تیۆرییەکی هەمەلایەن و بەڕێوجێی
ئابووری
بڕازێتەوە. تیۆری «ئادام سمیت»، سیستەمێکی
ئازاد
و
غەیرە
شەخسی
نەبوو
بەڵکوو
سیستەمێک
بوو
کە
مرۆڤی
هان
ئەدا
،
هێز
و داراییەکانی
بە
قازانجی
خۆی
و کەسانی
دیکە
بخاتەگەڕ.
لیبراڵیزمی
نوێ
:
بەڵام
بازاڕی
ئازادی
ئابووری
و سوودپەرەستی لەڕادەبەدەری
خەڵک
نەوەکوو
ئاواتەکانی ڕێبەڕانی جووڵانەوەی
ئازادیخوازی
بەدی
نەهێنا،
بەڵکوو
هاوکات
لەگەڵ
ئاکامەکانی شۆڕشی
پیشەسازی
لە
باری
بێعەداڵەتی
کۆمەڵایەتی
و ئابوورییەوە شوێنەواڕێکی دزێوی لەدوا
خۆی
بەجێهێشت
کە
گرینگترینیان
لە
دایکبوونی کۆمەڵێکی
زۆر
لە
کرێکارانی
هەژار
لە
کارخانەکان
بوو
(بڕوانە
سۆشیالیزم
) .
ئینجا
تەوژمی هێزە کۆمەڵایەتییە
تازە
پێگەیشتووەکان وایکرد
لە
لیبڕاڵەکان
کە
بە
لیبڕاڵیزمی توندرەودا بچنەوە و سنووڕێکیش
بۆ
چاودێری
و کۆنتڕۆڵی
دەوڵەت
لە
مەڕ
دابینکردنی
بەرژەوەندی
هەمووان،
دیاری
بکەن. چڵەپۆپەی جووڵانەوەی لیبراڵیزمی
ئابووری
، ناوەڕاستی سەدەی 19
بوو
کاتێک
کە
تەنانەت
لیبراڵەکان
لەگەڵ
داڕشتنی یاسای
ئیش
و کاریشدا دژایەتییان دەکرد.
بەڵام
لەمەودوا
زۆربەی
ڕێسا
کۆنتڕۆڵکەرەکانی
دەوڵەت
،
وەکوو
قەرارە تەندروستییەکان و
بیمە
و
یەکیەتی
کرێکارانیان
بۆ
قازانجی
گشتی
پەسند
کرد
. لیبراڵیزم
سەرەتا
لە
هەناوی کۆمەڵگەکانی سەدەکانی
ناوەڕاست
، ڕاپەڕینێک
بوو
بە
دژی
کلێسە و ئیستبداد
بەڵام
ئیستا
بەشێک
لە
ترادیسیۆنی فیکری کۆنەپارێزیی*
ڕۆژاوایی
لە
ئەژمار
دێت
و
دوو
حیزبی گەورەی ئەمریکای خستۆتە
ژێر
کاریگەرییەوە.
لە
هەمانکاتدا
لەسەر
جووڵانەوەی سۆسیال دیموکراتیش کاریگەریی داناوە.
لەبەرئەوەی
لە
ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمەریکا
، حیزبێکی بەهێزی
چەپی
لە
مەیداندا
نییە
، لیبڕاڵ
بە
سیاسەتمەدارێک دەگوترێ
کە
خاوەنی فیکرەیەکی
نزیک
بە
چەپییەکان و
لایەنگری
ڕیفۆرمی
کۆمەڵایەتی
ئابووری
بێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئینتەرناسیۆنال سۆسیالیست
لە
ساڵی 1923
لە
پاشماوەی حیزبە سوسیال دیموکراتەکانی ئەندامی ئینتەرناسیۆنالی
دووهەم
،
سەر
لە
نوێ
دامەزرایەوە
کەچی
پاش
گەیشتن
بە
دەسەڵات
لە
ئەورووپادا ئەمانیش دەستیان
لە
کار
کێشایەوە.
ئینجا
ئینتەرناسیۆنال
سۆسیالیست
لە
ساڵی 1951
لە
فرانکفۆرت دامەزرا،
بەڵام
ناوەندەکەی لەندەن
بوو
کە
نزیکەی
پەنجا
حیزبی سۆشیالیستی نەرمڕەو و
لایەنگری
پەرلەمان
و ڕیفۆرمخواز و دیموکراسیخواز تێیدا
بوون
بە
ئەندام
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئینتەرناسیۆنالیزم
ئەم
زاراوە
مانایەکی مژاوی
هەیە
و
لە
زۆر
شوێندا
بەکار
هاتووە.
بەڵام
مانا
گشتییەکەی
ئەو
بڕوا
و سیاسەتانە لەخۆئەگرێ
کە
جەخت
ئەکا
لەسەر
بەرژەوەندی
هاوبەشی
نەتەوەکان و
لەگەڵ
ناسیۆنالیزمی شەڕەنگێزدا
دژایەتی
دەکات. ئینتەرناسیۆناڵیستەکان دەخوازن
ئەگەر
نێوان
دەوڵەتەکان
هاوکاری
ئاشتیخوازانە
لە
ئارادا نەبێت، لانیکەم لەنێوان نەتەوەکاندا ببێت.
بەم
پێیە
ئینتەرناسیۆنالیزم
، بریتییە لەوەیکە
هەر
تاکێک گرێدراوی کۆمەڵگەیەکی جیهانییە و
ئەو
نەتەوەش
کە
ئاخێزگەی
لە
ئەژمار
دێت
،
دەبێ
بە
ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی جیهانییەوە
پەیوەست
بێت…
ئەم
ڕێبازە
لەگەڵ
«
جیهان
نیشتمانی»دا
یەک
ناگرێتەوە
چونکە
ئینتەرناسیۆنالیزم
ناخوازێ
تاک
لە
نەتەوە
یان
دەوڵەتەکەی
خۆی
دابڕێ
بەڵکوو
دەخوازێ پێوەندییەکی
زۆرتر
لەنێوان
تاک
و نەتەوەکانی دیکەی جیهاندا بکرێتەوە.
ناسیۆنالیزمی نەرمڕەو
لەگەڵ
ئینتەرناسیۆنالیزمدا وانییە هەڵنەکەن
بەڵام
ناسیۆنالیزمی توندڕەو دژییەتی.
بۆ
وێنە
نازیسم
و
فاشیزم
بە
ڕێبازی نەژادپەرستی و خۆبەزلزانی
بە
سەر
نەتەوەکانی دیکەدا بوونە دوژمنانی
سەرسەختی
ئینتەرناسیۆنالیزم
.
مارکسیزم
بۆچوونێکی
تایبەتی
لە
ئینتەرناسیۆنالیزم
بڵاو
کردۆتەوە. بەڕای «مارکس»،
بۆرژوازی
بە
یارمەتی
مەکینە
و دانوستانی جیهانی
ئازاد
، سنوورە نەتەوەییەکانی بەزاندووە و سیستەمێکی
ئابووری
جیهانی پێکهێناوە
کە
لەنێو
چینی
هەژاران
بە
تایبەت
پرۆلتاریای وەڵاتان، یەکگرتووییەکی جیهانی
ساز
کردووە
کە
لە
زاراوەدا پێی دەگوترێ «ئینتەرناسیۆنالیزمی پڕۆلتاری».
ئەم
ڕەوتە شۆڕشێکی سەرانسەری
لە
جیهاندا بەدژی
بورژوازی
پێک
دێنێت
کە
سەرەنجام
کۆمەڵگەیەکی سوسیاڵیستی جیهانی دائەمەزرێنێ.
بۆیە
مارکسییەکان بڕوایان
هەیە
بە
یەکگرتنی هەژارانی
جیهان
و دروشمە بەناوبانگەکەشیان ئەمەیە: «زەحمەتکێشانی
جیهان
،
یەک
بگرن!
یەک
بگرن!»
دوای پێکهاتنی
یەکیەتی
سۆڤییەت،
بە
تایبەت
لەسەردەمی «ستالین»دا
ئەم
وەڵاتە بانگەشەی
ئەوەی
دەکرد
کە
ناوەندی
ئینتەرناسیۆنالیزمی پڕۆلتارییە. «ستالین»،
لە
شرۆڤەیەکی ئینتەرناسیۆنالیزمی پڕۆلتارییدا
ئەم
ڕێبازە
بە
هەڵقوڵاوی
یەکیەتی
سۆڤیەت دەزانی (بڕوانە
ستالینخوازی
) .
ئینتەرناسیۆنالیزمی پرۆلتاریی: بڕوانە
ئینتەرناسیۆنالیزم
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئەکتیویزم -چالاکیی سیاسی
ئەم
زاراوە
بە
دوو
مانا
لێکدراوەتەوە،
یەکەم
بە
مانایەکی
ئەڵمانی
کە
زیاتر
لە
بەستێنی
ئەدەبی
و ڕۆشنبیریدا گونجاوە.
دووهەم
بە
واتایەکی
بەربڵاو
کە
بە
مانای تێهەڵچوونێکی گەرموگوڕە
لە
کردەوە
و چالاکیی
سیاسی
.
ئەم
واتایە دەلالەت دەکات
لەسەر
ڕۆڵی گرینگی چالاکوانان
وەکوو
کاکڵی
ئازای حیزبە سیاسییەکان.
هەروەها
لە
جووڵانەوە
شۆڕشگێڕییەکان
بە
تایبەت
لە
سیاسەتی حیزبی بونیادگەرادا گرنگییەکی
زۆری
پێ
دەدرێ.
لە
شێوازە توندڕەوەکەیدا
بۆ
پاساودانی تێهەڵچوونی
ڕاستەوخۆ
یان
بۆ
لە
دۆخدانی
زەبر
و
زەنگ
بو
گەیشتن
بە
ئامانجی
سیاسی
بە
کار
هاتووە.
لە
سیاسەتی باڵی چەپدا
جاری
وا
هەیە
کە
خەباتکار
بە
مانای
چالاک
بە
کار
دەبرێت
بەڵام
مەبەست
، ڕادەی بونیادگەرێتی ئەوکەسەیە
لە
سیاسەتدا.
ئەم
خاڵە
بە
تایبەت
لە
بارەی
حیزبە کۆمۆنیستییەکان
پێش
گەیشتن
بە
دەسەڵات
،
زۆر
بەرچاوە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
بەیاننامەی بالفۆر
بەیاننامەی حکوومەتی بەریتانیا
کە
بە
نامەیەک
لە
لایەن
ئارتور جیمز بالفۆر (1840-1930)،
وەزیری
دەرەوەی ئەووەڵاتە
لە
ڕێکەوتی 2ی نۆڤەمبەری 1917
بۆ
ڕۆچیڵد (
سەرۆکی
کۆنگرەی زایۆنیستەکانی بەریتانیا) دەرکراوە.
لەم
نامەدا وێڕای هاوسۆزیکردن
لەگەڵ
ئاواتی
جوولەکان،
ئامادەیی
بەریتانیا
بۆ
«دامەزراندنی
نیشتمانی
جوولەکە
»
لە
وەڵاتی
فەلەستین ڕاگەیاندراوە.
لەو
کاتەدا فەلەستین لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی
بووە
بەڵام
لەسەر
بڕیاری
کۆمەڵی
نەتەوەکان (1922) دەسپێردرێتە حکوومەتی بەریتانیا.
لەوە
بەدواوە بەریتانیا مابۆوە
کە
چۆن
ئەو
مەرجەی
نامە
کە
جێبەجێ
بکات
کە
ئەڵێ: «
نابێ
کارێکی
وەها
بکرێت
کە
مافی مەدەنی و
ئایینی
گەلانی دیکەی فەلەستین
پێشێل
بکرێت». سەرجەمی
ئەو
ڕووداوانەی
کە
بوو
بەهۆی دابڕانی
جوولەکە
و عەرەبان
لە
یەکتر
و دامەزرانی ئیسڕائیل و شەڕی
نێوان
عەرەب
و ئیسرائیل،
لێرەوە
دەستی
پێکرد.
جا
بۆیە
،
عەرەب
پێی
وایە
بەیاننامەی بالفۆر پیلانێکی ئیمپریالیستی
بووە
لە
لایەن
بەریتانیاوە
بە
دژی
عەرەب
و فەلەستینەکان.
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی
مرۆڤ
: بڕوانە مافی
مرۆڤ
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تۆتالیتاریزم + پاوانخوازی
ئەم
زاراوە
لە
ڕیشەی لاتینی (totus)
بە
مانای «
گشت
» وەرگیراوە.
بەو
ڕێباز
و
ئەندێشە
سیاسی
و
ئایینی
و ئەخلاقییانە دەگوترێ
کە
هیچ
سنوورێک لەنێوان
ژیانی
کۆمەڵایەتی
و
ژیانی
تاکەکەسی
قاییل
نابێت و
بۆی
هەیە
تەواوی
کەلێن
و قوژبنی
ژیانی
خەڵک
بپشکنێ و
دەستی
تێوەربدات.
هەڵبەت
ئەوە
لە
بیر
نەکەین
کە
پاوانخوازی،
لە
خۆیدا ئایدیۆلۆجیایەکی
تایبەت
نییە
بەڵکوو
تایبەتمەندی ئایدیۆلۆجیکی سیستەمگەلێکی
وەک
کۆمۆنیزم
و
فاشیزم
و
نازیسم
لە
ئەژمار
دێت
.
تۆتالیتاریزم،
یەکەم
جار
لە
دوای ساڵی 1923،
واتە
ئەو
ساڵەی
کە
مۆسۆلینی
لە
ئیتالیا دەسەڵاتی
بە
دەستەوە
گرت
،
بۆ
ناوبردەکردنی
ئەو
سیستەمە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەی
کە
دەیویست
لەم
وەڵاتەدا
پیادەی
بکات
بە
کار
براوە و
پاشان
دەماودەم
بڵاو
بۆتەوە.
بەگشتی
ئەو
ڕژێمانەی
کە
هەڵگری خەسڵەتی تۆتالیتەرین،
ئەم
تایبەتمەندییانە لەخۆ دەگرن:
1ــ کۆنتڕۆڵی
دەوڵەت
بە
سەر
هەموو
کاروبارێکی
کۆمەڵایەتی
و ئابووریدا.
2ــ پاوانکردنی دەسەڵاتی
سیاسی
بە
دەستی
حیزبی
دەسەڵاتدار
.
3ــ لابردنی
هەموو
جۆرە شێوازێکی چاودێریی دیموکراتی
لە
کۆمەڵگەدا.
4ــ
پەنابردن
بە
تیرۆر
بۆ
سەرکوتکردنی
هەر
چەشنە نەیارییەک.
5ــ قۆرخکردنی حیزب و
دەوڵەت
لە
لایەن
تاکە
کەسێکەوە.
6ــ
هەوڵدان
بۆ
پێکهێنانی کۆمەڵگەیەک
بە
پێوانەکانی
ئایدیۆلۆجی
حیزبی
دەسەڵاتدار
.
7ــ خستنەگەڕی
هەموو
هێزەکانی
کۆمەڵگە
لە
پێناو
ئامانجەکانی حیزب و
دەوڵەت
و ئیفلیجکردنی
سەربەخۆیی
تاکەکەسی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سالت
ئەم
زاراوە
کورتکراوەی دەستەواژەی Strategic Arms Limitation Talks) ــ
گفتوگۆ
لەمەڕ
بەربەستکردنی
چەکە
ستراتیژیکەکان) ـە
کە
لە
ساڵی 1969
لە
نێوان
ئەمریکا
و
یەکیەتی
سۆڤیەت
دەستی
پێکرد و
لە
26 /5/ 1972
بوو
بە
هوی ئیمزاکردنی
یەکەمین
پەیمانی بەربەستکردنی
چەکە
ستراتیجیکەکان.
خولی
یەکەمی
ئەم
گفتوگۆیانە و
ئەو
پەیمانەش
کە
لە
دواییدا
مۆر
کرا
،
بە
سالتی 1
ناوی
دەرکردووە و
خولی
دووهەم
کە
لە
ساڵی 1979 پەیمانێکی تازەی لێکەوتەوە،
بە
سالتی 2
ناونووس
کراوە
.
بەڵام
لە
دوای هێرشی سۆڤیەت
بۆ
سەر
ئەفغانستان
لە
مانگی
دیسەمبەری 1979، پەیمانەکە
لە
(1980)
لە
کۆنگرێس
پەسند
نەکرا و پێشبڕکێی
خۆ
پڕ
چەک
کردن
لە
نێوان
ئەمریکا
و سۆڤیەت بەردەوام بۆوە.
لە
ساڵی 1982
دوو
وەڵاتی
ناوبراو
زنجیرە
گفتۆگۆیەکی تازەیان
بە
ناوی
ستارت (START)
هەر
لەو
بابەتەوە دەستپێکردەوە. پەیمانی 1972
بە
یەکەمین
هەنگاوی
گرینگ
بەرەو
کەمکردنەوەی
چەکە
ناوەکییەکان
لە
جیهان
لە
ئەژمار
دێت
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ستالینخوازی
بە
سەرجەم
سیاسەت
و
شێوازی
حکوومەتی ژۆزێف ستالین (1879-1953)،
سەرەک
وەزیر
و فەرماندەی گشتیی هێزەکان و سکرتێری حیزبی کۆمۆنیست و
دیکتاتۆری
یەکیەتی
سۆڤیەتی
پێشوو
دەگوترێ.
ئەم
زاراوە
، ئایدیۆلۆجیایەکی
تایبەت
نییە
بەڵکوو
شێوازی
پیادەکردنی «
مارکسیزم
ـــــ
لێنینیزم
» ـــە
لە
سەردەمی
حکوومەتی ستالین و
هەندێ
شرۆڤەی
ئەم
تیۆرییانە و ڕادەی سازدانیان
لەگەڵ
واقیعدا.
ئەم
شێوازانە
بریتی
بوون
لە
تیرۆریزم
و بوروکراتیزم و ملدانی
زۆرەکی
بە
دەستوورە ڕەهاکانی ستالین
لە
بزووتنەوەی کۆمۆنیستیدا
جا
چ
لە
سۆڤیەت
بێ
و چ
لە
نێوان
حیزبەکان
یان
وەڵاتە کۆمۆنیستەکانی
جیهان
.
ستالینخوازی
،
لەو
کاتەوە
سەری
هەڵدا
کە
ستالین ڕەقیبەکانی
خۆی
بەتایبەت ترۆتسکی (بڕوانە
ترۆتسکیزم
)
لە
مەیدان
بەدەر
کرد
و
بوو
بە
جێنشینیی لێنین (1924). سیاسەتی ستالین
ناسراو
بە
(
سۆشیالیزم
لە
یەک
وەڵاتدا)
بریتی
بوو
لە
هاوبەشێتی زۆرەملەیی
کشت
وکاڵ و
پیشەسازی
کردنی خێرای یەکییەتی سۆڤیەت. ستالین
بۆ
گەیشتن
بەم
ئامانجە،
خەڵکی
خستەژێر کۆنترۆڵێکی پۆلیسی و
لەم
ڕێگەوە شێوازێکی بێڕەحمانەی
زۆری
بەکارهێنا و پۆلیسی
نهێنی
(کاگا
با
) و نەریتی ڕژێمە تۆتالیتەرەکانی
لەگەڵ
تاکپەرستی
تێکەڵ
کرد
.
فڕوفیشاڵی ستالینپەرستانە وایکرد،
ئەو
وەک
فەرمانڕەوایەکی
خێرخواز
بناسرێت
کە
بە
بلیمەتی
و ئاوەزمەندییەوە توانیویەتی گەلانی
خۆشبەخت
و ئاسوودەی وەڵاتەکەی
لە
فیتنەی «کاپیتالیزم» (بڕوانە سەرمایەداری)،
ڕزگار
بکات.
تەواوی
دەزگە
تەبلیغاتییەکانی
دەوڵەتی
سۆڤیەت و سەرچاوەکانی
هەواڵ
و ئەمنیی و «ڕیالیزمی سۆشیالیستی» *
لە
ئەدەب
و
تەنانەت
دەسکاریکردنی مێژووشی خستبووە
گەڕ
بۆ
بڵاوکردنەوەی
ئەم
فیکرە
لە
ناوخۆ
و دەرەوەدا. سەرکەوتنی سۆڤیەت
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
و بەربڵاوکردنی دەسەڵاتی
خۆی
لە
پاش
ئەم
شەڕە،
بە
مانای سەرکەوتنی
مێژوویی
و
بە
مورادگەیشتنی ستالینیزم
لە
جیهاندا
لە
ئەژمار
دەهات.
کۆمۆنیستەکان
تا
ئەو
کاتەی ستالین مابوو،
ئەویان
بە
گەورەترین شرۆڤەگەری
مارکسیزم
و باڵاترین سەرچاوەی تیۆری بزووتنەوەی نێونەتەوەیی
کۆمۆنیزم
لە
قەڵەم
دەدا
بەڵام
پاش
مەرگی
لە
کۆنگرەی بیستەمدا خرۆشچۆف، سکرتێری
گشتی
حیزبی کۆمۆنیست بیلانێکی
لە
تاوانەکانی ستالین بڵاوکردەوە و
لە
کۆنگرەی بیستودوهەم
ئەم
تاوانانە زیاتر لێکدرانەوە.
ئینجا
ستالینیزم
بە
سەرپێچی
کردن
لە
فەرمانەکانی لینین زانرا و
بە
تاوانبار
دەرچوو
.
لەمەودوا
ناوهێنانی ستالین و بیروڕاکانی
لە
باو
کەوت
و ستالینیزم،
بە
زوڵم
و
زۆر
و تاکپەرستی و دیکتاتۆرییەت و ڕژێمی پۆلیسی
لێک
درایەوە.
لە
جووڵانەوەی نێونەتەوەیی
بە
دژی
کۆمۆنیزم
، حیزبی کۆمۆنیستی یۆگۆسلاڤیا
یەکەم
حیزبێک
بوو
کە
بە
دژی
ستالینیزم و پێدرێژیی ستەمکارانەی سۆڤیەت
بۆ
سەر
حیزب و وەڵاتە کۆمۆنیستەکان، ڕاپەڕی و
ئەم
کارەی
بە
لادان
لە
مارکسیزم
-
لێنینیزم
لە
قەڵەم
دا
.
یەکێک
لە
بەناوبانگترین شرۆڤەکانی ستالین
کە
لە
تیۆرییەکانی
مارکسیست
ــ لێنینیست کردبووی، تیۆری «
دەوڵەتی
سەرەمەرگ
» و «
ئینتەرناسیۆنالیزم
»
بوو
.
ئەو
لە
وەڵامی
ئەو
کەسانەی
بە
ڕەخنە
گرتن
لە
مارکسیزم
پاش
نەهێشتنەوەی
چینی
چەوساوە، (
بە
بڕوای
ستالین
ئەم
چینە
لە
سۆڤیەت نەمابوو) مەسەلەی لەناوچوونی دەوڵەتیان
باس
دەکرد دەڵێ:
دەوڵەت
بە
لاوازکردن،
تووشی
مەرگی
کاوەخۆ
نابێت
بەڵکوو
زیاتر،
بە
بەهێزبوونی دەفەوتێ.
لە
بابەت
ئینتەرناسیۆنالیزمیش دەڵێ: «
ئینتەرناسیۆنال
، کەسێکە
بە
گیان
و
بەدڵ
بۆ
پاراستنی یەکییەتی سۆڤیەت
لە
خۆی
ببورێ …
چونکە
هەرکەس
گومان
بکات
کە
بێ
یەکییەتی سۆڤیەت دەتوانێ
لە
خەبات
و شۆڕشی جیهانی
داکۆکی
بکات،
لە
ڕاستیدا
بە
دژی
شۆڕش
وەستاوە و دەکەوێتە
ناو
بازنەی دوژمنانی شۆڕشەوە».
بەم
پێیە ستالین،
ستراتیجی
و تەکتیکی حیزبە کۆمۆنیستەکانی
بە
شێوازێکی
ڕەها
دەبەستەوە
بە
سیاسەتی دەرەوەی سۆڤیەت.
بەڵام
ئەم
تیۆرییە
لە
پاش
مەرگی ستالین
تا
ڕادەیەکی
زۆر
ڕەتکراوە و
بە
تایبەت
پاش
سەرهەڵدانی پڕۆسەی ستالینسڕینەوە،
کە
بە
گوزارشە پەنامەکیەکەی خرۆشچۆف (1965)
دەستی
پێکرد و تێیدا پەرستشی
تاک
مەحکووم کرابوو،
باڵادەستی
و مەرجەعییەتی سۆڤیەت
لە
جووڵانەوەی نێونەتەوەیی
کۆمۆنیزم
،
تووشی
نسکۆ
هات
.
ئینجا
، شەڕی ئایدیۆلۆجیکی
چین
و سۆڤیەت و
لە
پاشان
، لادانی حیزبە کۆمۆنیستەکانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
-
کە
لەگەڵ
حیزبە کۆمۆنیستەکانی فەرەنسە و ئیتالیا و ئیسپانیا، بەرەیەکی نوێیان
بە
ناوی
«کۆمۆنیزمی ئەورووپی» پێکهێنابوو - لانیکەم،
سێ
بەرەی
تری
لێ
جیا
بۆوە.
هەوڵدان
بۆ
جیاکردنەوەی ستالینیزم
لە
مارکسیزم
ـــ لینینیزم و سڕینەوەی
شێوازی
ستالینی
پاش
بێدەس
مانەوەی خرۆشچۆف
لە
دەسەڵات
لە
سۆڤیەتدا هەرەسی
هێنا
کەچی
فەرمانڕەوایانی دواتر، بێئەوەی ناوێک
لە
ستالین بێنن،
هەندێ
دەزگە
و دۆگمای ستالینییان
لەو
وەڵاتەدا
زیندوو
هێشتەوە.
لەم
چەند
ساڵەی دواییدا
لە
لایەن
هەندێ
دەزگەی ناحکومەتییەوە،
سەرلەنوێ
لایەنگری
لە
ستالین ـــ
وەک
ڕێبەڕێکی بەتوانا
بۆ
ئیدارەی حکوومەتی سۆڤیەت ـــ
سەری
هەڵداوە،
تا
ئەو
ڕادەی
کە
چەندەها پەیکەری ستالین،
نوێ
کراوەتەوە و
لە
مۆزەخانەی
تایبەت
ڕێزی لێدەگیرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆسیال ئیمپریالیزم
یەکەم
جار
، لێنین،
ئەم
زاراوەی
لە
ساڵی 1916
بۆ
بەرپەرچدانەوەی کائۆتسکی و ڕێبەرانی دیکەی سۆسیال
دیموکراسی
ئەڵمانیا
بەکار
هێناوە و مەبەستی
ئەوە
بووە
کە
بە
زمان
لایەنگری
سۆشیالیزمە و
بە
کردەوەش، سیاسەتی ئیمپریالیستی
پیادە
دەکات.
دوابەدوای دەرکەوتنی
ناکۆکی
و کێشەی ئایدیۆلۆجیکی
لە
نێوان
چین
و سۆڤیەت، چینییەکان
ئەم
زاراوەیان
وەک
ناتۆرە
،
بە
سۆڤیەتیەکانەوە لکاند.
ئەوان
پێیان وابوو
کە
سۆڤیەتیش زلهێزێکی ئیمپریالیستیە
کە
دەخوازێت
لە
ژێر
ناوی
سۆشیالیزم
، وێڕای دەسەڵاتدارییەتی
بە
سەر
وەڵاتانی
دیکە
، دەسەڵاتی
سیاسی
خۆی
بەسەریان داسەپێنێ و
لە
سەرچاوە
سرووشتی و مرۆڤییەکانی
ئەم
وەڵاتانە
کەڵک
وەربگرێت.
بە
واتایەکی
دیکە
، چینییەکان
لەو
باوەڕەدا
بوون
کە
سۆڤیەتیش وەڵاتێکی ئیمپریالیستیە
بەس
تەنیا
جیاوازییەکەی دەگەڕێتەوە
بۆ
سیستەمی ئابوورییەکەی
کە
لەبری
ئەوەی
سەرمایەداری
تایبەتی
بێت،
سەرمایەداری
دەوڵەتییە. لایەنگرانی سۆسیال ئیمپریالیزم، ئیمپریالیزمی تازەپێگەیشتووی سۆڤیەتیان،
لە
ئیمپریالیزمی
ئەمریکا
و
ڕۆژاوا
بە
مەترسیدارتر دەزانی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزم
سۆشیالیزم
لە
ڕیشەی لاتینی sociare
بە
واتای
یەکگرتن
و
پەیوەست
بوون
پێکەوە
، وەرگیراوە.
سۆشیالیزم
مانای
زۆری
هەیە
بەڵام
واتای
گشتی
زاراوەکە بریتیە
لە
: «تیۆری
یان
سیاسەتێک
کە
ئامانجەکەی خاوەندارەتی
کردن
یا
چاودێری
کۆمەڵگەیە
بە
سەر
ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
(
سەرمایە
،
خاک
،
دارایی
، تەکنۆلۆجی) و وەگەڕخستنی
ئەم
شتانە
بە
قازانجی
هەموان
».
بەم
حاڵەش مانایەکی یەکلاکراو
بۆ
ئەم
زاراوە
لە
ئارادا
نییە
چونکە
چەمکی «خاوەنداریەتی و
چاودێری
گشتی
»
وەک
هەویرێکن
کە
ئاو
زۆر
ئەکێشن. گرنگترین ڕەگەزی
هاوبەشی
تیۆرییە سۆشیالیستیەکان
جەخت
کردنە
لە
سەر
باڵادەستیی
کۆمەڵگە
و قازانجی
گشتی
بە
سەر
تاک
و قازانجی تاکدا.
لە
ڕوانگەی مێژووییەوە،
سۆشیالیزم
هەڵبڕینی
دەنگە
بە
دژی
تاک
باوەڕی
و لیبرالیزمی
ئابووری
هاوچەرخ
.
ئەگەرچی
وشەی
سۆشیالیزم
وشەیەکی نوێیە و بەرهەمی ڕووداوەکانی سەدەی هەژدەیە
بەڵام
هەندێک
پێیانوایە
کە
پێشینەی
ئەم
چەمکە دەگەڕێتەوە
بۆ
سەروبەندی ئەشکەوتنشینی
مرۆڤ
کە
ئەودەم
مرۆڤ
ناچار
بوو
بە
شێوەی کۆمەڵەکی
بژی
.
بەم
جۆرە سۆشیالیزمە دەگوترێ «سۆشیالیزمی سرووشتی».
بەکارهێنانی وشەی
سۆشیالیزم
دەگەڕێتەوە
بۆ
جیاوازییەک
کە
لە
نێوان
شۆڕشی
سیاسی
و شۆڕشی
کۆمەڵایەتی
بەرچاو
دەکەوێت
کە
مێژووی
ئەم
جیاوازییەش
لە
سەرەتاکانی 1800 بەملاوە
دەست
پێدەکات. زاراوەی
سۆشیالیزم
یەکەم
جار
لە
فێوریەی 1832
لە
ڕۆژنامەی سەن سیمۆن
بڵاو
کراوەتەوە.
هەندێ
لە
نووسەران
لە
سەر
ئەم
باوەڕەن
کە
شکستهێنانی شۆڕشی
مەزنی
فرەنسی و
ڕۆچوون
بە
هەناوی
دیکتاتۆری
ناپیلیۆندا دەرەنجامی
ئەم
ڕاستیە
بوو
کە
شۆڕشەکە
تەنیا
شۆڕشێکی
سیاسی
بووە
و
لە
ڕووکاری دامودەزگەی دەوڵەتییدا
قەتیس
ماوە
و شۆڕشی
کۆمەڵایەتی
(
بە
مانا
سۆشیالیستیەکەی)
لە
ئەندێشە
و
شێوە
ژیانی
جەماوەر
لە
ئارادا نەبووە.
ئەم
شرۆڤە دەگەڕێتەوە
بۆ
مارکس
کە
پێی وابوو شۆڕشی فرەنسی کردەیەکی
سیاسی
بۆرژوازانە
بووە
.
خاڵێکی
گرنگ
کە
دەبێ
ڕوون
بکرێتەوە ئەمەیە
کە
شتێکی
تۆکمە
و
یەکدەست
بە
ناوی
سۆشیالیزم
لە
ئارادا
نییە
،
بەڵکوو
دەبێ
باس
لە
سۆسیالیزمی
جۆراوجۆر
بکرێت
کە
زۆربەیان
لەگەڵ
ئایدیۆلۆجیاکانی
دیکە
تێهەڵکێش
بوون
.
لەم
بابەتەوە دوکترینێکی
سەربەخۆ
لە
ئارادا
نییە
و
دەبێ
بە
شێنەیی
لەگەڵیدا هەڵسوکەوت بکرێت
چونکە
هەڵوێستی
زاڵی
مارکسیزم
لە
مێژووی بزاوتی سوسیالیستیدا
بۆتە
هۆی
ئەوە
کە
زۆرجار
سۆشیالیزم
بە
چاوی
مارکسیزم
سەیر
بکرێت.
مارکسیزم
، سۆشیالیزمی
حەقیقی
نییە
بەڵکوو
یەکێکە
لە
ڕەگەزەکانی
سۆشیالیزم
.
زۆربەی لێکۆڵەرانی
سۆشیالیزم
،
یەکسانی
،
بە
بایەخی
سەرەکی
سۆشیالیزم
ناوبردە دەکەن و گوتراوە
کە
هەر
سۆشیالیستیک
دەبێ
زیاد
لە
هەموو
شتێک یەکسانخواز بێت
کەچی
بە
پێچەوانەوە
هیچ
باسێک
لە
ئازادی
نەکراوە.
لەم
ڕووەوە داکۆکیکردنی لەڕادەبەدەر
لە
یەکسانی
،
بە
واتای ڕەتکردنەوەی ئیمکانی
ئازادی
لێک
دراوەتەوە.
بۆیە
دەڵێن
سۆسیالیستەکان ناتوانن
لایەنگری
لە
ئازادی
بکەن.
هەندێ
جار
گومان
دەکرێت
کە
هەموو
سۆسیالیستەکان دەوڵەتخواز
بن
و
بە
جۆرێکی
جیاواز
لە
چەمکی
دەوڵەت
تێگەیشتبن
کەچی
ئەمانە
هەڵەیە. وێناکردنی سۆشیالیزمی
لایەنگری
دەوڵەت
، هاوواتای کۆمەڵخوازی دێتەوە. کۆمەڵخوازی
تەنیا
مێتودێک
نییە
بۆ
هەڵکشانی
سۆشیالیزم
بەڵکوو
خاوەنی
ستراتیجی
بەهێزە
کە
زۆربەی سۆسیالیستەکان
ڕەتیان
کردۆتەوە.
لە
لایەکی دیکەوە زۆربەی
مارکسیزم
لەگوێن ڕێبازێکی دەوڵەتخواز
سەیر
کراوە
و
وەک
نموونەیەکی ئایدیالی
دەوڵەتی
سۆشیالیستی ناوەندخواز
سەیر
دەکرێت
کەچی
لە
نووسراوەکانی مارکس و ئینگڵس، ڕوانگەیەکی پۆزەتیڤ دەربارەی
دەوڵەت
بەدی
ناکرێت و
ئەوەی
کە
دیارە
شرۆڤەیەکی
یەکجار
نیگەتیڤە.
سەرهەڵدانی
مارکسیزم
لە
میانەی سەدەی
نۆزدە
، وەرچەرخانێکی
گەورە
بوو
لە
ئەندێشەی سۆشیالیستیدا
چونکە
لەم
قۆناغە
بەدواوە، کەمتاکورتێک
هەموو
بزاوتە سۆشیالیستیەکان
کەوتنە
ژێر
کاریگەری
ئەم
ئایدیۆلوجیاوە.
مارکسیزم
،
خۆی
بە
«سۆشیالیزمی
زانستی
»
پێناسە
کرد
چونکە
بناغەی ڕێبازەکەی
لە
سەر
شیکاریی
کۆمەڵایەتی
و
مێژوویی
و دۆزینەوەی «
یاسا
جەبرییەکانی»
مێژوو
دانابوو.
سەرهەڵدانی
بولشویزم
لە
سۆڤیەت و سەرکەوتنی
لە
1917 قۆناغێکی دیکەی مێژووی وەرچەرخانی سۆشیالیزمە
چونکە
لە
دوای
ئەم
قۆناغە
بوو
(
لە
1920) بزاڤی سۆشیالیستی
بە
دوو
لقی
سەرەکی
کۆمۆنیزم
و
سۆشیالیزم
دابەش
کرا
. تایبەتمەندی
کۆمۆنیزم
،
جەخت
کردن
بوو
لە
سەر
ماهییەتی شۆڕشگێڕانەی
مارکسیزم
و بەدیهاتنی
سۆشیالیزم
کەچی
سۆسیالیستەکان
هێدی
هێدی
لە
خەسڵەتی شۆڕشگێڕانە و زانستیانەی مارکسیزمەوە بایانداوە
بەرەو
خەسڵەتی ئەخلاقی
سۆشیالیزم
و نەریتەکانی
دیموکراسی
ڕۆژاوایی
.
بەم
جۆرە، بزاوتی سۆشیالیستی
دوو
باڵی شۆڕشگێڕانە و ڕیفۆرمخوازی
لێ
جیابۆوە و ڕیفۆرمخوازەکانیش، دواتر
بە
«سۆسیال دیموکرات» ناویان دەرکرد.
هەنووکە
، پێناسەی «سۆسیالیست»
بە
دەگمەن
بۆ
کۆمۆنیستەکان
بەکار
دەبرێت.
سۆشیالیزم
لەگەڵ
هەر
چەشنە پێناسەیەکی بنبڕکراودا نەیارە،
چونکە
بەپێی بۆچوونی مارکس
شێوازی
سۆشیالیزم
پێوەندی
هەیە
بە
هەلوومەرجی
مێژوویی
و کۆمەڵایەتییەوە.
کەواتە
ڕەنگە
سۆشیالیزم
دەوڵەتی
بێت
یان
لایەنگری
ئازادی
تاکەکەس، مارکسی بێت
یان
لیبرال
،
شۆڕشگێڕ
بێت
یا
لایەنگری
ئینتەرناسیۆنال
.
بەڵام
لەسەر
ئامانجەکانی
سۆشیالیزم
ڕێککەوتنێک
هەیە
ئەویش بریتیە
لە
کۆمەڵگەیەکی
بەدەر
لە
چینایەتی
لە
سەر
بناغەی خۆماڵیکردنی
دارایی
و ناوەندە سەرەکییەکانی
بەرهەمهێنان
. خەونی جیهانگیربوونی
برایەتی
،
مرۆڤایەتی
و
ئازادی
لە
نێوان
هەموو
قوتابخانە
فیکرییەکانی سۆشیالیزمدا هاوبەشە.
خاڵێکی
جیاواز
کە
دەکرێ
ئاماژەی
پێ
بدرێت
ئەوەیە
کە
سۆسیال
دیموکراسی
، تێدەکۆشێ
بە
شێوازێکی دیموکراتیانە
دەست
بە
سەر
دەوڵەتدا بگرێت
بەڵام
سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕانە
لە
شوێن
سڕینەوەی
دەوڵەتی
هەنووکە
و دامەزرانی دەوڵەتێکی نوێیە
لە
ڕێی
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا (
مارکسیزم
، لینینیزم،
کۆمۆنیزم
).
بێگومان
تیۆری و
ئاریشە
گرنگەکان، بەپێی
زەمەن
و
لە
وەڵاتێکەوە
بۆ
وەڵاتێکی
دیکە
جیاوازییان
هەیە
.
سۆشیالیزم
لە
ڕاستیدا بزاڤێکە
بۆ
بڕەوپێدانی
خۆشبەختی
و خۆشبژیوی
هەموو
کەسێک.
ئەم
بزاوتە
بە
شوێن
«گەورەترین
شادی
و
خۆشحاڵی
بۆ
زۆرترین
ڕادەی خەڵک»ـە،
نەک
بۆ
بوونەوەرێکی میتافیزیکی
وەک
دەوڵەت
کە
تەنیا
بۆ
بەدیهاتنی
خواستی
هەندێ
کەس
هاتبێتە کایەوە.
دوای
هەندێ
گۆڕان
بە
سەر
بنەماکانی
سۆشیالیزم
، واتاکانی سۆشیالیزمیش گۆڕانی
بە
سەردا
هاتووە و چەندەها لقی جۆراوجۆری
لێ
بۆتەوە.
بە
گوتەی گریفیس نووسەری بریتانیایی، نزیکەی 261
جۆری
سۆشیالیزم
هاتۆتە ئاراوە
کە
هەرکامیان پێناسەی
خۆی
هەیە
بەڵام
وەک
ئاماژەی پێدرا ڕەگەزی
هاوبەشی
تیۆرییە سۆشیالیستیەکان
داکۆکی
کردنە
لە
سەر
باڵادەستیی
کۆمەڵگە
و قازانجی
گشتی
بە
سەر
تاک
و قازانجی تاکەکەسدا. نموونەکانی
ئەم
سۆشیالیزمانە بریتین
لە
: سۆشیالیزمی پەرەسەندووانە، سۆشیالیزمی
زانستی
، سۆشیالیزمی فابیان، سۆشیالیزمی پیشەیی، سۆشیالیزمی مارکسی، سۆشیالیزمی
لیبرال
، سۆشیالیزمی پەرلەمانی و...
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی خزۆک
دەستێوەردانی بەکاوەخۆی
دەوڵەت
لە
کاروباری کەرتی
تایبەتی
ئابوور
،
بە
سۆشیالیزمی
خزۆک
پێناسە
کراوە
.
ئەم
شتە
لەو
وەڵاتانە ڕوودەدات
کە
دەوڵەت
وردەوردە
دەزگە
ئابووریەکان،
خۆماڵی
دەکات و
دەست
و باڵی کەرتی
تایبەتی
لە
ئابووردا ببەستێتەوە و
خۆی
زیاتر
بە
کاروباری
ئابووری
سەرقاڵ
بکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی خەیاڵی
ئەم
زاراوە
کە
لە
ڕوانگەی مارکسیەکانەوە بەرتەکێک
بوو
لە
بەرانبەر
سیابەختی و بێعەدالەتیەکانی
کۆتایی
سەدەی
هەژدە
و سەرەتای سەدەی
نۆزدە
، هەڵگری بیرۆکە و تیۆریگەلێکن
کە
لە
لایەن
ناودارانێکی
وەک
سەن سیمۆن، فۆریە، بوشە،
کابە
و لۆیی بلان
ئاڕاستە
کرابوون. سۆشیالیزمی
خەیاڵی
، ناوێک
بوو
کە
کارۆڵ مارکس،
بۆ
پێناسەکردنی
هەموو
ئەو
بزاوت و ڕێبازە مژاوییانەی
کە
پێشتر
لە
ئارادا
بوون
بەکاری
هێنابوو.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی زانستی
بە
باوەڕی
کاڕۆڵ مارکس (1818ـــ1883)
سۆشیالیزم
، لێکۆڵینەوەی زانستیانەی
کۆمەڵگە
و هەلومەرجی
ئابووری
و تەکنیکی
بە
پێویست
دەزانێ
تاکوو
بەم
بۆنەوە واقیعەکانی
کۆمەڵگە
و یاساکانی داسەپاو بەسەریا بناسرێن و بەسەر ئاریشەکانی سەرمایەدارییدا
زاڵ
بین
. سۆشیالیزمی
زانستی
لە
لایەن
هەر
دوو
ڕێبازی
مارکسیزم
و
کۆمۆنیزم
پەسند
کراوە
بەڵام
دەرەنجامی توێژینەوەکانی
هەندێ
لە
سۆسیالیستەکان
ئەم
ڕاستییە دەردەخات
کە
سۆشیالیزم
یا
تەنانەت
مارکسیزمیش، دیاردەیەکی
زانستی
نییە
چونکە
پێیان
وایە
کە
هێشتا
کۆمەڵناسی نەیتوانیوە
بە
پلە
و پێگەی
زانستی
بگات و
وەک
زانست
ناوبردە بکرێت.
جگە
لەمەش
هەندێ
لە
ڕووداوەکان و واقیعەکانی
هاوچەرخ
، پێشبینییە ـــ
بە
ڕواڵەت
زانستی
ـــ ـیەکانی مارکسیان بەدرۆ کردۆتەوە.
کەواتە
بە
واتایەک،
باسکردن
لە
سۆشیالیزمی
زانستی
بانگەشەیەکی نازانستیانەیە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕانە
ئەم
جۆرە سۆشیالیزمە کەمتاکورتێک
مارکسیزم
پەسند
دەکات
بەڵام
هەموو
جۆرە مێژوویەکی ڕژێمی کۆمۆنیستی ڕەتدەکاتەوە و
قاییل
نابێت
بە
ڕێبەرایەتی کردنی جیهانی
لە
لایەن
سۆڤیەت
یان
هەر
وەڵاتێکی هاوشێوە
کە
لە
سەرووی حیزبە کۆمۆنیستیەکانەوە بێت.
دەکرێ
بڵێین
ئەو
مارکسیانەش
کە
دژی
لێنین و ستالین
بوون
،
سەر
بە
سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕانە
بوون
.
لە
ترۆتسکی و تیتۆ و ڕۆزا لۆکزامبۆرگ و جیلاس ــە
وە
بگرە
تا
ئەو
گرووپە جۆراوجۆرانەی
کە
لەم
دواییانە
لە
کۆمۆنیزم
جودا
بوونەوە
،
هەموو
بە
سۆشیالیزمی
شۆڕشگێڕ
پێناسە
دەکرێن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی مارکسی
بەپێی بۆچوونەکانی مارکس، سۆشیالیزمی مارکسی بریتییە
لە
سۆشیالیزمی
زانستی
یان
کۆمۆنیزم
کە
بەو
پێیە پڕۆژەی ڕزگاریبەخش و شۆڕشگێڕانە و ڕووخێنەری
سەرمایەداری
بە
ئەنجام
ئەگەیەنێت.
ئەم
جۆرە سۆشیالیزمە
لە
ڕەوتی
بەدیهاتنی
مێژوویی
خۆیدا
چەند
لقێکی
وەک
سۆشیالیزمی ڕووسی و سۆشیالیزمی
چینی
لێکەوتەوە
کە
ئەوانیش بەپێی مەرام و ڕێبازی ڕێبەرەکانی
بە
چەند
لقێکی
دیکە
دابەش
بوون
. تیۆری مارکسیستی
سۆشیالیزم
،
لە
سەدەی بیستەمدا زاڵترین ڕێبازی سۆشیالیستی
بووە
کە
بە
خەمڵاندنی
ئەم
تیۆرییە
لە
لایەن
لێنین و مائۆ تسەتۆنگ
لە
ئەزموونی شۆڕشی
چین
،
لە
زۆربەی ناوچەکان و وەڵاتانی
جیهان
گرنگایەتی پێدراوە.
مارکس و لایەنگرانی، سۆسیالیستەکانی
بەر
لە
خۆیان
بە
سۆشیالیستی
خەیاڵی
لە
ناو
سیستەمێکی
سەرمایەداری
ناوبردە دەکەن
کە
تێیدا
ئابووری
وەڵات
لە
سەر
بناغەی خاوەندارێتی
تایبەتی
ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
بنیادنراوە
بەڵام
لە
سۆشیالیزمی مارکسیدا خاوەندارێتی
کارگە
و ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
دەدرێ
بە
ڕەنجدەران و زەحمەتکێشان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی مەسیحی
ئەم
بزاوتە
لە
ئاوێتە
کردنی چەمکی ئەخلاقی مەسیحیەت و چەمکی
کۆمەڵایەتی
سۆشیالیزم
پێکهاتووە و وەڵامدانەوەیەک
بوو
بەو
ناکۆکیە زانستیانەی
کە
لە
هەناوی کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
پیشەسازیی و ئامانجەکانی
سەری
هەڵدا. سۆشیالیزمی مەسیحی پێیوایە
کە
ئامۆژگاریەکانی
ئینجیل
دەتوانێ
لەم
بارودۆخە دژوارەدا کێشەکانی
مرۆڤ
چارەسەر
بکات و
بۆ
گرفتە
ئابووریەکانی
کۆمەڵگە
وەک
بێکاریی و هەژاریی
خەڵک
، ڕێگەچارە بدۆزێتەوە.
ئەم
بزاوتە
لە
دەوروبەری ساڵی 1800
لە
بەریتانیا
دەستی
پێکرد و لایەنگرەکانی،
بە
دژی
دەستەنگی
و
نەداری
چینی
کرێکار
دەنگیان هەڵبڕی و دەیانویست
ژیانی
ئەم
چینە
هەژارە بەپێی
ئایینی
مەسیحیەت ببووژێتەوە. سۆشیالیزمی مەسیحی
بە
پێچەوانەی سۆشیالیزمی
خەیاڵی
بەرنامەکانی
خۆی
لە
سەر
ڕێبازێکی
ڕوون
و ئاشکرای
ئایینی
دامەزراندبوو.
لە
دوای شەڕی جیهانی
دووهەم
، چەندەها حیزبی
سیاسی
لە
وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
دامەزران
کە
سەر
بە
ئایدیۆلۆجیای سۆشیالیستی
بوون
و
بە
شێوازی
جۆراوجۆریش
لایەنگری
مەسیحیەت
بوون
. بەهاکانی سۆشیالیزمی مەسیحی بریتین
لە
:
یەکسانی
، هاوبەشێتی،
ئاشتی
،
برایەتی
، لابردنی
ناتەبایی
و
دژایەتی
لەگەڵ
هایراکی
کۆمەڵایەتی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی پیشەیی
لقێکی بزاوتی ڕادیکالیزمی ئەورووپییە
کە
لە
ساڵی 1906 دامەزراوە.
ئەم
بزاوتە خوازیاری گەڕانەوەیە
بۆ
سیستەمی پیشەیی سەدەکانی
ناوەڕاست
. لایەنگرانی
ئەم
بزاڤە چالاکییەکانی
خۆیان
لە
ناو
یەکیەتی
و ئەنجومەنەکاندا
کۆ
دەکەنەوە و
قازانج
و
بەرژەوەندی
کرێکاران
تەنیا
لە
ڕێگەی
کارگە
و دامودەزگەکاندا دەبینن و بڕوایان
بە
دروستکردنی
یەکیەتی
پیشەیی
هەیە
.
بەم
بۆنەوە
یەکیەتی
کرێکاری
ڕێکدەخەن و
بە
شێوەیەکی پیشەیی و ئەنجومەنی، پیشەسازییەکان
بەڕێوە
دەبەن.
ئەم
بزاوتە ڕادیکاڵیستیە
لە
1925، دوابەدوای هەڵوەشانەوەی «کۆمەڵەی یەکیەتییە نەتەوەییەکان»
لەناو
چووە و زۆربەی ئەندامەکانی چوونە
ناو
ڕیزی ئەندامانی حیزبی نوێباوی کۆمۆنیستی بریتانیا و ئێستاش نەریتەکانی
لە
حیزبی
کرێکاری
بریتانیادا
پیادە
دەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەنترالیزمی دیموکراتی
وشەکە
بە
مانای
ناوەندێتی
دیموکراسیە
بەڵام
لە
زاراوەی سیاسیدا یەکێکە
لە
ڕەگەزەکانی ڕێبازی لینینیزم و
وەک
بنەمایەک
بۆ
ڕێکخستن
لە
هەموو
حیزبە کۆمۆنیستەکاندا بەکاردێت.
لە
داکەوتدا بریتیە لەوەی
تەواوی
ئۆرگانە حیزبیەکان
لە
ڕێی هەڵبژاردنەوە
بێنە
مەیدانی
سیاسەت
. بەپێی
ئەم
بنەمایە
ئازادی
بیروڕا
لە
ناو
حیزب و هەڵبژاردنی ئازادانەی ڕێبەرانی حیزبی،
دەبێ
لەگەڵ
پێگەی حیزبی و ڕێوشوێنێکی گونجاو
بۆ
ئەو
بڕیارانەی
کە
بە
شێوازێکی
دیموکراسی
دەردەکرێن
ئاوێتە
بێت.
لە
ڕوانگەی مارکسیەکانەوە،
ناوەندێتی
و
دیموکراسی
دوو
ڕەهەندی
یەک
دیاردە
لە
ئەژمار
دێن
. دوابەدوای
جێگیر
بوونی
سۆشیالیزم
لە
هەندێ
لە
وەڵاتان، سەنترالیزمی دیموکراتیک
بووە
هۆی
فراژووتنی دەسەڵاتی
دەوڵەتی
نوێ
و لایەنگرانی مائۆ باوەڕیان
وایە
کە
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا
بە
پیادەکردنی
ئەم
ڕێبازە
بە
هێزتر دەکات.
لە
ڕوانگەی سەنترالیزمی دیموکراتیەوە دەبێت
بیر
و
بڕوای
ڕاست
و
دروست
کۆ
بکرێتەوە و سیاسەتی کایەکردن یەکلایەن بکرێتەوە. زۆرینەی سەنترالیزمە دیموکراتیەکان،
بۆتە
هۆی
زاڵبوونی
یەک
یا
چەند
کەس
بە
سەر
حیزبەکەدا.
سەنترالیزم
لە
لایەن
حیزبە مارکسیەکان
بەم
جۆرە
پێناسە
دەکرێت:
1ــ حیزب خاوەنی بەرنامەیەکی ناوازەیە.
2ــ خاوەنی
یەک
ڕێبەرایەتییە.
3ــ
هەموو
بنکە
و ئۆرگانەکان
ملکەچی
ناوەندی
حیزبەکەن.
دیموکراسیش بریتیە
لە
:
1ــ
هەموو
ئۆرگانە حیزبیەکان
بە
هەڵبژاردن
دێنە
مەیدانەوە.
2ــ ئۆرگانەکان
ڕاپۆرت
دەنێرن
بۆ
مەقاماتی سەرتر
لە
خۆیان
.
3ــ
مەسەلە
گەورەکانی حیزب
لە
ناو
حیزبدا باسیان لێدەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەندیکالیزم
سەندیکالیزم
لە
وشەی لاتینی syndicus
بە
واتای
یەکێتی
وەرگیراوە
بەڵام
لە
زاراوەی سیاسیدا بزاڤێکی
کرێکاری
بوو
کە
لە
1890
لە
فرەنسی
سەری
هەڵدا
بە
مەبەستی ڕادەستکردنی کۆنترۆڵ و خاوەندارییەتی کەرەستەی
بەرهەمهێنان
لە
دەوڵەتەوە
بۆ
یەکێتیە پیشەییەکان.
سەندیکالیزم
،
سیاسەت
وەلادەنێت و
بۆ
خەباتی چینایەتیش
وەک
«کردەوەیەکی پیشەسازییانە» دەڕوانێ و
بە
شتێکی کارامەی دەزانێ. سەندیکالیستەکان
بە
چاوی گومانەوە دەیانڕوانییە ڕۆشنبیرانی سۆسیالیست و یەکگرتنی کرێکارانیان
بە
مەرجی
سەرەکی
سەرکەوتن
لە
هەر
چالاکییەکی پیشەیی دەزانی.
سەندیکالیزم
لە
1907
لە
بەریتانیا بڕەوی
پەیدا
کرد
. بزاڤی
کرێکاری
توندڕەوی
بەریتانیا،
بەم
دروشمە دەیهەویست خاوەنداریەتی ئامرازی
بەرهەمهێنان
و
دابەشکردن
لە
چنگی
خاوەنداران دەرکێشێ و ڕادەستی یەکێتییەکانی بکات.
سەندیکالیزم
بزاڤێکە
بە
دژی
سەرمایەداری
کە
داواکاری خودموختارییە
بۆ
گروپە کرێکارییەکان و
لە
هەر
چالاکییەکی ڕاستەوخۆی
پیشەسازی
بۆ
ڕووخانی سیستەمی
سەرمایەداری
پشتگیری دەکات.
کەواتە
سەندیکالیستەکان
لەگەڵ
سۆسیالیستەکان
کە
دەیانهەوێت
لە
ڕێی
پەرلەمان
یا
شۆڕش
دەست
بگرن
بە
سەر
حکوومەتدا جیاوازییان
هەیە
. سەندیکالیستەکان
وەک
ئانارشیستەکان،
دەوڵەت
بە
ستەمکار
دەزانن و
بۆ
گەیشتن
بە
ئامانجەکانیان
کاری
تێکدەرانە و مانگرتنی
گشتی
و
ئاژاوە
ئەنجام
دەدەن.
بە
گشتی
ئەم
ڕێبازە، کرێکاران
بە
کۆڵەکەی
سەرەکی
کۆمەڵگە
دەزانێ و
دەبێ
کرێکارانی
هەر
پیشەیەک سەندیکای
تایبەت
بە
خۆیان
دروست
بکەن و ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
و
دابەشکردن
بە
دەستەوە
بگرن و
دەست
وەردەنە
هەموو
کاروبارێکی
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەوە.
لەم
ڕوانگەوە
کۆمەڵگە
پێویستی
بە
دەوڵەت
نییە
.
لە
دوای شەڕی جیهانی
یەکەم
و شۆڕشی 1917
لە
سۆڤیەت،
سەندیکالیزم
بڕەوی
نەما
و لایەنگرەکانی،
یان
ڕوویانکردە کۆمۆنیزمی شۆڕشگێڕانەی سۆڤیەت
یان
کەوتنە
ژێر
ڕکێفی دەسەڵاتی
دیموکراسی
ڕۆژاوا
بۆ
بڕەو پێدانی
باری
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
لە
ڕێی
بڵاوبوونەوە
لە
یەکیەتی
پیشەسازی
و
چالاکی
پەرلەمانی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
عەدالەت/داد
1ــ
چاکە
و ڕەوشتپاکییەک
کە
بەو
پێیە
دەبێ
بە
هەر
کەس
ئەو
شتەی
کە
مافی
خۆیەتی
بدرێت. 2ــ گەیشتنی
حەق
بە
حەقدار
دەبێ
لەسەر
بنەمای
یەکسانی
و
لە
بەرانبەر
یاسا
و
ڕێزگرتن
لە
مافی
هەموان
بێت. 3ــ پاراستنی هاوسەنگی قانوونی
لە
نێوان
بەرژەوەندییەکاندا.
ئەگەرچی
بەستێنی
ئەخلاق
بەرفرەوانترە
لە
بەستێنی
عەدالەت
بەڵام
زۆربەی فەیلەسوفان،
بۆ
وێنە
ئەرەستۆ عەدالەتیان
بە
گرینگترین بەشی
ئەخلاق
ناوبردە کردووە. تیۆرییەکانی
عەدالەت
وەڵامی
ئەم
پرسیارە فەلسەفیە دەدەنەوە
کە
عەدالەت
چییە
؟ چەمکی
عەدالەت
لە
سەردەمی
سوکرات و کتێبی کۆماریی ئەفلاتوون
لە
سەدەی چوارەمی (پ،ز)
تا
سەردەمی
جۆن
ڕاڵز، فەیلەسوفی هاوچەرخی
ئەمریکا
گرنگییەکی بێوێنەی
لە
فەلسەفەی
ئەخلاق
و فەلسەفەی
سیاسی
بەخۆوە
دیوە. سوکرات دەیگوت
عەدالەت
لەسەر
هەر
چەمکێکی
ژیانی
باش
ڕۆڵێکی بونیادی دەگێڕێ و
ژیان
بە
پێوانەی
عەدالەت
گرانبەهایە. ڕاڵزیش دەڵێت
عەدالەت
یەکەمین
چاکەی
پێویستە
بۆ
دەزگە
کۆمەڵایەتییەکان.
چەمکی
عەدالەت
هەرچی
وردبینانەتر
پێناسە
بکرێت، سوودمەندترە.
دوو
جیاوازی
بنەڕەتی
سەبارەت
بە
عەدالەت
یارمەتیمان دەدات
کە
بەستێنی مانایی
ئەم
چەمکە سنووردارتر بکەین.
یەکەمین
جیاوازی
ئەو
جیاکارییەیە
کە
ئەرەستۆ
لە
نێوان
عەدالەتی «تەوزیعی» و عەدالەتی «جوبرانی»
قاییل
بووە
. عەدالەتی تەوزیعی، بریتییە
لە
دابەش
کردنی
دارایی
لە
نێوان
ئەندامانی کۆمەڵێک.
ئەو
پێیوایە
کە
ئەم
دابەشکارییە
دەبێ
بەپێی لێهاتوویی و توانستی کەسەکان بێت. عەدالەتی جوبرانی،
باسی
مامەڵەی
نێوان
خەڵک
و دانوستانی
دوولایەنە
دەکات.
پێزانین
و
چاکەکردن
لە
بەرانبەر
چاکەدا لایەنەکانی
ئەم
جۆرە عەدالەتە
لە
ئەژمار
دێن
.
دووهەمین
جیاوازی
باس
لە
«بابەتی»
عەدالەت
دەکات.
عەدالەت
یان
لە
پێوەند
لەگەڵ
خەڵک
(
وەک
فەزیلەت و چاکەیەکی تاکەکەسی)
یان
لەبابەت
دەزگە
کۆمەڵایەتییەکان (
بۆ
وێنە
لە
ئاست
پێکهاتەی بنەڕەتی
کۆمەڵگە
و
دەزگە
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
و سیاسیەکان)
چێ
دەکرێت.
جۆن
ڕاڵز، فەیلەسوفی
سیاسی
هاوچەرخ
لە
کتێبی تیۆرییەک دەربارەی
عەدالەت
(1971)
دوو
بنەڕەتی
سەرەکی
لەمەڕ
عەدالەت
چێ
دەکات:
یەکەم
،
باسی
بەرژەوەندییە سیاسیەکانە
بە
تایبەت
دابەش
کردنی
ئازادی
و
مافە
سەرەکییەکان.
بەو
پێیە،
دەبێ
هەرکەس
مافی
ئەوەی
هەبێت
لە
هەموو
ئازادییەک
بەهرەمەند
بێت
تاکوو
بتوانێ
ئازادی
بۆ
هەموان
دابین
بکات.
دووهەم
، بەرژەوەندییە
کۆمەڵایەتی
و ئابوورییەکان
بە
تایبەت
دابەش
کردنی
داهات
و
دارایی
و
هەل
و
دەرفەت
.
بەم
پێیە، نابەرابەری و بێعەدالەتییە
کۆمەڵایەتی
و ئابوورییەکان
دەبێ
بە
جۆرێک ڕێکبخرێن
کە
زۆرترین
قازانج
بەو
کەسانە بگات
کە
لە
کەمترین ڕادەی خۆشگوزەرانی
بەهرەوەر
نەبن.
ف
1
2
3