تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 85
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
وشیاری چینایەتی
بەئاگا
بوون
لەو
چینە
کۆمەڵایەتییەی
کە
تاکەکەس
بە
ئاخێزگەی
خۆی
دەزانێ.
هۆشیاری
چینایەتی کاتێک
خۆی
نیشان
دەدات
کە
ئەندامانی چینێک
بە
شێوەیەکی
هاوبەش
هەست
بە
ناهومێدی
و بەشخوراوی بکەن و
لە
بەرانبەر
چینی
سەردەست
و
شێوازی
دەسەڵاتداریدا
خەبات
بکەن.
هۆشیاری
چینایەتی
لە
ڕێبازی مارکسیدا
هەم
هۆشیار
بوونەوەیە
لە
بەرانبەر
چەوساندنەوەی
مرۆ
لە
لایەن
مرۆڤ
،
هەم
بڕیاردانە
بۆ
مەحفکردنەوەی
ئەم
چەوساندنەوە
.
هەروەها
بریتییە
لەو
هۆشیارییەی
کە
چینێکی
ڕەنجدەر
بە
ئاوەزی دەیفامێت و تێدەگات
کە
لە
بازاڕدا
وەک
کاڵایەکی
سادە
مامەڵەی پێدەکرێت و دەبێتە
قوربانی
خنکانێکی
سیاسی
و
کۆمەڵایەتی
و
ئابووری
.
ئەم
هۆشیارییە،
چینی
ڕەنجدەران دەکاتە چینێکی
تایبەت
و
هۆشیار
.
ئینجا
خەباتی
خۆی
بۆ
سڕینەوە
و مەحفکردنەوەی چینەکان
دەست
پێدەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پاراستنی نێودەوڵەتی مادەی ئەتۆمی
بریتییە
لەو
هەنگاوانەی ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی* بەمەبەستی
دۆزینەوە
و ڕاوەستاندنی
ئەو
هەوڵ
و دەوڵەی
کە
بەکارهێنانی مادەی ئەتۆمی ڕێدراو (
مجاز
)
بە
لاڕێدا ئەکێشێ و دەستبەجێ لەڕێگەی
پەیماننامە
و یاسای
پێویست
بە
لاڕێچوونی وەڵاتان
لە
دامودەزگە ئەتۆمییەکان ڕادەگەیەنێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پارە سپی کردنەوە
پرۆسەی گۆڕینی پارەیەک
کە
سەرچاوەی بەدەسهێنانەکەی نایاسایی بێت
بۆ
دارایی
و داهاتێکی
یاسایی
.
بۆ
وێنە
پارەیەک
کە
لەڕێگەی قاچاخیکردن
بە
مادەسڕکەرەکان، خواردنەوەی ئەلکحول،
تیرۆریزم
، بەرتیلدان و
کاری
ناڕەوای
دیکە
بەدەست
هاتووە. ئاریشەی شووشتنەوەی
پارە
، کاتێک
سەر
هەڵدەدا
کە
ئەم
جۆرە پارانە
لە
سیستەمی
ئابووری
و دامودەزگە ماڵییەکانی وەڵاتێکدا بکەونەگەڕ. سەرچاوەی بەکارهێنانی
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
، دەگەڕێتەوە
بۆ
دەسەڵاتی
مافیا
بەسەر تۆڕێکی جلشۆریی مەکینەیی ئەمریکی
لە
دەیەی 1930.
لەو
ساڵانەدا گانگەسترێک
بە
ناوی
«
ئال
کاپۆن»، پارەیەکی
زۆری
کە
لەڕێگەی
دەستبڕی
و
چەتەیی
،
قومار
،
تاوان
، قەحبەگەری و قاچاخکردن
بە
مادەسڕکەرەکان بەدەستی هێنابوو،
لە
جلشۆرخانەکان خستییەگەڕ
تاکوو
سەرچاوەی بەدەستهێنانەکەی
ون
بکات و
کەس
نەزانێ
چۆن
ئەو
پارەی
بەدەست
هێناوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پڕۆلتاریا - چینی کرێکار
بە
زمانی لاتینی
لە
وشەی proles
بە
مانای
منداڵ
وەرگیراوە.
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
لە
سەدەی شەشەمی پ.ز،
لە
ئیمپراتۆرییەتی
ڕووم
بەکار
هێنرا.
لەو
سەردەمەدا پڕۆلتاریا
بە
کەسانێک دەگوترێ
کە
ماف
و
مووچە
و مڵکیان نەبووە
بەڵکوو
تەنیا
ئەرکیان
ئەوە
بوو
کە
منداڵەکانیان بنێرنە
خزمەت
دەوڵەت
. بەپێی
یاسا
دەبوایە
خاوەن
مڵک
و چینەکانی
دیکە
،
یان
بە
سەرانە
و
باج
یان
بە
چوون
بۆ
سەربازی
خزمەتیان
بە
دەوڵەت
بکردایە، ئەوانەش
کە
شتێکیان
نەبوو
دەبوایە منداڵەکانی
خۆیان
بناردبا
خزمەت
دەوڵەت
.
ئەم
زاراوە
لە
سەدەی 2ی زایینی
دا
بزر
بوو
.
لە
ساڵی 1838
لە
لایەن
سیسمۆندی (ئابوورناسی سویسی)، جارێکی
دیکە
زیندوو
کراوە
و
دەرحەق
بەو
کەسانە
بەکار
هێنرا
کە
«
هیچ
بەشێکیان
بە
دارایی
و
سامانی
کۆمەڵگەوە
نییە
و
بۆ
ژیانی
سادە
و
ساکار
و داهاتووشیان دواڕۆژێکی
ڕوون
بەدی
نەدەکرا» .
ئەم
زاراوە
زیاتر
لەگەڵ
ناوی
مارکسدا گونجاوە. مارکس
لە
کتێبی
ڕەخنە
لە
فەلسەفەی «حەق»ی هێگل (1843)، پڕۆلتاریا
بە
«چینێکی دەستوپێسپی»
پێناسە
دەکا
و مانیفیستی کۆمۆنیست (1848)
بەم
دەستەواژە
پڕ
تەنتەنەوە
دەست
پێدەکات:
«مێژووی
هەموو
کۆمەڵگە
ئینسانییەکان
لە
ئێستە
و ڕابردوودا مێژووی شەڕی چینەکان
بووە
و
سەردەمی
بورژوازی
، کێشمەکێشی چینەکانی
خاو
کردۆتەوە و کۆمەڵگەی
بە
دوو
چینی
گەورەی دژبەیەک (
دوژمن
)
واتە
بورژوازی
و پڕۆلتاریا
دابەش
کردووە» .
دیسانەوە
لە
هەمان
شوێندا دەڵێ: «
مەبەست
لە
پڕۆلتاریا،
ئەو
چینە
کرێکارە نوێباوەیە
کە
خاوەنی
هیچ
ئامێرێکی بەرهەمهێن
نییە
و
وزە
و هێزی
خۆی
بۆ
دابینکردنی
ژیانی
خۆی
دەفرۆشێت» .
زاراوەی پڕۆلتاریا،
لە
ڕاپەڕینی کۆمۆنیستی سەدەی
بیستەم
و
هەروەها
لەنێوان
هەندێ
لە
هونەرمەندان و ڕۆناکبیرانی
لایەنگری
«کەلتووری پڕۆلتاریایی»
لە
ئەڵمانیا و سۆڤیەتدا چەمکێکی
سەرنج
ڕاکێشی لێدەرهات و
لە
بابەت
گرنگایەتی و
دەوری
سەرەکی
لە
شۆڕشدا
جەختی
لەسەر
کراوە
.
دەوری
مێژوویی
پڕۆلتاریا،
لە
گوتاری مارکسیزم*
ئەوەیە
کە
بەپێی
ڕەوتی
بەپڕۆلتاریایی
بوونی
چینی
مامناوەندی
و جووتیاران ــ
بە
لەدەستدانی سەروەت و دارایییەکەیان ــ
ئەم
چینە
دەبێتە زۆرینەی
کۆمەڵگە
و
ئینجا
دەبێ
شۆڕشی سۆشیالیستی
بە
ئەنجام
بگات.
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا:
ڕابردن
و
هەنگاونان
بۆ
کۆمەڵگەیەکی
بێ
چین
و
توێژ
،
قۆناخ
بە
قۆناخ
بە
ئەنجام
ناگات.
یەکەم
قۆناخ
، شۆڕشی کرێکارییە،
ئینجا
بەدیهاتنی پرۆلتاریا
وەک
چینی
دەسەڵاتدار
یان
چینی
حاکم
.
پاش
سەرهەڵدانی
دیکتاتۆری
شۆڕشگێڕی
پرۆلتاریا،
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا
پەیدا
ئەبێ
تاکوو
دەوڵەت
لەناو
بچێ و
لەبری
حکوومەتکردن
بە
سەر
ئینسانەکان، ئیدارەکردنی شتەکان
بێتە
کایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەرلەمانتاری
پەرلەمانتاری
بە
مانای
لایەنگری
لە
حکوومەتی پەرلەمانی، مێتۆدی
ئەو
وەڵاتانەیە
کە
تێیدا
پەرلەمان
لەگوێن هێزی یاسادانەر،
ئیش
دەکا
و هێزی
بەڕێوەبەر
(ئەنجومەنی وەزیران)
لە
بەرانبەریدا بەرپرسە و دانانی سەرۆکوەزیر و وەزیران
بە
پشتبەستن
بە
دەنگی پەرلەمانەوە
مەیسەر
دەبێ
. هەرکاتێک هێزی یاسادانەر، متمانەی
خۆی
بە
ئەنجومەنی وەزیران
لە
دەست
بدات،
ئەو
ئەنجومەنە فەشەل دەهێنێ و ئەنجومەنێکی
دیکە
دادەمەزرێت.
لە
سیستەمی سەرۆککۆماری *
کە
تێیدا سەرۆکوەزیران و سەرۆککۆمار، جیاوازییان
نییە
وەک
(وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
و فەرەنسە) سەرۆککۆمار
بە
دەنگی ڕاستەوخۆی
خەڵک
هەڵدەبژێردرێ و هێزی یاسادانەر،
تەنانەت
ئەگەر
متمانەشی
پێ
نەکرابێ ناتوانێ
لەسەر
کار
لایبات. سەرۆککۆمار
لە
بەرانبەر
دەستووری
بنچینەیی و
ئەو
خەڵکەی
کە
هەڵیانبژاردووە، بەرپرسیارە.
یەکێک
لە
تایبەتمەندییەکانی
پەرلەمانتاری
ئەوەیە
کە
مادامێکی سیستەمی
سیاسی
لەسەر
بنەمای جیاکردنەوەی هێزەکانە* (
تفکیک
قوا)، حکوومەت
یان
سەرۆککۆمار ناتوانێ
پەرلەمان
هەڵوەشێنێتەوە
بەڵام
لە
سیستەمی کۆنڤانسیۆنیدا دەکری
پەرلەمان
هەڵبوەشێتەوە
وەک
(کۆمارییەکانی
سێهەم
و چوارەمی فەرەنسە و وەڵاتانی کۆمۆنیستی) .
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی بەرگرتن لە تاقیکاری ئەتۆمی
پەیمانێک
کە
لەنێوان بریتانیا و
ئەمریکا
و
یەکیەتی
سۆڤیەت
لە
ژووئییەی 1963
لە
مۆسکۆ واژۆ
کرا
. بەپێی
بەندی
1ی پەیمانەکە:
1)
هەر
دەوڵەتێک
کە
ئەم
پەیمانە
ئیمزا
دەکات،
دەبێ
خۆ
بپارێزێت
لە
تاقیکردنەوەی چەکی ئەتۆمی
یان
هەر
چەشنە تەقاندنەوەیەکی
ناوەکی
لە
هەر
شوێنێکی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی خۆیدا
لە
ئاسمان
و
زەوی
.
2)
هەر
دەوڵەتێک
کە
ئەم
پەیمانە
واژۆ دەکات،
بۆی
نییە
ئاسانکاری بکات
بۆ
تاقیکردنەوەی ئەتۆمی
یان
لەم
کارەدا
بەشداری
بکات
یا
ببێتە
هاندەر
بۆ
ئەم
مەبەستە
.
بەپێی
بەندی
3، ئیمزاکردنی
ئەم
پەیمانە
بۆ
هەموو
دەوڵەتەکان
ئازادە
.
تا
ساڵی 1965 نزیکەی 100
وەڵات
پەیمانەکەیان مۆرکرد
بەڵام
وەڵاتانی
چین
و فەرەنسە
لە
مۆرکردنی
ئەم
پەیمانە
خۆیان
پاراست.
لە
24/9/1996
لە
دانیشتنی ساڵانەی
کۆمەڵی
گشتی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
لە
نیۆیۆرک،
پێنج
زلهێزی ئەتۆمی
جیهان
واتە
ئەمریکا
، بریتانیا،
ڕووسیا
،
چین
و فەرەنسە پەیمانەکەیان
مۆر
کرد
.
بەڵام
ئەم
پەیمانە
تا
ئەو
کاتەی
کە
لە
لایەن
44
وەڵات
کە
توانایی
دروستکردنی چەکی ئەتۆمییان
هەیە
بە
ئیمزا
نەگات،
بە
شێوەیەکی جددی
پیادە
ناکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی وارشەو
پەیمانی وارشەو (Eastern European Mutual Assistance Treaty – پەیمانی
هاریکاری
هاوبەشی
ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
) پەیمانێکی سەبازی
بوو
کە
لە
بەرانبەر
پەیمانی
یەکیەتی
ئەورووپای
ڕۆژاوا
، ناتۆ* لەنێوان وەڵاتانی کۆمۆنیستی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
بەسترا.
ئەم
پەیمانە
لە
14/5/1955 لەنێوان وەڵاتانی
چیک
، ئەڵبانیا، ئەڵمانیای
ڕۆژهەڵات
، پۆڵەندا، مەجارستان، ڕۆمانیا و
یەکیەتی
سۆڤیەت
لە
شاری
وارشەو
بۆ
ماوەی
بیست
ساڵ
گرێدرا. ئامانجی پەیماننامەکە دابینکردنی
هاریکاری
سیاسی
و
سەربازی
لەنێوان
ئەم
وەڵاتانە
بوو
. بەپێی پەیمانەکە
هەرکات
یەکێک
لە
ئەندامەکانی ڕێکخراو، بکەوتایە
بەر
هێرش
، ئەندامانی
دیکە
بە
دەنگییەوە دەهاتن و
بە
هەموو
هێزێکەوە پشتیوانییان
لێ
دەکرد.
ناوەندی
سەرکردایەتی عەملیاتی چەکداری
لە
شاری
مۆسکۆ
بوو
. ئەڵبانیا
لە
ساڵی 1968
وازی
لەم
پەیمانە
هێنا
.
ئەم
پەیمانە
لە
ساڵی 1975
بۆ
ماوەی
بیست
ساڵی
دیکە
واژۆ کرایەوە
بەڵام
دوای ڕووداوەکانی ساڵی 1989
کە
لە
وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
هاتە
کایەوە و
پاش
هەڵوەشانەوەی بلۆکی
ڕۆژهەڵات
*،
ئەم
پەیمانەش
لە
ساڵی 1991
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
هەڵوەشایەوە. (بڕوانە دیواری بەرلین) .
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
چارتیزم
چارتیزم
لە
وشەی charte
بە
مانای نووسراوە،
بەڵگە
، بەیاننامە، بڵاڤۆک و وەرەقەی
شوناس
وەرگیراوە.
چارتیزم
، بزاڤێکی ڕیفۆرمخوازانەی بەریتانی
بوو
کە
لە
ساڵەکانی 1840
تا
1848
لەم
وەڵاتەدا
بۆ
باشترکردنی
پەرلەمان
لە
ئارادا
بووە
. سەرکەوتنی
چارتیزم
بەهۆی گرووپێکی
کرێکاری
بوو
کە
خۆیان
بە
چارتیست
لە
قەڵەم
دابوو
.
هۆی
ئەم
ناولێنانەش
ئەوە
بوو
کە
لە
ساڵی 1838 نووسراوەیەکیان دەرکردبوو
کە
بەناوی
«بڵاڤۆکی
گەل
»
ناوی
دەرکرد.
هەندێ
لە
چارتیستەکان
لە
بنەڕەتدا
ئەو
سوسیالیستانە
بوون
کە
لەگەڵ
شێوازەکانی
سەرمایەداری
دژایەتییان دەکرد و پێیان وابوو
کە
سەرەنجامی چالاکییەکانیان ئەبێ ناردنی
چینی
کرێکار
بۆ
پەرلەمان
بێت. ڕێبەرانی
ئەم
بزاڤە
لە
بەیاننامەی ساڵی 1838 خواستەکانی
خۆیان
بەم
شێوە
ڕاگەیاند:
ـــ هەڵبژاردنەکانی مەجلیسی
عەوام
، ئەبێ ساڵی
جارێک
بەڕێوە
بچێت.
ـــ
هەر
کەسێک
باڵغ
بووبێت
بۆی
هەیە
لەم
هەڵبژاردنانەدا
بەشداری
بکات.
ـــ
دەنگدان
بە
وەرەقەی
شاراوە
بێت.
ـــ سندووقەکانی
دەنگدان
بەشێوەیەکی
یەکسان
دابەش
بکرێت.
ـــ
مەرجی
مڵکدارییەتی
لە
مەرجەکانی
ئەندامەتی
مەجلیسی
عەوام
لابرێت.
ـــ
بۆ
ئەندامانی مەجلیسی
عەوام
،
مووچە
دیاری
بکرێت
تاکوو
خەڵکانێک
بە
داهاتی کەمیشەوە بتوانن ببنە ئەندامی
پەرلەمان
.
چارتیستەکان
لە
باری
مێژووییەوە هاندەری
چینی
کرێکار
بوون
بۆ
بەئەنجامگەیاندنی ڕۆلێکی شۆڕشگێڕانە.
ئەگەرچی
ئەم
بزاڤە
لە
ساڵی 1848
لێک
هەڵوەشا
بەڵام
دواتر
هەندێ
لە
ئامانجەکانی
لە
قەوارەی بەرنامەکانی
ئەنجومەن
و
یەکیەتی
کرێکاری
پیادە
کرا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
چواردە مادەی ویلسۆن
لە
ڕێکەوتی 18ی ژانوییەی 1918 تۆماس وودرۆ ویلسۆن (1869-1959) سەرۆککۆماری
ئەو
کاتەی
ئەمریکا
، بەیاننامەیەکی دەربارەی ئامانجەکانی دەوڵەتانی یەککەوتوو (
لە
شەڕی جیهانی
یەکەم
)
بڵاو
کردوەوە
کە
بە
چواردە
مادەی ویلسۆن
ناوی
دەرکردووە
ئەم
چواردە
مادە
بریتین
لە
:
1ــ ڕاوەستانی سیاسەتی
نهێنی
و مۆرکردنی پەیماننامەی
ئاشکرا
بۆ
ئاشتی
.
2ــ ئازادبوونی
هاتوچۆ
لە
دەریاکاندا.
3ــ لابردنی کۆسپی گومرگی و لەبەرچاوگرتنی
یەکسانی
و
ئازادی
لە
بازرگانیدا.
4ــ کەمکردنەوەی چەکەکان.
5ــ
چارە
سەرکردنی دادپەروەرانەی
کێشە
ئیستیعمارییەکان.
6ــ چۆڵکردنی
خاکی
سۆڤیەت.
7ــ
سەربەخۆیی
دووبارەی بەلجیکا.
8ــ چۆڵکردنی فەڕەنسە و گەڕانەوەی «ئاڵزاس و لورن»
بۆ
ئەم
وەڵاتە.
9ــ
پێداچوونەوە
بە
سنوورەکانی ئیتاڵیا.
10ــ خودموختاری
بۆ
کەمایەتییەکانی نەمسا ـــ مەجارستان.
11ــ چۆڵکردنی
خاکی
سێربستان و مۆنتێ نێگرۆ و ڕۆمانیا و چارەسەرکردنی دادپەروەرانەی کێشەکانی باڵکان.
12ــ
سەربەخۆیی
ناوخۆیی نەتەوەکانی
سەر
بە
ئیمپراتۆری
عوسمانی و نێونەتەوەیی کردنی
تەنگاوی
داردانێل.
13ــ دامەزرانی دووبارەی
دەوڵەتی
پۆڵۆنیا.
14ــ دامەزراندنی
کۆمەڵی
نەتەوەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕادەستکردنی تاوانباران
بە
واتای
دووبارە
دانەوەی
تاوانبار
یان
گومانلێکراو
لە
دەوڵەتێکەوە
بۆ
دەوڵەتێکی دیکەوە.
لەم
بارەوە
هیچ
یاسایەکی نێودەوڵەتی
لە
ئارادا
نییە
بەڵام
دەوڵەتەکان
لەناو
خۆیاندا
قەرار
و
بەڵێن
دەدەن
کە
تاوانباران
یان
گومانلێکراوان (
جگە
لە
تاوانباری
سیاسی
) ڕادەستی
یەکتر
بکەنەوە. تاوانباری
سیاسی
(بڕوانە تاوانی
سیاسی
)، بەپێی
یاسا
نێونەتەوەییەکان
بە
«
پەنابەر
»
ناونووس
دەکرێ
و
دەبێ
لە
مافی پەنابەران
بەشدار
و
بەهرەوەر
بێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕاسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕاسپاردە
لە
ژانوییەی 1951
دوو
ئەرکی
سەرەکی
پێ
سپێردراوە:
یەکەم
، ئاسانکاری
بۆ
پشتیوانی
و پاراستنی نێونەتەوەیی پەنابەران.
دووهەم
، دابینکردنی
پێداویستی
و کەرەستەی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و قانوونی
بۆ
سەقامگیربوونی پەنابەران
لەو
وەڵاتانەی
کە
تێیدا دەژین و وەڵاتانی
نوێ
. بارەگای
ئەم
ڕاسپاردە
لە
شاری
جنێڤا
لە
سویسرایە و
هەموو
کاروباری پەنابەران،
بێجگە
لەو
ئاوارە
و پەنابەرانەی
کە
وەڵاتێکی
دیکە
بەرپرسیارییەتی
بەرعۆدە
گرتووە
بۆ
وێنە
ئاوارەکانی فەلەستینی
لە
ئەستۆ
دەگرێ. بوودجەی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
لایەن
دەوڵەتانەوە
دابین
دەکرێت. ساڵی 1954
خەڵاتی
نۆبێلی
ئاشتی
بەم
ڕێکخراوە بەخشرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ئەورووپا
کۆنفرانسی
ئاسایش
و
هاوکاری
ئەورووپا
لە
ساڵی 1995،
ناوی
خۆی
بە
ڕێکخراوی
هاوکاری
و ئاسایشی ئەورووپا
گۆڕی
.
بەرنامە
و ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە
بریتی
بوو
لە
: بەرزڕاگرتنی بایەخە هاوبەشەکان،
یەکدەنگی
و هاوئاهەنگکردنی
باس
و گفتوگۆکان
لەمەڕ
ئاسایشی ئەورووپا،
چەکداماڵین
و کۆنتڕۆڵی
چەک
،
هەنگاونان
بۆ
چارەسەرکردنی
قەیران
و شەڕی ناوچەیی بەمەبەستی کەمکردنەوەی
کێشە
و ناکۆکییەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوین
مالکۆڵم ڕیفکیند
وەزیری
دەرەوەی بریتانیا
لە
کۆتاییەکانی ساڵی 1996 لەسەردانێکی
خۆی
بۆ
ناوچەی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
، دامەزراندنی
ئەم
ڕێکخراوەی بەمەبەستی زیادکردنی
متمانە
لەنێوان وەڵاتانی ناوچەکە
پێشنیار
کرد
.
بە
باوەڕی
ڕیفکیند،
ئەو
ڕێکخراوانەی
کە
تا
ئەودەم
لە
ڕۆژهەڵاتی
ناوین
دامەزرێون نەیانتوانیوە
بە
پێداویستیەکانی ناوچەکە
وەڵام
بدەنەوە.
وێدەچێ
کە
ئامانجی
سەرەکی
لە
دامەزرانی
ئەم
ڕێکخراوە پاڕاستنی دۆخی هەنووکەیی ناوچەکە و ڕازیکردنی عەرەبان
بە
ئاشتبوونەوە
لەگەڵ
ئیسراییلدا بێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی جیهانی خاوەنداریەتی
ئەم
ڕێکخراوە مێژووەکەی ئەگەڕێتەوە
بۆ
کۆنڤانسیۆنی پاریس (1883) و بێرن (1886)
کە
بریتی
بوون
لە
یەکیەتی
نێونەتەوەیی
بۆ
پشتگیری خاوەنداریەتی
مەعنەوی
و
یەکیەتی
نێونەتەوەیی پشتگیری
لە
بەرهەمە
ئەدەبی
و فەرهەنگییەکان.
ئەم
دوو
کۆنڤانسیۆنە
لە
1893 یەکییان
گرت
و
سەرەنجام
لە
کۆنڤانسیۆنی ستۆکهۆڵم (14/7/ 1967) لەژێر سەردێڕی ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی خاوەنداریەتی
مەعنەوی
،
بوونی
خۆی
ڕاگەیاند
بەڵام
بەشێوەیەکی
ڕەسمی
لە
26/4/ 1970
پیادە
کرا
.
بەپێی
بەندی
3ی کۆنڤانسیۆنی ستۆکهۆڵم ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بریتین
لە
:
ـــ پەرەپێدان
بە
پشتگیری
لە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
لە
هەموو
جیهان
لەڕێگەی
هاوکاری
نێودەوڵەتی.
ـــ زامنکردنی
هاوکاری
ئیداری
نێوان
یەکیەتییەکان.
بەپێی
بەندی
چواری
ئەم
کۆنڤانسیۆنە، ڕێکخراوەکە بەمەبەستی
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
سەرەوە
، هەڵدەستێ
بە
ئەنجامی
ئەم
ئەرکانەی خوارەوە:
ـــ پەرەپێدان
بە
هەر
جۆرە ئاسانکارییەک بەمەبەستی پشتگیری
لە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
.
جیاواز
لەمەش، هاوئاهەنگی
یاسا
نەتەوەییەکان بەهەند ئەگرێت.
ــــ پیادەکردنی
ئەو
ڕێککەوتنە نێونەتەوەییانەی
کە
بۆ
ئەم
مەبەستە
واژۆ
دەکرێ
.
ـــ وەڵاتانی خوازیاری
یارمەتی
یاسایی
و تەکنیکی
لە
بابەت
خاوەندارییەتی
مەعنەوی
،
هاوکاری
یەکتر
دەکەن.
ــــ
هەموو
زانیارییەکی پێوەندیدار
بە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
کۆ
دەکرێتەوە و
بە
تویژینەوە
لەسەر
ئەم
بابەتە
پاداش
دەدرێ و ئەنجامی توێژینەوەکان
بڵاو
دەکرێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی ئاوارەکان
ئەم
ڕێکخراوە
سەر
بە
نەتەوەیەکگرتووەکانە و
لە
ئاگۆستی 1948
تا
دیسەمبەری 1951 ئەرکی چاودێریی و گەڕاندنەوەی ئاوارەکانی
بۆ
وەڵاتی
خۆیانی
لە
ئەستۆ
بووە
و
ڕاسپاردە
و
لایەنگری
سیاسی
و قانوونی ئاوارەکان
بووە
لەو
وەڵاتانەی
کە
وەردەگیران.
ئەم
ڕێکخراوە ئەودەم
کاتی
بووە
و
بە
هەڵوەشانەوەی
لە
ساڵی 1951 ئەرکەکانی سپێردرایە «راسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان» *.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1964بەمەبەستی یەکخستنی گرووپە فەلەستینیە ئاوارەکان
لە
بەرەیەکی یەکگرتوودا
بۆ
تێکشکانی دەسەڵاتی زایۆنیستەکان و ستاندنەوەی
ناوچە
داگیرکراوەکان دامەزراوە و
تەواوی
وەڵاتانی
عەرەب
و وەڵاتانی
دوژمنی
ئیسراییل،
ئەم
ڕێکخراوە
بە
نوێنەری
ڕاستەقینەی
خەڵکی
فەلەستین دەزانن. ڕێکخراو،
یاسر
عەرەفات
بە
سەرۆکی
خۆی
هەڵدەبژێرێ
کە
ئەودەم
سەرۆکی
گەورەترین ڕێکخراوی
سیاسی
فەلەستینیەکان
بوو
(بڕوانە ئەلفەتح) .
سەرۆکی
ڕێکخراو
لە
کۆنفرانسەکانی وەڵاتانی
عەرەب
، هاوشانی ڕێبەرانی
ئەم
دەوڵەتانە
بەشداری
دەکات.
تا
ساڵی 1970
ناوەندی
ڕێکخراوەکە
لە
ئەردەن
بوو
بەڵام
بەهۆی
ئەو
پێکادانە خوێناوییەی
کە
لە
سێپتەمبەری
ئەو
ساڵە
لەنێوان سوپای
ئەو
وەڵاتە و چەکدارانی فەلەستینی ڕوویدا، فەلەستینیەکان قەڵاچۆکران و ڕێکخراو،
ناوەندی
چالاکییەکانی
خۆی
گواستەوە
بۆ
سووریا
و لوبنان.
ساڵی 1982 بەهۆی
زەبر
و
زۆری
هێزەکانی ئیسرایل
بۆ
بنکەکانی ڕێکخراوەکە
لە
لوبنان، ڕێکخراو
ناچار
بوو
ناوەندی
چالاکییەکانی
خۆی
بگوازێتەوە
بۆ
تونس.
لە
ساڵی 1988 ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین،
دەوڵەتی
فەلەستینی
لە
تاراوگە دامەزراند و
یاسر
عەرەفات
بە
سەرۆکی
ئەم
دەوڵەتە هەڵبژێردرا و
لە
لایەن
پەنجا
دەوڵەتی
ئەو
کاتە
بە
ڕەسمی
ناسرا. (بڕوانە:
دەوڵەتی
تاراوگە)
دوابەدوای دەستپێکردنی پڕۆسەی
ئاشتی
نێوان
عەرەب
و ئیسراییل و ڕێککەوتننامەی
ئاشتی
مەدرید،
دەوڵەتی
فەلەستین بارەگاکەی
خۆی
گواستەوە
بۆ
کەرتی غەزە
لە
خاکی
فەلەستین و
لە
هەڵبژاردنێکی
گشتی
لە
ساڵی 1996، جاڕێکی
دیکە
یاسر
عەرەفات
بە
سەروکی
دەوڵەتی
فەلەستینی هەڵبژێردرا.
لە
یانزەی نۆڤەمبەری 2004
یاسر
عەرەفات
کۆچی
دوایی
کرد
و
سەرۆکایەتی
حکوومەتی فەلەستینی
لە
9/1/2005 سپێردرایە مەحموود عەبباس
ناسراو
بە
ئەبوومازن.
بەڵام
بەهۆی ناکارا
بوونی
ئەم
حکوومەتە (
بە
ڕێبەرایەتی ئەلفەتح) و نادیاربوونی مافەکان و چارەنووسی فەلەستینیەکان و پەککەوتنی
ئابووری
لەناوچەکانی
ژێر
دەسەڵاتی خۆیدا
لە
هەڵبژاردنە گشتییەکانی 15/1/ 2006 ڕێکخراوەی
حەماس
* (بزاڤی
خۆڕاگری
ئیسلامی) توانی لەسەرجەم 132
کورسی
72
کورسی
بباتەوە و
بەم
جۆرە
دەوڵەتی
نوێی فەلەستینیەکان دابمەزرێنێ. دوابەدوای سەرکەوتنی
حەماس
، ئیسراییل و وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
یارمەتییەکانی
خۆیان
بۆ
خەڵکی
فەلەستین ڕاوەستاند و ئیسراییل
بۆ
پێوەندیگرتن
لەگەڵ
حکوومەتی فەلەستینی
سێ
مەرجی
دیاری
کرد
کە
بریتی
بوون
لە
:
ـــ
دەبێ
حەماس
لقی چەکداری
خۆی
لە
چەک
داماڵێ.
ـــ مادەی «لەناوبردنی ئیسراییل»
لە
پلاتفۆرمی حەماسدا نەمێنێ.
ـــ
هەموو
ڕێککەوتنەکانی
نێوان
حکوومەتی فەلەستینی و ئیسراییل بەهەند بگیرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێککەوتننامەی یانزەی ئازاری 1970
ئەم
ڕێککەوتننامە
لە
11/3/1970 لەنێوان بزاڤی ڕزگاریخوازی
گەلی
کورد
بە
سەرۆکایەتی
مەلا
مستەفا بارزانی و حکوومەتی عێراق
ئیمزا
کرا
و
لە
15
مادە
پێکهاتووە
کە
مافەکانی
گەلی
کورد
لە
کوردستانی
عێراق
دەستەبەر
دەکات. مادەی 10ی ڕێککەوتننامەکە
زۆر
گرینگە و
داوا
دەکات
کە
دەستووری
کاتیی عێراق
بەم
شێوەی
خوارەوە
هەموار
بکرێت:
1ــ
گەلی
عێراق
لە
دوو
نەتەوەی
سەرەکی
کورد
و
عەرەب
پێک
دێت
و
ئەم
دەستوورە
دان
دەنێت
بە
مافی نەتەوەیی
گەلی
کورد
و کەمینەکانی
دیکە
لە
چوارچێوەی عێراقێکی یەکپارچەدا.
2ــ
داوا
دەکات
ئەم
بڕگەیە
بە
مادەی چواری
دەستوور
زیاد
بکرێ: «زمانی
کوردی
لە
پالڕ زمانی عەرەبی
بە
زمانی فەرمی
ناوچە
کوردنشینەکان دادەنرێت» .
3ــ
ئەم
خاڵەی
سەرەوە
لە
دەستووری
هەمیشەییدا
جێگیر
دەکرێت.
ئیمزاکردنی
ئەم
ڕێککەوتننامەیە
کۆتایی
بە
جەنگی
نێوان
هەر
دوولا
هێنا
و
بە
هەموار
کردنی کابینەی عێراق، جێگڕێکی سەرۆککۆمار و
چوار
وەزیری
کورد
ـــ
کە
هەموویان ئەندامی
پارتی
دیموکراتی
کوردستان
بوون
ـــ چوونە
ناو
کابینەی حکوومەتی عێراق
بەڵام
ئەو
کۆمیتەی
کە
لە
دەقی ڕێککەوتنەکەدا ئاماژەی پێکراوە
لە
جێبەجێکردنی ئەرکەکانی
تووشی
گرفت
هات
.
بۆ
نموونە
ئەو
دەڤەرانەی
کە
دەکەونە بەرنامەی
ئۆتۆنۆمی
یا
ماف
و جیاوگەکانی دامودەزگە ئۆتۆنۆمییەکان و ڕێژەی
ئەو
بوودجەی
کە
دەبێت
بۆ
ناوچەکە
تەرخان
بکرێت.
هێدی
هێدی
ڕژێمی عێراق
لە
بەڵێنەکانی
خۆی
پاشگەزبۆەوە و
لە
27/3/1974 هێرشی
ئاشکرا
و ڕاستەوخۆی
کردە
سەر
ناوچەکانی
کوردستان
و
بە
ڕاگەیاندنی
یەک
لایەنەی پڕوژەی
ئۆتۆنۆمی
سنووردار
،
بە
کردەوە
ڕێککەوتنەکەی هەڵوەشاندەوە و لەباری
برد
.
بەندی
یەکەمی
ئەم
ڕێککەوتننامە
دان
بە
بوونی
ڕەوای
گەلی
کورد
لە
عێراقدا دەنێت و
لە
بەندەکانی دیکەش
چەند
خاڵێکی
گرینگ
لەبەرچاو
گیراون،
بۆ
نموونە
: کردنەوەی زانکۆی
سلێمانی
و کۆڕی
زانیاری
کورد
و داننان
بە
هەموو
مافە
فەرهەنگییەکانی
گەلی
کورد
و
خوێندن
بە
زمانی
کوردی
لە
هەموو
قوتابخانە
و پەیمانگە و زانکۆکان، داننان
بە
پاڕاستنی کەلتووری نەتەوەیی و
جەژنە
نەتەوەییەکان و
بە
ڕەسمی
ناساندنی جەژنی
نەورۆز
وەک
جەژنێکی نەتەوەیی
لە
کۆماری
عێراق و …
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کارتل
ئەم
زاراوە
لە
ڕیشەی cartello ئیتالیایی
بە
مانای هێماکردن و
شەڕفرۆشتن
و
خەبات
و هاوپەیمانی
خاوەن
بەشە
جۆراوجۆرەکانی پیشەسازییەک
بەکار
براوە.
کارتل
لە
وەڵاتانی
سەرمایەداری
بۆ
چالاکی
ناڕەوای
بازرگانی
بە
مەبەستی ڕێککەوتنی
نێوان
کۆمپانیا گەورەکانی
بەرهەمهێنان
و
بازرگانی
کاڵایە
بۆ
مۆنۆپۆڵکردنی
بەرهەمهێنان
. کارتلەکان
هەندێ
جار
بە
پشکبەندی کردنی
بەرهەمهێنان
یا
بە
کەمکردنەوەی خستنەڕووی کاڵایەکی
تایبەتی
بۆ
فرۆشتن
، دەبنە
هۆی
زیادکردنی نرخی
ئەو
کاڵایە
لە
بازاڕدا
یا
بە
نزمکردنەوەی
بە
ئەنقەستی نرخەکان، ڕکابەرانی
خۆیان
لە
گۆڕەپانەکە وەدەردەنێن و
پاش
تێکشکاندنی
ئەوان
ئینجا
نرخەکان
بەرز
دەکەنەوە.
کارتلەکان
تەنها
لەسەر
ئاستێکی نەتەوەییدا کارناکەن
بەڵکوو
هەندێ
جار
چەندین
کۆمپانیای گەورەی
هاوچەشن
لە
وەڵاتانی
جۆراوجۆر
یەکدەگرن و کۆنترۆڵی
بەرهەم
و
بەرز
و
نزم
کردنەوەی نرخی
یەک
یا
چەند
کاڵا
لە
بازاڕەکانی جیهاندا دەکەن. نموونەی کۆنترین کارتلی
جیهان
(1896)
یەکیەتی
نێوان
کۆمپانیاکانی ئالکۆ (
ئەمریکا
) و ئالاگ (سویسرا)
یە
کە
تەکنۆلۆژی ئەلمینیۆم
یان
بەدەستەوە
گرتووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کاریزما
1ـــ بەهرەیەکی
مەعنەوی
،
ودم
یا
توانستێک
کە
وادەزانی
لە
لایەن
یەزدانەوە
بە
کەسێک
کەرەم
کرابێت
تاکوو
بەو
پێیە
هەندێ
کاری
سەیر
و
سەمەرە
ئەنجام
بدات. 2ـــ توانستێکی
تایبەتی
کە
بەهرەدارەکەی پێی
وایە
بۆ
ڕێبەرایەتی کردنی
جەماوەر
لە
پشتیوانییەکی پڕسۆزی
ئەوان
بەهرەوەرە.
ئەم
زاراوە
لە
بنەڕەتدا
بە
واتای «
یارمەتی
خواوەندی»
یە
. ماکس ڤێبەر، کۆمەڵناسی گەورەی
ئەڵمانی
(1864ــــ 1920)
ئەم
وشەی
لە
کۆمەڵناسی سیاسیدا بەکارهێناوە و مەبەستی
لەم
زاراوە
،«گەوهەرێکی
تایبەت
»
بووە
کە
بە
کەسێک
یا
شتێک حاڵەتێکی بێوێنە و سەیروسەمەرە دەبەخشێ. ڤێبەر
لە
نێوان
کاریزمای تاکەکەسی
کە
سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە
بۆ
شەخسێکی
تایبەت
و کاریزمای
مەقام
،
کە
دەگەڕێتەوە
بۆ
پلەوپایە و مەقامێک،
جیاوازی
قاییل
دەبێت.
ئەو
چەمکی کاریزمای
لە
بەستێنی تیۆری
گشتی
دەسەڵاتدا بەکارهێنا و
بەم
پێیە
سێ
جۆر
ڕەوایی (مشروعیت) ی ناوبردە کرد: سوننەتی، کاریزمایی و قانوونی ـــ عەقڵانی. ڤێبەر
لەم
دابەشکارییە
بۆ
شرۆڤەی پرۆسەی گۆڕانکاری
کۆمەڵایەتی
کەڵکی وەرگرت.
ئەو
پێی وابوو هەرکاتێک
کۆمەڵگە
و ئایینەکان
لە
ژێر
فرمانی
ئەو
سوننەتانەدا
بن
کە
پیرۆزییەکەیان
لە
ڕابردوو
گرتبێت،
تەنیا
هێزێک
کە
توانایی
ململانێی هەبێت، ڕێبەرێکی کاریزمایە
کە
شەرعییەتی
خۆی
لە
بەهرە
شەخسییەکانی وەرگرتبێت. کۆمەڵناسەکان
ئەم
زاراوەیان
لە
باری
سیاسییەوە
بۆ
کەسایەتیگەلێکی
وەک
نکرۆمە
لە
غانا، سۆکارنۆ
لە
ئەندونیزیا و نیهرۆ
لە
هیندستان
بەکار
بردووە و پێیانوایە
کە
بەهرەی شەخسی
ئەوان
بۆتە
سەرچاوەی
دەسەڵات
لە
نێوان
نەتەوەکانیان.
بەڵام
ئەم
زاراوە
بە
شێوەیەکی بەربڵاوتر
بۆ
هەموو
دیاردە
و کەسانێک
بەکار
دەچێت
کە
بە
هۆی
تواناییەکی
تایبەت
و سەیرەوە،
لەگەڵ
ڕەشەگەل و
جڤاک
جیاوازییان
هەیە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کارەسات
بە
واتای گەردەلوولی جیهانی و
ژێروژوور
بوونی
بارودۆخی
گۆی
زەوی
یا
هەر
ڕووداو
و پێشهاتێکە
کە
ڕەوشی
زەوی
یا
دامودەزگەی جیهانی مرۆیی
تێکوپێک
بدات.
ئەم
زاراوە
بۆ
ئەو
ڕووداو
و پێشهاتە گەورانە بەکاردێت
کە
بارودۆخی
ئاسایی
سروشت
لەسەر
گۆی
زەوی
بگۆڕێت (بڕوانە
زستانی
ئەتۆمی).
لە
زاراوەی سیاسیدا
بە
واتای گۆڕانکاری
توندی
سیاسی
و
کۆمەڵایەتی
مانا
کراوەتەوە.
1
2
3
4
5