تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 27731
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕێکخراوە دوای تەواوبوونی شەڕی جیهانی
دووهەم
بۆ
بەرگریکردن
لە
هەڵگیرسانی
شەڕ
و سەقامگیرکردنی
ئاشتی
لە
جیهان
دامەزرا. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
لە
ڕاستیدا
جێگەی
کۆمەڵەی نەتەوەکانی گرتەوە
کە
لە
ساڵی 1919
پاش
کۆتایی
هاتنی شەڕی جیهانی
یەکەم
دامەزرابوو. ئامانجەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
وەکوو
لە
بەندی
یەکەمی جاڕنامەکەیدا هاتووە
بەم
شێوەیە:
1ــ پاراستنی
ئاشتی
و ئاسایشی نێونەتەوەیی.
2ــ پەرەپێدانی پێوەندیی
برایانە
لەنێوان نەتەوەکان
لەسەر
بنەمای ڕێزگرتنی
بەرانبەر
و
یەکسانی
مافەکان و مافی
سەروەری
نەتەوەکان.
3ــ
هاوکاری
لە
پێناو
چارەسەرکردنی
کێشە
نێودەوڵەتییەکان و یەکخستنی هەوڵەکان
لە
بواری
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و
فەرهەنگی
و
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
و ئازادییە بنەڕەتییەکان
بۆ
هەموو
کەسێک.
4ــ هاوئاهەنگکردنی هەوڵەکانی وەڵاتانی
ئەندام
بۆ
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
کە
ئاماژەیان پێکراوە.
ئەندامبوون
لە
نەتەوەیەکگرتووەکاندا
بۆ
هەموو
ئەو
دەوڵەتە ئاشتیخوازانەی
کە
دادوەریی ڕێکخراوەکەیان
لەمەڕ
بڕیارنامەکاندا
قبووڵ
بێت،
ئازادە
. ژمارەی ئەندامانی
ئەم
ڕێکخراوە دەگاتە 191
وەڵات
و
چاوەڕوان
دەکرێ
زیاتریش ببێت. ئەندامانی
نوێ
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و
بە
پەسندکردنی زۆرینەی 3/2 ئەندامانی «
کۆمەڵی
گشتی
» وەردەگیرێن. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
بۆ
ڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی،
چەندین
ئەستونی گرینگی
هەیە
کە
بریتین
لە
:
1ــ
کۆمەڵی
گشتی
، (
ئەم
کۆمەڵە
باس
لە
هەموو
کێشە
و بابەتە گشتییەکان دەکات،
تەنانەت
ئەو
بابەتانەی
کە
پێوەندییان
بە
کۆمیتە و ئەنجومەنە گشتییەکانەوە هەبێت.)
2ــ ئەنجومەنی
ئاسایش
، (ئەنجومەنی
ئاسایش
دەسەڵاتێکی بەرفرەوانی
هەیە
و
سەرپەرشتی
هێزی چەکداری نەتەوەیەکرتووەکانە و
پاش
دەرکردنی
بڕیارەکان
جێبەجێیان دەکات و دەوڵەتانی ئەندامیش
ناچار
بە
جێبەجێکردنیان دەکات.
ئەگەر
کێشەیەکی
گرینگ
بخرێتە
بەردەستی
ئەنجومەنی
ئاسایش
،
بۆ
جێبەجێکردنی،
پێویستە
9
وەڵات
لە
پانزە
وەڵاتی
ئەندام
ڕەزامەندی
لەسەر
بدەن
بەو
مەرجەی
کە
هیچکام
لە
پێنج
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەن
(
ئەمریکا
،
ڕووسیا
، بریتانیا،
چین
و فرەنسا) ڤیتۆ*ی نەکات
یا
دەنگی
نەرێنی
لەسەر
نەدابێت.
3ــ ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
، ئەنجومەنی
ئابووری
54 ئەندامی
هەیە
کە
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
بۆ
ماوەی
سێ
ساڵ
هەڵدەبژێردرێن.
ئەم
ئەنجومەنە
لە
هەموو
بوارە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکاندا
چالاکی
دەکات.
4ــ ئەنجومەنی ڕاسپاردەکان،
ئەم
ئەنجومەنە چاودێریی
ئەو
وەڵاتانەی دەکرد
کە
هێشتا
سەربەخۆییان وەرنەگرتبوو،
ئەم
ناوچانەش
کە
لە
پانزە
ناوچە
پێکهاتبوون
تا
ساڵی1990 سەربەخۆییان وەدەست
هێنا
و
پاشان
ئەرکەکانی ئەنجومەنەکەش
کۆتایی
پێ
هات
.
5ــ دادگەی نێونەتەوەیی داد*،
ئەم
دادگەیە پێکهاتووە
لە
پانزە
دادوەر
کە
دەبێ
خەڵکی
پانزە
وەڵاتی
جیاواز
بن
.
ناوەندی
دادگەکە
لە
لاهای هۆڵەندایە و
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی
کۆمەڵی
گشتی
دادەنرێن. ئەرکی
سەرەکی
دادگەی لاهای، چارەسەرکردنی گیروگرفتە یاساییە نێودەڵەتییەکانە.
6ــ سکرتاریەتی
گشتی
،
ئەم
کۆڵەکە
هەموو
ئەرکە
کارگێڕییەکانی ڕێکخراوە و هاوئاهەنگکردنی دامودەزگە جۆراوجۆرەکانی نەتەوەیەکگرتووەکانی
لە
ئەستۆدایە و زیاتر
لە
25
هەزار
کارمەندی
هەیە
کە
هەڵگری ڕەگەزنامەی
هەموو
وەڵاتانی ئەندامی نەتەوەیەکگرتووەکانن.
سکرتێری
گشتی
، ئەرکی بەڕێوەبردنی ڕێکخراوە و جێبەجێکردنی بڕیاری
دەزگە
جۆراوجۆرەکان
لە
ئەستۆ
دەگرێ و
هەر
پێنج
ساڵ
جارێک
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی 3/2 ئەندامانی
کۆمەڵی
گشتی
هەڵدەبژێردرێ. سکرتێری
گشتی
نابێ
هاووەڵاتی
هیچ
کام
لە
پێنج
وەڵاتی
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەنی
ئاسایش
بێت. هەڵبژاردنەوەی دووبارەی
بۆ
ئەم
پۆستە
،
هیچ
بەربەستێکی
یاسایی
نییە
.
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
جگە
لەو
شەش
ئەستونە سەرەکییە، کۆمەڵێک ڕێکخراوەی پسپۆڕیی و دامودەزگەی
جیاوازی
دیکەی
هەیە
کە
گرنگترینیان بریتین
لە
: ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی*، ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی کار*، بانکی جیهانی*، ڕێکخراوەی
خۆراک
و کشتوکاڵی جیهانی، ڕێکخراوەی پەروەردەیی و
زانستی
و کەلتوری نەتەوەیەکگرتووەکان* و ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی* و …
بەپێی جاڕنامەی نەتەوەیەگرتووەکان،
ئەو
زمانانەی
کە
لە
ڕێکخراو
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
بەکار
دەبرێن بریتین
لە
: سپانیۆلی، ئینگلیزی،
چینی
، ڕووسی و فەرەنسی. زمانی عەرەبیش
بە
زمانە
ڕەسمییەکانی
کۆمەڵی
گشتی
، ئەنجومەنی
ئاسایش
و ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
زیاد
کراوە
.
لەم
ساڵانەی دواییدا نەتەوەیەکگرتووەکان، هەوڵی بەرزکردنەوەی توانێی
سەربازی
خۆی
داوە و چالاکییەکانی
لەسەر
ئاستی جیهانی بەرفراوان کردووە
کە
ئەمەش
بە
خاڵێکی
سەرەکی
گۆڕانکاری
لە
ڕۆڵی
ئەم
ڕێکخراوە دادەنرآ.
تا
ساڵی 1995
سەرجەم
هێزە چەکدارەکانی ڕێکخراو
کە
بە
کڵاوشینەکان،
یا
«
ئاشتی
پارێزەکان» ناوبانگیان دەرکردووە گەیشتە 70
هەزار
کەس
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
دامەزرێنی ڕێکخراوەیەکی پەروەردەیی،
زانستی
و کەلتووری
لە
کۆنفرانسی وەزیرانی پەروەردەی هاوپەیمانان
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
لە
لایەن
دەوڵەتی
بەریتانیا
پێشنیاز
کرا
.
ئەم
ڕێکخراوە
کە
یەکێکە لەناوەندە پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
لە
ساڵی 1945 بەمەبەستی
هەنگاونان
لە
پێناو
ئاشتی
و ئاسایشی
جیهان
لەڕێگەی
هاریکاری
نێونەتەوەیی
بە
کەڵکوەرگرتن
لە
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور دامەزراوە،
بە
چەشنێک
کە
لە
هەموو
شوێنێک ستایشی
عەداڵەت
و سەروەریی
قانوون
و مافی
مرۆڤ
و ئازادییە سەرەکییەکان مسۆگەر بکات.
ناوەندی
یۆنسکۆ
لە
پاریسە.
چالاکییەکانی یونسکۆ
لە
8 تەوەری
سەرەکی
پێکهاتووە:
1)
پەروەردە
، (مەحفکردنەوەی
نەخوێندەواری
، بردنەسەرەوەی ئاستی
پەروەردە
،
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
لەڕێی
پەروەردە
و دابینکردنی
زانیاری
بۆ
گەشەپێدان بەشێوازەکانی
پەروەردە
) .
2))
زانستی
سرووشتی، (هاوکاریکردنی زانایان و
هاندان
بۆ
ئاسانکاری
لەمەڕ
فێربوونی
زانست
) .
3) زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (
هاندان
بۆ
ناساندنی
کۆسپ
و
تەگەرە
دەروونی
و کۆمەڵایەتییەکانی
بەردەم
پەرەسەندن
،
بۆ
وێنە
جیاوازی
ئایینی
و نەژادپەرستی) .
4) چالاکییە فەرهەنگییەکان، (پەرەپێدان
بە
دانوستانی کەلتووری لەنێوان ئەندامانی ڕێکخراوە و ڕووخستنی ئاسەوارە
هونەری
و
ئەدەبی
و فەلسەفییەکان) .
5) سازدانی
پێوەندی
نێوان
کەسایەتییەکان، (کۆکردنەوەی
زانیاری
لە
بواری دەرفەتی ئیشوکار و
خوێندن
لە
دەرەوە
و سەفەری دۆستانە) .
6)
پێوەندی
گشتی
، (ئاگەدارکردنەوەی هەمووان
لە
چالاکییەکانی یونسکۆ و ڕووداوە گرنگەکانی بواری
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور و
یارمەتیدان
بە
جەماوەر
بۆ
فێربوونی
زانست
) .
7) تازەگەریی، (دابینکردنی
پارە
و
کەلوپەل
بۆ
کتێبخانە
و فێرگەکان و ناوەندە زانستییەکانی
ئەو
وەڵاتانەی
لە
شەڕدا
وێران
بوون
یان
دواکەوتوون) .
8)
یارمەتی
تەکنۆلۆجی، (دابینکردنی کەسانی
پسپۆڕ
لە
بوارە
گرنگەکانی
پەروەردە
، ڕاهێنانی مامۆستایان، پەروەردەی تەکنۆلۆجیکی و
لێکۆڵینەوە
و هاوڕایی
زانستی
لەگەڵ
ئەندامانی یونسکۆ
بو
نەهێشتنەوەی نەخوێندەواریی و دروستکردنی
خوێندنگە
و …)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
سازمان
آموزشی، علمی و فرهنگی
ملل
متحد؛
یونسکو
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
United Nations Educational، Scientific
and
Cultural Organization (UNESCO)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
ڕێکخراوەی پەیمانی ئاتلانتیکی باکووری (ناتۆ)
سازمان
پیمان
آتلانتیک
شمالی (
ناتو
)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
ڕێکخراوەی پەیمانی ئاتلانتیکی باکووری (ناتۆ)
North Atlantic Treaty Organization (NATO)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەیمانی ئاتلانتیکی باکووری (ناتۆ)
پەیمانێکی سەربازییە
کە
لە
4/4/ 1949 لەنێوان وەڵاتانی بەلجیکا، کەنەدا، دانیمارک، فرەنسا، بەریتانیا، ئیسلەندا، ئیتالیا، لۆگزامبۆرگ، هۆڵەندا، نەرویج، پورتوگال، وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، یۆنان و تورکیا (1951)، ئەڵمانیای
ڕۆژاوا
(1955) و ئیسپانیا (1982)، مۆرکرا.
بەپێی مادەی پێنجەمی
ئەم
پەیمانە
،
هەر
چەشنە هێرشێک بۆسەر وەڵاتێکی
ئەندام
بکرێت،
هێرش
بۆ
هەموو
ئەندامانی ناتۆ
لە
قەلەم دەدرێ و ناتۆ
خۆی
بە
بەرپرس
دەزانێ
لەم
وەڵاتە
پشتیوانی
بکات و لەسەری هەڵقڕێ. ناتۆ
لە
بنەڕەتدا بەمەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئەورووپای
ڕۆژاوا
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی
سەربازی
سۆڤیەت و بلۆکی
ڕۆژهەڵات
*و
بە
واتایەکی
دیکە
بۆ
بەرگری
لە
پەرەسەندنی
کۆمۆنیزم
دامەزرا. ئەنجومەنی ئاتلانتیکی
باکووری
، باڵاترین پلەی
ئیداری
ناتۆ
لە
ئەژمار
دێت
و ئەرکی
ڕێکخستن
و هاوئاهەنگی لقە بەڕێوەبەرایەتییەکان و کۆمیتەی
سەربازی
بەرعۆدە
گرتووە.
لە
ساڵی 1966 فەرەنسە هێزەکانی
خۆی
لە
ناتۆ کێشاوە و
لە
ئەندامەتی
سەرکردایەتی
سەربازی
هاتە
دەرەوە
.
بەڵام
لە
بەشەکانی پشتگیری
سەربازی
و دابینکردنی بوودجە و دەزگەکانی
هۆشدار
تووشی
نسکۆ
هات
.
بەم
بۆنەوە بارەگەی نێونەتەوەیی ناتۆ
لە
فەرەنسەوە
بۆ
بەلجیکا گواسترایەوە.
دوابەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین*و یەکگرتنەوەی
دوو
پارچەکەی ئەڵمانیا و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، پەیمانی ناتۆ
تووشی
گۆڕانکاری
هات
.
هەندێ
پێیان
وایە
بە
کۆتایی
هاتنی شەڕی سارد*
ئیتر
،
بوونی
ناتۆ کەڵکی نامێنێ،
بەڵام
هەندێکیش
لەسەر
ئەم
بڕوایەن
کە
بە
هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، ئەرکی ناتۆ
کۆتایی
پێ
نەهاتووە و خایلەی سۆڤیەت
تاکوو
ئێستە
هەر
لە
دڵی دەسەڵاتدارانی ڕۆژئاواییدا ماوەتەوە. بەپێی
ئەم
بۆچوونە ناتۆ ئەرکێکی باڵاتر
لە
ئەرکی
سەربازی
هەیە
و لەگوێن دەسپێکێکی
سیاسی
، شانبەشانی
هاوکاری
سەربازی
و دیپلۆماتیک، زامنکەری
هاوکاری
ئابووری
و کۆمەڵایەتیشە.
بۆ
ئەم
مەبەستە
و بەپێی بەرنامەی نوێی ناتۆ
لە
قەوارەی «هاوبەشێتی
لە
ئاشتی»دا
زنجیرە
دانیشتنێک
لە
ژێر
سەردێڕی«1+16»
بە
ئامادەبوونی ناتۆ و وەزیرانی بەرگریی و دەرەوەی سۆڤیەت پێکهات و
سەرەنجام
لە
مانگی
مەی
1997،
ئەم
وەڵاتە
بە
مۆرکردنی ڕێککەوتنێک
لە
پاریس،
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
ئامادەیی
خۆی
بۆ
هاوکاریکردن
لەگەڵ
ناتۆدا ڕاگەیاند.
لە
درێژەی بەئەندامبوونی وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
لە
12 ی مارسی 1999
کۆماری
چێک، مەجارستان و پۆڵەندا چوونە
ناو
ڕیزی وەڵاتانی ئەندامەوە.
لەم
ساڵانەی دواییشدا
هەندێ
لە
ئەندامانی پێشووی پەیمانی وارشەو* هەوڵیانداوە ببنە ئەندامی ناتۆ،
هەر
بۆیە
لە
کۆبوونەوەی
ڕۆژی
21/11/2002 ئەندامانی ناتۆ
لە
پڕاگ
داوا
لە
حەوت
وەڵاتی
بولگاریا، ڕۆمانیا، لیتۆنی، ئیستۆنی، لیتوانیا، سلۆڤاکیا و سلۆڤانیا
کرا
بۆ
ساڵی 2004 ببنە ئەندامی ناتۆ. دواتریش
بە
ئەندامبوونی وەڵاتانی دیکەی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
بەردەوام
بوو
.
ئێستە
ئەم
ڕێکخراوە 26 ئەندامی
هەیە
. ناتۆ
لە
شەڕی
دژە
تیرۆر
لە
ئەفغانستان
وەکوو
هێزێکی
شەڕکەر
لەگەڵ
تاڵیبان
دەوری
چالاک
دەبینێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی کوردستان
ڕە دووکەوتن
ڕادووکەوتن
،
وەدووکەوتن
، وەدووکەوتنی ئافرەتە، کەبە
بێ
ڕای
کەس
و
کاری
بە
شووێن
پیاوێکی بێگانەدا ،
کە
شووی
پێ
بکات.
بۆ
وەدووکەوتنی
هەموو
گیان
لە
بەرێکی
دەبێ
بە
شووێن
یەکێکی تردا: منداڵەکه ڕەدووی دایکی
کەوت
سەرچاوە:
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
ڕەت بوون
گذشتن
سەرچاوە:
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
ڕەت بوون
ڕابردن
سەرچاوە:
فەرهەنگی کوردستان
ڕەت بوون
(موک.):
تێپەڕین
، (هەورا.):
ویاران
سەرچاوە:
فەرهەنگی خاڵ
ڕەتبوون
تێپەڕین
سەرچاوە:
فەرهەنگی کوردستان
ڕەجووا
رجوا
سەرچاوە:
فەرهەنگی کوردستان
ڕەجووان
(زا.): ووڵاخی
ڕەوان
سەرچاوە:
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
ڕەحەت بوون
آسوده
شدن
کنایه
از
آب
پش
ریختن
،
انزال
سەرچاوە:
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
ڕەحەت بوون
ئاسوودە
بوون
برێتی
لە
ئاو
هاتنەوەی
مرۆ
سەرچاوە:
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
ڕەد بوون
گذر
کردن
سەرچاوە:
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
ڕەد بوون
ڕابردن
سەرچاوە:
فەرهەنگی خاڵ
ڕەدبوون
ڕەتبوون
سەرچاوە:
مەردۆخ کوردی - فارسی
ڕەدبوون
رَد
شدن
،
گذشتن
. (
از
آب
مثلاً.)
1080
1081
1082
1083
1084
1085
1086