سبزی جعفری

جافری، سەوزێیکە لە کەرەوز ئەکا

ستایش

مەحت، مەتح

گاومیش
یک وقت، زمانی

ماداک

ماداک، گامێش
سەردەمێ، وەختێ

میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966)

International Covenant on Civil and Political Rights (1966)

یەکێکە لەو دوو پەیماننامە گرنگە نێودەوڵەتییە کە ئەو مافانەی لە جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا باسی لێکراوە، لەباری یاساییەوە زەمانەتیان دەکات تاکوو جێبەجێ بکرێن (بڕوانە مافی مرۆڤ). پەیماننامەکە پێکهاتووە لە کۆمەڵێک مافی مەدەنی و سیاسی هاوبەش بۆ هەموو مرۆڤێک کە دەوڵەتەکان پابەند دەکات بە پیادەکردن و بەرزڕاگرتنیان. ئەم پەیماننامە 53 مادە لەخۆ دەگرێ و گرنگترین مافەکانی بریتین لە: مافی ژیان و ئاسایش، ئازادی بزووتنەوە، ئازادی ڕێکخستنی کۆبوونەوە و خۆپیشاندان، ئازادی بیروڕا و ئایین و ئەندێشە و سڕینەوەی کۆیلایەتی، مافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەکان و قەدەخەکردنی ئەشکەنجە. ڕەشنووسی ئەم پەیماننامە، سەرەتا لە ساڵی 1954 لە کۆمیسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان پێشنیاز کرا و لە ساڵی 1966 لە لایەن کۆمەڵی گشتی پەسند کرا. ئەم پەیمانە لە ساڵی 1976 بە کۆی 35 دەنگ تەوزیم کرا و وەک یاسایەک بڕاوەتەوە.

جامعەی مدنی

Civil society

ئەم زاراوە لە سەدەی 18 پاش ئاڕاستە کردنی تیۆری «پەیمانی کۆمەڵایەتی» هاتە ناو گوتاری سیاسییەوە. کۆمەڵگەی مەدەنی حاڵەتێکە کە تێیدا مرۆڤ دەسبەرداری ئازادییە سروشتییەکان دەبێ و گەردنکەچی دەوڵەت و یاسا دەبێت. لەم چاخەدا باسکردن لە کۆمەڵگەی مەدەنی، باسێکی جیهانییە و ڕەگوڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ وەڵاتانی ڕۆژاوا. لەم وەڵاتانەدا پاش شەڕی جیهانی دووهەم هەوڵ درا بۆ دابینکردنی بەرژەوەندی و بەهرەداریی خەڵک و بەرگری لە سەرهەڵدان و شۆڕش، هەڵسوکەوتی گرووپە کۆمەڵایەتییەکان بەرێوشوێن و تەکوز بکرێن چونکە پێش ساڵەکانی 1980 کۆمەڵگەی مەدەنی لە ئاستی جیهانیدا تووشی لاوازی ببوو.
قەیرانی ئابووری لە کاتی شەڕدا ببووە هۆی زیادبوونی دەوری دەوڵەتەکان لە کۆمەڵگە و ئابووردا. لەمەودوا کەس داواکاری دەوڵەتێکی بچووک نەبوو. دەوڵەتان لە کاروباری ئابووری و کۆمەڵایەتی دەستیان وەردەدا. ئایدیۆلۆجی ناسیۆنالیزم لە وەڵاتانی جیهانی سێهەم، بە زلکردنەوەی ترسێک کە لە بێگانە یا زلهێزەکان بوویان، جێگەیان بۆ لاوازکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی خۆش کرد. تا ئەو کاتەی لەم وەڵاتانەدا دوژمنێکی دەرەکی گوماناوی وێنا بکرێت و هەستی ناسیۆنالیستیش ببتە هاندەر و لە سەر یەکگرتوویی و دەسەڵاتی دەوڵەت تەئکید بکرێت، پێکهاتە و هێزەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی دەبنە هۆی بشێوی و لێکهەڵوەشانی کۆمەڵگە.
سەردەمی شەڕی سارد، قۆناغی داتاشینی دوژمن و ترس لە بێگانەبووە. ئەم وەهمە بۆتە ڕێگرێک لە بەردەم گەشەسەندنی کۆمەڵگەی مەدەنی. ئەگەرچی ڕادەی چالاکبوونی کۆمەڵگەی مەدەنی لە جیهاندا جیاواز بووە. کۆمەڵگەی مەدەنی لە ڕۆژاوا بە نیسبەت ڕۆژهەڵات بەهێزتر بوو.
ئێستا پاش کوژانەوەی ئاگری کەڵەئایدیۆلۆجیایەکی وەک کۆمۆنیزم، ڕێگە بۆ کەنەفتیی ئایدیۆلۆجیایی لە جیهاندا خۆش بووە. لە بەستێنی زانیاری پاش مودێرنیزمیشدا بە شێوازی جۆراوجۆر، ئایدیۆلۆجی کەوتۆتە بەر هێرش و توانج و ڕەخنەی بەهێز. بە گشتی لایەنگری لە لاوازی دەسەڵات خوازی و ئایدیۆلۆجیایی دەوڵەت و بەهێز بوونی لایەنە کۆمەڵایەتی و مەدەنییەکەی، هەر دێتوو خۆیاتر دەبێت. هەڵبەت کۆمەڵگەی مەدەنی بە درێژایی مێژوو تووشی گۆڕان بووە و واتای جۆراوجۆری لێبۆتەوە. دوایین مانای ئەم زاراوە برییتیە لە لاواز بوونی دەسەڵاتی دەوڵەتەکان و ئایدیۆلۆجییە مەزنەکان. کاتێک ئایدیۆلۆجی تووشی قەیران دەبێت و قەیرانی ڕەوابوون و شەرعییەت پەرەدەسێنێت، ئینجا لایەنگری لە کۆمەڵگەی مەدەنی بە کەس ناشاردرێتەوە.
بنەماکانی کۆمەڵگەی مەدەنی:
1ــ بەدەستەوە نەدانی شوناس: واتە ناکرێ شوناسە کۆمەڵایەتییەکان بچووک بکرێنەوە و یەکیان لە «ئەویدی» دا بتوێنرێتەوە. کەواتە کۆمەڵگەی مەدەنی مەکۆی فرەدەنگی و پێکهاتە جیاوازەکانە.
2ــ بنەمای سوودمەندی: خەڵکی بە شوێن زیاترین قازانج و بەرژەوەندی خۆیانەوەن. ئەم بنەمایە دەبێتە پاڵنەرێک بۆ کۆکردنەوەی مەردم لە مەکۆیەکی کۆمەڵایەتیدا.
3ــ بنەمای بەرپرسیاریەتی: بەرپرسیاریەتی لەگەڵ سەربەستی ئاوێتەیە. کەواتە بەرپرسیاریەتی زیاتر بە مانای ئیختیاری زیاترە. بەرپرسیاریەتی دەبێتە هۆی ئەندامەتی ئارەزوومەندانە لە کۆمەڵگەی مەدەنیدا.
4ــ بنەمای دامەزراندن: خەڵک حەز دەکەن کەسانی دیکە وەکارگرن و دامەزرانن بۆ بەدیهێنانی ئامانج و بەرژەوەندییەکانیان. ئەم بنەمایە دەبێتە هۆی تەکوزی کۆمەڵایەتی و یەکسانی مافەکان لەناو پێکهاتەیەکدا.
5ــ باڵادەستی: ئەوە مرۆڤەکانن کە بەپێی پەیمانی نووسراو و نەنووسراو، باڵادەستیی و دەسەڵات و پلە و مەقامی خۆیان دیاری دەکەن. لە کۆمەڵگەی مەدەنیدا بەپێی ئەم بنەمایە هیچ کەسێک ناتوانێ مافی خودایی حکوومەت کردن بۆ خۆی قاییل بێت.
6ــ بنەمای جەبر: جەبر سەبەبی پاکانەیە. ئەم بنەمایە دەبێتە مایەی سڕینەوەی زۆرەملی و گوشارهێنان بەپێی ڕێسای ڕێکخراوەکان و هەرکەس بەپێی بەرپرسیاریەتی خۆی ئەرکەکانی خۆی بەڕێوە دەبات.
7ــ بنەمای نەزانین: نەزانین سەبەبی پاکانەیە. ئەم بنەمایە لە سەر گەڕیانی زانیاری بە شێوەی ئازاد لە ناو پێکهاتەکاندا لەنگەر دەگرێ.
8ــ بنەمای زوڵاڵبوون: ڕوونبوون و ڕووناکی بەسوودترە و کێشە و گرفتان کەم دەکاتەوە. بەم پێیە هیچ کەس بۆی نییە لە ناو گرووپ یان پێکهاتێک کاری شاراوە و پەنامەکی ئەنجام بدات.
9ــ بنەمای خۆخوازی: هەر کەسێک تەنانەت لە ناو گرووپیشدا بەرژەوەندی خۆی زیاتر بەلاوە گرنگە تاکوو بەرژەوەندی کەسانی دیکە. ئەمە دەبێتە هۆی «نە» لێکردن بە پێوەندی مورید ومورادی کە کۆمەڵگەی مەدەنی ڕەت دەکاتەوە.

شلیل

حەمشین

(خۆ.) جوورە قەیسیێکی مزرو ڕەنگ زەردو تەڕە لایەکی سوورە ولایەکەی تریشی زەردە وە لەمژمژەی توندو ڕەقترە ، زۆر و قەیسی دەچێ ولە هەڵووچەی پەیوەندکراوە ، تەرەقی ، لەکاتی خۆیدا ــ ناوێک

(زا.): شیشە تووتن

سەرەتای هەموو کاتێک

اوایل

سەرەتا: دەمەدەمی ئێوارە، دەمەدەمی بەهار

(باک.): نێوبانگ