(نا.)، (مک.) عەیبە، ڕەخنە. زۆر ئیرادە پیاوی گەورە قسەی ناشیرن بکا. بە ئیرادەی مەزانە. ئەوەشیان لێکرد بە ئیراد. تێبــ.- ئەم وشەیە ئەگەرچی عەرەبییە، بەڵام ئەو مەعنایانەی لە کوردیدا وەریگرتووە فڕی بەسەر مەعنا عەرەبییەکەوە نییە. هس.: ئیراد.

(نا.)،(کعر. سن.) ١- کۆششێکی سەرف دەکرێ (بە هێزی مێشک، دەست و بازووی ئینسان یا هەر سەرچاوەیەکی دیکەی هێز) بۆ بەرهەم هێنان، دروست کردن، ساز کردن، ڕێکخستن و...ی ماددەیەک، شتێک یا مەسەلەیەک و.... ٢- هەر کۆششێکی ئینسان بۆ وەدەست هێنانی بژیوی خێزانی خۆی دەیکا. ئەم کابرایە لەوەتی هەیە ئیشی دارتاشییە، خدر گوێ ناداتێ هەر ئیشێکی دەست کەوێ دەیکا. ((هەموو بێ ئیشن و بێ کار و تەوەززەل)) (( ورگ پان و مل ئەستوور و سەلک زل)) (مەلا: گم-١٣). ٣- هەر مەسەلەیەکی جێبەجێ کردنی پێبوێ. ((... کاوە بە ئیشێک چووە دەری ژوورەکە...)) (بلە: ژان-١١١). ((بە ڕیشی گرژ و پرچی پڕ لە ئەسپێ)) (( بناغەی ئیشی کوردان چۆن ئەچەسپێ)) (مەلا: گم-١٣). ٤- کردەوە. (( بە ئیشی تۆش ناشێ بەڵام چار نییە))، (( بەقوربانی ئیشی خوا بم کەسی تێ ناگا)). * کار، (بک.) خەبات، (با) شۆل.

(ست.) وڵاغێکی بەرزە کە خێرا نەڕوا، گران بوڕوا و دەست و قاچی خراپ باوێژێ. خۆشڕەو.

(نا.)،(مک.) فیز، دەعیە. تەکەببور.

(نا.)، (مک.) باری هەڵکەوتنی (جگ)ە لە یەکێ لەو یارییانەی بە میچ دەکرێن. تێبــ.- جگەکە لەسەر پشت دەکەوێ و لا زەقەکەی لە سەرەوە دەبێ. * سۆفی ( لە یارییەکی ترا).

(پب.) بە ئاخری وشەیەکەوە دەلکێ و دەیکا بە سفەت بۆ وشەیەکی تر، کە بە هەرتکیان ناوێکی تازە پێکدێنن. ئەسپە دارینە، شێرە بەفرینە، کاڵە مووینە (موویینە)، کتکە نەوتینە، کۆلکەزێڕینە، مێرگەنەخشینە. تێبــ.- هەم ئەم پاشبەندە و هەم (١-ئینە)ش کاتێ بە وشەیەکەوە دەلکێن کە بە یەکێ لە دەنگ بزوێنەکان دوایی هاتبێ ئەوا دەنگی (هەمزە) باتی ئەوەی بسوێ و لەناو بچێ دەبێتە دەنگی (ی). برایینە، موویینە، دۆیینە و ئەوجار دەنگ بزوێنی (ی) لەبەر قورسی تەلەفوز فڕێ دەدرێ. براینە، مووینە، دۆینە.

(نا.)، (کعر.) ١-پیر، بە ساڵاچوو. ٢- ڕیش سپی، کەیخودا. ((هەر لە گەورەیان هەتا مندالان، هەر لە منداڵان هەتا ئیختییاران)) (تحفە: ج٢-٢٦٢) ئیختییار و موختاری دێیەکە شایەتی بۆ دەدەن. تێبــ.- وا دیارە ئەم وشەیە لە تەشکیلاتی عوسمانی کەوتۆتەوە ڕەنگە لە پێشداهەر بەو کەسانە گوترابێ کە بۆ پێوەندی دەگەل کاربەدەستان و ڕاپەڕاندنی ئیش و کاری خەڵک دەست نیشان دەکران، جا چونکە ئەوانە زۆریان بەساڵاچوون بۆیە مانای (پیر و ڕیش سپی) شی لێ کەوتۆتەوە.

(نا.)،(کعر.) ١- داهات، حاسڵ، گشت ئەو پارەیەی لە کاروکاسپی، یان کشتووکاڵ دەست کەسێ دەکەوێ. ((یەک دوو دێی داوەتێ سوڵتان پەیی ئیعتامی تەعام)) (( هەر یەکێکی بە قەدەر خەزنەیێ ئیرادی هەیە)) (ڕەزا- ٣٨). ٢- هەموو ئەو پارە و پووڵانەی کە لە ڕێگای جۆربەجۆرەوە دەڕژێتە خەزێنەی دەوڵەتێک.

(نا.)، (مک.) زللەیە، کە لە پشت مل دەدرێ *(کعر.) تەوقات. (کی.) دۆق. تێبــ.- ئەم ئیشە نیشانەی بە سووک زانینی ئەو کەسەیە کە لە پشت ملی دەدرێ، جاروبارەش بۆ گاڵتە و گەپ دەکرێ و بەستراوە بە کەسەکانەوە.

(ست.) حاڵی ڕوووبارێکی هەندێ وەخت ئاوی پێدادێ و کاتێکیش وشکی دەکا.

(نا.)،(کعر.) هەموو ئەو وڵامانەی کەسێک دەربارەی مەسەلەیەک لە سوال و جوابێکی ڕەسمیدا دەیانداتەوە.

(بن.) بۆ دیاری کردنی فەرق و جیاوازی، بێجگە لە.... بەفر هەموو لایەکی گرتۆتەوە ئیللا سلەیمانی نەبێ. ئیللا بە قسەی خۆی نەبێ بە قسەی کەس ناکا.

(ئم.) بەدوای وشەیەکەوە دەلکێ و ئەو مانایە دەخاتە ناو ڕستەکەوە: ١- هەروەها. ئێوە بڕۆن منیش دێم. ٢- وەک یەکی لەلانی حاڵ و میقدارەوە لەنێوان دوو شتانا یا دوو کەساندا. کوڕەکەی خاڵندیش لەوێ بوو. ٣- تەنانەت. ((... ئێساکە لە قەندیلیش بەفر نەکەوتووە، قامووسیش تەماڵ ناگرێ...)) (قزڵجی: پێکەنین-٥٤). ٤- ئەگەرچی، هەرچەندکە. نانەکە ڕەشیش بوو بەڵام برسی بووین هەر خواردمان. سێ گوللەشی بەرکەوت بەڵام هیچی لێنەهات. ٥- با. دەبا. بڵا. ((بشفڕی هەر بزنە)). چاویشی دەرێ بەڵام ئەم قسەیە وا نییە. *(هو.) ئیچ. (بک.) ژی. تێبــ.- آ) ئەم وشەیە دەگەڵ فیعلدا بە شێوەی خوارەوە بەکاردەهێندرێ: آ) لە فیعلی (ماضی)دا دەخرێتە نێوان ڕەگی فیعل و زەمیرەکەیەوە. کوشتیشم، خواردووشمە. ب) لە (ماضی نقلی) و (مضارع)دا بەدوای نیشانەی (مضارع)ەوە دێت. دەشیکوشتم. دەشیکوژم و هیچیش نابێ. ج) لەو فیعلانەدا کە مەسدەرەکەیان (مرکب)ە یا پێشبەندی فیعلیان هەیە دەخرێتە دوای کەرتی یەکەمی مەسدەرەکەوە. لێشمدا، هەڵیشی گرت، بەیشی دایەوە کەچی نەشکا. لێشی دەدەم، هەڵیشی دەگرێ. بەریشی دەداتەوە. د) دا دەکەوێتە دوای نیشانەی )ئەمر)ەوە. ئالێک بکە بەر ئەسپەکە و بشی بەستەوە. ئەگەر بشمکوژن. بشی بردبا کەس نەبوو دەستی بگرێ. ٢) لە کاتێکا بەدوای وشەیەکدا بێت کە بەیەکی لە دەنگ بزوێنەکان دوایی هاتبێ تەنیا (ش)ەکەی دەمێنێتەوە. میتزاش قسەی کرد. حەمەش هات. ئاڵووباڵووش میوەیەکی کوردستانە. نان و دۆشمان چەنگ نەکەوت. گەنمە شامیش دەکرێ بە نان. پێرێش چووم هەر لەوی نەبوو. جاروبارە بەم حاڵەشەوە تەنیا دەنگی (هەمزە)کە دەسوێ. میرزایش، ئاڵووباڵووش، دۆیش. ٣- ئەم وشەیە، بە قسەی ژابا لە زمانی ئاوێستاییدا (زی)یە کە هەر (ژی) ئێستای لەهجەی باکووری خۆمانە (تم: ژابا-٢٣١) و لە زمانی پەهلەویدا وەک ئێستای هەورامی (ئیچ) بووە کە لە (ئی= ئامرازی تێک بەستن) و دەنگی (چ) پێکهاتووە. (تم: فرە، پفا-٨٧).

(پارس ئیل - pars’îl)

ساڵی پڵنگ.

پان اسلامیسم

Pan-islamism

بزاڤێکی سیاسی بان - نەتەوەیی و بان ـــ ئەتنیکی کە لە سەدەی نۆزدەوە دەستی پێکرد بەمەبەستی بردنەسەرەوەی هۆشیاری سیاسی موسوڵمانان بۆ پێکهێنانی بەرەیەکی یەکگرتوو لەمەڕ پاڕاستنی بەرژەوەندی و کیانی کۆمەڵگەی ئیسلامی لە بەرانبەر شاڵاوەکانی سیاسەتی ئیستیعماردا. پان ئیسلامیزم بریتییە لە: ئارمانجی ڕێبەرانی موسوڵمان لە 1890 بەملاوە بۆ زیندووکردنەوەی دەسەڵات و یەکگرتوویی خەڵکانی موسوڵمان لەژێر ئاڵای دەسەڵاتێکی یەکگرتوودا. ڕیشەی ئەم جووڵانەوە لە لایەکەوە ئەگەڕێتەوە بۆ وشیاربوونەوەی موسوڵمانان دەرحەق بە دواکەوتوویی دەسەڵاتی جیهانی ئیسلام. لە لایەکی دیکەوە، پاڵنەری سەرەکی ئەم جووڵانەوە پەیوەست بوو بە دەست بەسەراگرتنی ئەوروپییەکان بە سەر وەڵاتانی ئیسلامی لە سەدەی نۆزدە و بیستدا. وشیاربوونەوە بە ڕێژەی دواکەوتوویی ئیسلام، بووە هۆی سەرهەڵدانی وەهابییەت کە بانگەشەی بۆ گەڕانەوە بۆ سەرەتاکانی ئیسلام و زیندووکردنەوەی سوننەتەکانی پێغەمبەر دەکرد، بەڵام لە هەمان کاتدا ڕواوڕوویی لەگەڵ ڕۆژاوا، ڕێبەرانێکی وەکوو «سەید جەمالەدینی ئەفغانی»ـشی هێنایە مەیدان کە خوازیاری گۆڕانی بەرەو تەباکردنی ئیسلام بوو لەگەڵ هەلومەرجی ژیانی هاوچەرخدا. بێجگە لەمەش، ئەفغانی، بە شوێن یەکگرتووییی جیهانی ئیسلام بوو لەژێر سایەی خەلیفەیەک کە بتوانێ بەر بەهێرشی مەسیحییەکان بۆ سەر خاکی موسوڵمانان بگرێ.
لە سەدەی شازدە، کاتێک کە وەڵاتانی عەرەبی کەوتە دەستی سوڵتانی عوسمانی، شیعە و سوڵتانی مەراکیش و پاشای مەغوولانی هێند نەبێ، تەواوی موسوڵمانان بۆ سوڵتانی عوسمانی ــ کە پێیان دەگوتن خەلیفە ــ وەکوو پارێزەری ئایین سەیریان دەکرد. ئەودەم سوڵتانی عوسمانی بەناوی خەلیفەوە بە سەر بەشێکی زۆر لە «دارولئیسلام» حوکمڕانییان دەکرد.
«سوڵتان عەبدولحەمیدی دووهەم» (1876ــ1909)، تەبلیغاتێکی وەهای بۆ ئیسلام کردبوو کە دەسەڵاتدارانی ئەورووپا، تۆقابوون لە وەیکە نەکا موسوڵمانانییان لێ یاخی بکات! ئەگەرچی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، لە باری سیاسی و سەربازییەوە لە بەرانبەر دەسەڵاتی ئەورووپاییەکاندا هەر دەهاتوو لاوازتر دەبوو، بەڵام بە دروشمی پان ئیسلامیزم، خۆی لە لای موسوڵمانان هەڵئەکێشا و توانیبوی وەکوو دەمڕاستی دەوڵەتی پێشڕەوی ئیسلامی لە ئەنجومەنە ئەورووپاییەکان دەنگی خۆی لە لایەن ئیسلامەوە هەڵبڕی. پێش ئەوەیکە بیرۆکەی ناسیۆنالیستی لە ئەورووپاوە بێتە ناو ئیسلامەوە، پان ئیسلامیزم، ئایدیۆلۆجیای زاڵ بوو بە سەر دونیای ئیسلامیدا و عەبدولحەمید، وەکوو خەلیفەی موسوڵمانان، پشتیوانی لێدەکرد و چەند کەسایەتییەکیش تەبلیغیان بۆ دەکرد. «سەید جەمالەدینی ئەفغانی» یەکێک لەوانە بوو کە لە چەندین وەڵاتی ئیسلامی وەکوو، ئەفغانستان و ئێران و هێند و میسر و عوسمانی، بانگەشەی بۆ ئیسلام دەکرد. تەنانەت تەبلیغەکانی لە جاوە و تونێس و شانگهای دەنگی دابۆوە.
لە ساڵی 1903 «عەبدوڵا سوهرەوەردی» ئەنجومەنی پان ئیسلامی لە لەندەن دامەزراند و لە بڵاڤۆکێکیشدا کە بەناوی پان ئیسلام دەری دەکرد، بۆ ئاڕاستەکردنی ئیسلام لە چەمک گەلێکی ئەندێشە ئەورووپاییەکان وەکوو هیومانیزم و لیبراڵیزم و سوسیاڵیزم کەڵکی وەردەگرت و هێرشی دەکردە سەر لایەنە دزێوەکانی شارستانییەتی ئەورووپایی. لەو کاتەدا بۆ یەکگرتنی شیعە و سوننەش هەوڵ دەدرا و بەم بۆنەوە لە ساڵی 1911 تاقمێک لە زانایانی ئێرانی و عوسمانی، لە نەجەف کۆبوونەوە و بەم قەناعەتە گەیشتن کە لە بنەڕەتدا هیچ جیاوازییەک نێوان دوو فیرقەکەدا نییە. بەڵام ئەم هەوڵانە جێگیر نەبوون. لایەنگرانی یەکگرتنی ئیسلامی هەموو ساڵێک بە هۆشمەندییەوە لە مەراسیمی حەج بۆ تەبلیغ کەڵکیان وەردەگرت. بەڵام گەورەترین پلانێک کە لەم بابەتەوە سەرنجی حاجییەکانی ڕاکێشا، هێڵی ئاسنی حیجاز بوو کە بە دارایی شەخسی کەسانێکی وەکوو سوڵتان عەبدولحەمید دروست کرا و بووە یادگارێک بۆ ئامانجی پان ئیسلامیزم.
پان ئیسلامیزم، لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیدا واتای شوناسی توێژاڵێکی ـــ ئایینزایی موسوڵمانەکانی کردە شوناسێکی سیاسی. لەم ڕووەوە پان ئیسلامیزم، بە پلەی یەکەم، بزاڤێکی ناسیونالیستی بووە بۆ دامەزرانی دەوڵەتێکی نەتەوەیی نوێ لەڕێی ئاوێتەکردنی کەلتوور و سیاسەتەوە. ئەم بزاڤە بە چەمکەکانی «ئۆمەت و خەلافەت»، بێئەوەی بەڵێنی ڕزگاری یا کۆچ بدات، مانایەکی سیاسی دەبەخشێ. لە واقیعدا پان ئیسلامیزم بوو بە کەرەستەیەکی بەهێز بۆ بەدنیاییکردن و دەروونیکردنی چەمکی نوێی نیشتمان و ناسیۆنالیزم.
ململانێی ناسیۆنالیزم: ڕووخانی عەبدولحەمید لە ساڵی 1909 نیشانەی لە بەینچوونی پان ئیسلامیزم بوو. شکستهێنانی عەبدولحەمید لە یەکخستنەوەی جیهانی ئیسلام و بەرگری نەکردن لە داگیرکارییەکانی ئەورووپا لە وەڵاتە ئیسلامییەکان، گەلێک لە زانایانی ئیسلامی کە لە دەست ئیستبدادی سوڵتان تەنگیان پێ هەڵچنرابوو، هان دا کە بۆ گۆڕینی ئەو سیستەمە سیاسیە ڕێگەچارەیەک بدۆزنەوە. بەرەی نوێ کە لە حکوومەتی قانوون و ناسیۆنالیزمی ڕۆژاوا کاریگەریی وەرگرتبوو، بە هیوا بوو کە بە یارمەتی ئەم چەمکانە، دەوڵەتێکی بەهێز لە عوسمانیدا بێنێتە سەرکار. بەڵام ناسیۆنالیزم بووە هۆی لێکترازانی وەڵاتە ئیسلامییەکان. چونکە ناسیۆنالیزم لە کۆمەڵگەیەکی وەکوو «دارولئیسلام» کە پێکهاتێک بوو لە ڕەگەز و نەتەوەی جۆراوجۆر، بووە هۆی لێکپچڕان و لاگیری بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوە. تورکە ناسیۆنالیستەکان، کە سۆزێکیان بە نیسبەت وەڵاتانی ئیسلامییەوە نەبوو، لە شەڕی یەکەمی جیهانی بوونە هاوپەیمانی ئەڵمانیا بەڵام عەرەبی موسوڵمان ئەم هاوپەیمانییەیان ڕەت کردەوە.
ئەو ڕژێمە تازەی کە لە دوای شەڕی جیهانی یەکەم لە تورکیا دەسەڵاتی بە دەستەوە گرت، بەپێی بنەماکانی ناسیۆنالیزم دامەزرا. دەسەڵاتی خەلیفەکان لەپێشدا لە مستوای مەعنەوی (1922) پووچەڵ بۆوە و ئینجا لە 1924 ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لێکهەڵوەشا و بە یەکجاری ڕووخا. موسوڵمانە سوننەکان بەم کارەی تورکان ناقاییل بوون.
پاش شەڕی دووهەمی جیهانی، دوو وەڵاتی پاکستان و ئەندونیسیا سەربەخۆییان وەرگرت و ئەم دوو وەڵاتە ئیسلامییە، بوونە هۆی لەدایکبوونی ڕاپەڕینێکی ئیسلامی. هەروەها لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و باکووری ئەفریقا، چەندین وەڵاتی عەرەبی موسوڵمان دامەزرا. بەڵام گەشەی ناسیۆنالیزمی عەرەبی کە بۆ ئیسلام بە چاوی ڕەگەزێکی عەرەبی دەیڕوانی، ئاواتی یەکگرتنی جیهانی ئیسلامی بە فیڕۆ دەدا. لەم ڕووەوە بوو کە وەڵاتانی ئیسلامی بۆ یەکخستنی دەنگی ئەم وەڵاتانە لە ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکان، لە ساڵەکانی 1952 لە کەراچی و 1954 لە مەککە، «کۆنفڕانسی نەتەوە موسوڵمانەکانیان» دامەزراند کە بوو بەهۆی پێکهێنانی کۆنگرە و نووسینگەی هەمیشەیی. کاری ئەم نووسینگە سازدانی دیداری ساڵانەی سەرۆکی وەڵاتانی ئیسلامییە و هەوڵدان بۆ ڕێکخستنی چالاکی و هاوڕاکردنیان لە کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی. ئینجا هێدی هێدی لە خەونەکانی پان ئیسلامیزمیش دوور کەوتەوە.

(پیچی ئیل - pîçî il)

ساڵی مەیموون، نۆیەم ساڵی، دەورەی 12 ساڵەی تورکییه.

نگا: پێک ئانین

پێک ئانین