ئەم دادگەیە پاش شەڕی دووهەمی جیهانی بەمەبەستی لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی جەنگ و دادگەیی کردنی ڕێبەرانی نازی لەسەردەمی شەڕ لە شاری نۆرمبێرگی ئەڵمانیا دامەزرا. ئەم تاوانانە بریتی بوون لە: داڕشتن و بەڕێوەبردنی شەڕی دەستدرێژکارانە، کۆمەڵکوژی*، سووکایەتیکردن بە دیلەکانی جەنگ، تاوان دژ بە مرۆڤایەتی، پێشێلکردنی یاسا و چوارچێوەکانی جەنگ.
لەنێوان 177 گومانبار، 25 کەس لەسێدارەدران، 25 کەس کەوتنە زیندانی هەمیشەیی، 97 کەس زیندانی کورت و درێژخایەن ( لە 15 تا 25ساڵ ) و 35 کەسیش بێتاوان دەرچوون. ئەم دادگەیە لە ساڵی 1945 تا 1947 بەردەوام بوو.

ئەم دادگەیە لقی دادوەری ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکانە کە لە ساڵی 1946 بەمەبەستی ڕاگەیشتن بە کێشە و ناکۆکیە نێودەوڵەتییەکان دامەزرا و ناوەندەکەشی لە شاری لاهای هۆڵەندایە. ئەم دادگەیە پانزە دادوەری باڵای هەیە کە لە لایەن کۆمەڵەی گشتی و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ماوەی 9 ساڵ هەڵدەبژێردرێن و هەر ساڵەی پێنج کەسیان دەگۆڕێ. ئەندامانی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایش، هەمیشە مافی پاڵاوتنی یەکێک لەو دادوەرانەیان هەیە و دەتوانن هەڵیبژێرن.
ئەو کێشانەی کە لە دادگەی نێونەتەوەیی لاهای لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێ بریتین لە:
ــ گۆڕینی هەموو ڕێککەوتننامە و پەیماننامەکان.
ــ چارەسەرکردنی ئەو گیروگرفتە یاساییانەی کە وەکوو پرسیار لە لایەن دەوڵەتانی ئەندام دەخرێتە بەردەم دادگەوە.
ــ دیاریکردنی ئاستی بەرکەوتنی زیانێک کە لە ئەنجامی پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان، ڕووبەڕووی وەڵاتێک دەبێتەوە و چۆنییەتی قەرەبووکردنەوەیان.
دادگەی نێونەتەوەیی داد تاکوو ئێستە چارەسەری بۆ چەندەها کێشەی نێودەوڵەتی دۆزیوەتەوە بەڵام فەرمانەکانی هەمیشە ناگەنە ئاستی جێبەجێکردن .
دادگەی مافی مرۆڤی ئەورووپا: بڕوانە مافەکانی مرۆڤ.

ئەم زاراوە یەکەم جار لە لایەن جۆن های، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە سێپتەمبەری 1899 بە مەبەستی پەرەسەندنی ئابووری وەڵاتی چین و پاراستنی سەربەخۆیی ئەم وەڵاتە بەکار براوە. بەڵام ئێستا مەبەست لەم زاراوە ئازادبوونی چالاکی بازرگانی و سەرمایەدانانی وەڵاتانی دەرەکییە لە وەڵاتێکدا لە سەر بنەمای یەکسانی مافەکان. سەرچاوەی ئەم سیاسەتە دەگەڕێتەوە بۆ بنەماکانی لیبرالیزمی ئابووری.

کۆمەڵگەی جڤاکی لە بەرانبەر کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ باسکردن لە جۆرە پێوەندییەک لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگە هاتۆتە ئاراوە. بە گشتی هەندێ لە نووسەران هەموو کۆمەڵگەکان بێ ڕەچاوکردنی ڕژێمە سیاسیەکان، بە کۆمەڵگەی جڤاکی لە قەڵەم دەدەن چونکە لەم جۆرە کۆمەڵگەیەدا وێکچوویی فیکر و بیروڕا بەرچاوترە لە تەوفیر و جیاوازییەکانی نێوانیان. لێکچوواندن و هاوشێوەکردن، تایبەتمەندی سەرەکی کۆمەڵگەی جڤاکییە. بە کورتی کۆمەڵگەی جڤاکی لە ڕەوتی هەنگاونان لە کۆمەڵگەیەکی سوننەتیەوە بەرەو کۆمەڵگەیەکی مۆدێرنە سەرهەڵدەدات. لە کۆمەڵگەی جڤاکیدا بە گشتی جیاوازی پیشەیی و سینفی و سوننەتییەکان کاڵ دەبنەوە.
هەنگاونان لە «ڕەشەگەل» ـەوە بەرەو«کۆمەڵگە» سەرهەڵدانی کۆمەڵگەیەکی جڤاکی مسۆگەر دەکات. کەلتوورە ناوچەیی و لۆکاڵییەکان لە کاتی پەیدابوونی کۆمەڵگەی جڤاکی، مەحف دەبنەوە. لە وەها کۆمەڵگەیەکدا هۆشیاریی چینایەتی لە هەناوی هۆشیاریی جڤاکیدا دەتوێتەوە و یەکگرتووییەک لە نێوان ئایدیۆلۆژی چینوتوێژەکان دێتە کایەوە. لە ناخی کۆمەڵگەی جڤاکیدا زەمینە بۆ دامەزرانی ڕێکخراوە و بزاڤی جڤاتی خۆش دەبێت و لە ئاکامی ئەم بەهەرەوەزکردنەدا چینەکانی خوارەوەی کۆمەڵگە دەکەونە ناو جەغزی دەزگە سیاسییەکانەوە. هاوبەشێتی سیاسی لەم کۆمەڵگەیانەدا بەپێی حەز و بەرژەوەندی پیشەیی نییە بەڵکوو بەپێی هەرەوەزکردن و هاندانە. لەم ڕووەوەیە کە یەکگرتوویی ڕیزەکانی جڤات لاواز دەبێ و زەمینەی بە ئایدیۆلۆژیک کردنی کۆمەڵگەش فەراهەم دەبێت.
لە پێناسەیەکی دیکەدا سیاسەتی جڤاکی یان کۆمەڵگەی جڤاکی کاتێک دێتە ئاراوە کە خەڵقێکی زۆر، بەدەر لە ڕێسا و شێوازە سیاسییەکان، بە مەبەستی کارتێکردن لەسەر کۆمەڵگە دەستدەدەنە کردەوەیەکی سیاسی. جگە لەمەش لە کۆمەڵگەی دیموکراتیدا سیاسەتی جڤاتی دژی دیموکراسییەتە چونکە لە سیستەمی قانوونی لادەدات. نموونەی ئەم جۆرە سیاسەتە جڤاکییانە مەککارتیزمە. بەپێی شرۆڤەیەکی کۆمەڵگەی جڤاکی، مەترسییەکی سەرەکی کە لە سیستەمی سیاسی و ئازادییە مەدەنییەکان هەڕەشە دەکات ، باڵادەستی و دەسەڵاتی جڤاتە بە سەر نوخبەکاندا.

ئەم زاراوە لە سەدەی 18 پاش ئاڕاستە کردنی تیۆری «پەیمانی کۆمەڵایەتی» هاتە ناو گوتاری سیاسییەوە. کۆمەڵگەی مەدەنی حاڵەتێکە کە تێیدا مرۆڤ دەسبەرداری ئازادییە سروشتییەکان دەبێ و گەردنکەچی دەوڵەت و یاسا دەبێت. لەم چاخەدا باسکردن لە کۆمەڵگەی مەدەنی، باسێکی جیهانییە و ڕەگوڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ وەڵاتانی ڕۆژاوا. لەم وەڵاتانەدا پاش شەڕی جیهانی دووهەم هەوڵ درا بۆ دابینکردنی بەرژەوەندی و بەهرەداریی خەڵک و بەرگری لە سەرهەڵدان و شۆڕش، هەڵسوکەوتی گرووپە کۆمەڵایەتییەکان بەرێوشوێن و تەکوز بکرێن چونکە پێش ساڵەکانی 1980 کۆمەڵگەی مەدەنی لە ئاستی جیهانیدا تووشی لاوازی ببوو.
قەیرانی ئابووری لە کاتی شەڕدا ببووە هۆی زیادبوونی دەوری دەوڵەتەکان لە کۆمەڵگە و ئابووردا. لەمەودوا کەس داواکاری دەوڵەتێکی بچووک نەبوو. دەوڵەتان لە کاروباری ئابووری و کۆمەڵایەتی دەستیان وەردەدا. ئایدیۆلۆجی ناسیۆنالیزم لە وەڵاتانی جیهانی سێهەم، بە زلکردنەوەی ترسێک کە لە بێگانە یا زلهێزەکان بوویان، جێگەیان بۆ لاوازکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی خۆش کرد. تا ئەو کاتەی لەم وەڵاتانەدا دوژمنێکی دەرەکی گوماناوی وێنا بکرێت و هەستی ناسیۆنالیستیش ببتە هاندەر و لە سەر یەکگرتوویی و دەسەڵاتی دەوڵەت تەئکید بکرێت، پێکهاتە و هێزەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی دەبنە هۆی بشێوی و لێکهەڵوەشانی کۆمەڵگە.
سەردەمی شەڕی سارد، قۆناغی داتاشینی دوژمن و ترس لە بێگانەبووە. ئەم وەهمە بۆتە ڕێگرێک لە بەردەم گەشەسەندنی کۆمەڵگەی مەدەنی. ئەگەرچی ڕادەی چالاکبوونی کۆمەڵگەی مەدەنی لە جیهاندا جیاواز بووە. کۆمەڵگەی مەدەنی لە ڕۆژاوا بە نیسبەت ڕۆژهەڵات بەهێزتر بوو.
ئێستا پاش کوژانەوەی ئاگری کەڵەئایدیۆلۆجیایەکی وەک کۆمۆنیزم، ڕێگە بۆ کەنەفتیی ئایدیۆلۆجیایی لە جیهاندا خۆش بووە. لە بەستێنی زانیاری پاش مودێرنیزمیشدا بە شێوازی جۆراوجۆر، ئایدیۆلۆجی کەوتۆتە بەر هێرش و توانج و ڕەخنەی بەهێز. بە گشتی لایەنگری لە لاوازی دەسەڵات خوازی و ئایدیۆلۆجیایی دەوڵەت و بەهێز بوونی لایەنە کۆمەڵایەتی و مەدەنییەکەی، هەر دێتوو خۆیاتر دەبێت. هەڵبەت کۆمەڵگەی مەدەنی بە درێژایی مێژوو تووشی گۆڕان بووە و واتای جۆراوجۆری لێبۆتەوە. دوایین مانای ئەم زاراوە برییتیە لە لاواز بوونی دەسەڵاتی دەوڵەتەکان و ئایدیۆلۆجییە مەزنەکان. کاتێک ئایدیۆلۆجی تووشی قەیران دەبێت و قەیرانی ڕەوابوون و شەرعییەت پەرەدەسێنێت، ئینجا لایەنگری لە کۆمەڵگەی مەدەنی بە کەس ناشاردرێتەوە.
بنەماکانی کۆمەڵگەی مەدەنی:
1ــ بەدەستەوە نەدانی شوناس: واتە ناکرێ شوناسە کۆمەڵایەتییەکان بچووک بکرێنەوە و یەکیان لە «ئەویدی» دا بتوێنرێتەوە. کەواتە کۆمەڵگەی مەدەنی مەکۆی فرەدەنگی و پێکهاتە جیاوازەکانە.
2ــ بنەمای سوودمەندی: خەڵکی بە شوێن زیاترین قازانج و بەرژەوەندی خۆیانەوەن. ئەم بنەمایە دەبێتە پاڵنەرێک بۆ کۆکردنەوەی مەردم لە مەکۆیەکی کۆمەڵایەتیدا.
3ــ بنەمای بەرپرسیاریەتی: بەرپرسیاریەتی لەگەڵ سەربەستی ئاوێتەیە. کەواتە بەرپرسیاریەتی زیاتر بە مانای ئیختیاری زیاترە. بەرپرسیاریەتی دەبێتە هۆی ئەندامەتی ئارەزوومەندانە لە کۆمەڵگەی مەدەنیدا.
4ــ بنەمای دامەزراندن: خەڵک حەز دەکەن کەسانی دیکە وەکارگرن و دامەزرانن بۆ بەدیهێنانی ئامانج و بەرژەوەندییەکانیان. ئەم بنەمایە دەبێتە هۆی تەکوزی کۆمەڵایەتی و یەکسانی مافەکان لەناو پێکهاتەیەکدا.
5ــ باڵادەستی: ئەوە مرۆڤەکانن کە بەپێی پەیمانی نووسراو و نەنووسراو، باڵادەستیی و دەسەڵات و پلە و مەقامی خۆیان دیاری دەکەن. لە کۆمەڵگەی مەدەنیدا بەپێی ئەم بنەمایە هیچ کەسێک ناتوانێ مافی خودایی حکوومەت کردن بۆ خۆی قاییل بێت.
6ــ بنەمای جەبر: جەبر سەبەبی پاکانەیە. ئەم بنەمایە دەبێتە مایەی سڕینەوەی زۆرەملی و گوشارهێنان بەپێی ڕێسای ڕێکخراوەکان و هەرکەس بەپێی بەرپرسیاریەتی خۆی ئەرکەکانی خۆی بەڕێوە دەبات.
7ــ بنەمای نەزانین: نەزانین سەبەبی پاکانەیە. ئەم بنەمایە لە سەر گەڕیانی زانیاری بە شێوەی ئازاد لە ناو پێکهاتەکاندا لەنگەر دەگرێ.
8ــ بنەمای زوڵاڵبوون: ڕوونبوون و ڕووناکی بەسوودترە و کێشە و گرفتان کەم دەکاتەوە. بەم پێیە هیچ کەس بۆی نییە لە ناو گرووپ یان پێکهاتێک کاری شاراوە و پەنامەکی ئەنجام بدات.
9ــ بنەمای خۆخوازی: هەر کەسێک تەنانەت لە ناو گرووپیشدا بەرژەوەندی خۆی زیاتر بەلاوە گرنگە تاکوو بەرژەوەندی کەسانی دیکە. ئەمە دەبێتە هۆی «نە» لێکردن بە پێوەندی مورید ومورادی کە کۆمەڵگەی مەدەنی ڕەت دەکاتەوە.

ئەم زاراوە لە لایەن کارۆل پۆپێر فەیلەسووفی نەمسایی لە کتێبی «کۆمەڵگەی کراوەودوژمنەکانی» (1945) بۆ پێناسە کردنی کۆمەڵگەیەکی ئاواڵە هاتۆتە ئاراوە کە تێیدا هەموو کەس بتوانێ بە شێوەیەکی سەمەربەخش لە دەسەڵاتداران ڕەخنە بگرێ. پۆپێر بە نەقڵکردنی ئەم گوزارەی پریکلێس لەگەڵیا هاودەنگە کە دەڵێ: «ئەگەرچی تەنیا دەستەیەکی کەم، سیاسەت بەرهەم دێنن بەڵام هەموومان دەتوانین لە بارەیەوە دادوەری بکەین». ئەمەش بە مەرجێک بە ئەنجام دەگات کە هێرش بکرێت بۆ سەر ئیستبداد و هایراکی «داخراو»ی کۆمەڵایەتی و سیاسی کە ئیجازە بە کەس نادات بەپێی لێوەشاوەیی و کارامەیی بەرەو پێشەوە بڕوات.