سەرجەمی وەڵاتانی ئەورووپای ڕۆژاوا و ئەمەریکای باکووری کە بریتین لە پێشکەوتووترین وەڵاتانی سەرمایەداری جیهان، بە بلۆکی ڕۆژاوا ناوبردە کراوە. بە مانایەکی دیکە بلۆکی ڕۆژاوا بە وەڵاتانی ئەروپای ڕۆژاوا (سوید و نەمسای لێدەرچێ) لەگەڵ ئەمەریکای باکوور دەگوترێ کە ئەندامی ڕێکخراوەی ئەتلانتیکی باکووری (ناتۆ) *بن و لە بەرەیەکی سیاسی و سەربازی دژ بە بلۆکی ڕۆژهەڵاتدا یەکیان گرتووە، بەڵام ئەم زاراوە وەڵاتانی سەرمایەداری پێشکەوتووی وەکوو ئوستورالیا و زیلاندی نوێ و ئەفریقای باشووریش لەخۆ دەگرێ. کەواتە وشەی ڕۆژاوا، لایەنێکی جوگرافی ڕووت نییە بەڵکوو ئەویش وەکوو بلۆکی ڕۆژهەڵات زیاتر هەڵگری بارێکی ئایدیۆلۆجیکییە کە درێژەی شارستانییەتی ڕۆژاوا لە ئەژمار دێت.
زاراوەی بلۆکی ڕۆژاوا، هەندێ جار دەوڵەتانی داندراو یان یەکگرتووی ڕۆژاوا لە ئاسیا و ئەفریقا و ئەمەریکای لاتینیش لەخۆ دەگرێ. لێرەدا واتای ئایدیۆلۆجیکی و سیاسی ئەم زاراوە مەبەستە.
دوای شەڕی جیهانی دووهەم، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بووە هێزی یەکەمی جیهان و پێشەنگاوی سیستەمی سەرمایەداری. ئەم وەڵاتە لە بەرانبەر سۆڤیەتدا بوو بە دەسەڵاتی سەرەکی بلۆکی ڕۆژاوا و ڕۆژهەڵات. هاوکات لەگەڵ ئاڵوگۆڕەکانی 1960و 70 لە جیهان، دەسەڵاتی سۆڤیەت لە بلۆکی ڕۆژهەڵات، هەر ئەهاتوو لاوازتر دەبوو. ئەمریکاش دەسەڵات و شەوتی جارانی لێ ئەستێندرا. پاش ئاوەدانکردنەوەی ئەورووپا و بەهێزبوونەوەی بەریتانیا و فەرەنسە و ئینجا ئەڵمانیا و ژاپۆن، ئەم وەڵاتانە لە بڕیارە سیاسی و ئابوورییەکانی ئەمەریکادا ڕێدەستیان پەیدا کرد و لە ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان، وەڵاتانی هاوپەیمانی ئەمەریکا و ڕۆژاوا لە «جیهانی سێهەم» *دا بەزۆری بە پێچەوانەی ئەمەریکا، هەڵوێستیان دەگرت.
زاراوەی بلۆکی ڕۆژاوا و بلۆکی ڕۆژهەڵات، زیاتر لە قۆناخی «شەڕی سارد» * باو بوون.

بە کۆمەڵێک لە وەڵاتانی کۆمۆنیستی ئەورووپای ڕۆژهەڵات و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، دەگوترا «بلۆکی ڕۆژهەڵات». ئەم وەڵاتانە هەڵگری ئایدیۆلۆجیای کۆمۆنیستی بوون کە لە بەرانبەریاندا «بلۆکی ڕۆژاوا» * شیر و تیری نیشان دەدا.
تا شەڕی جیهانی دووهەم تەنیا دوو وەڵاتی سۆڤیەت و مەغولستان، سەر بە کۆمۆنیست بوون. بەڵام پاش داگیرکردنی ئەورووپای ڕۆژهەڵات لە لایەن ئەرتەشی سوورەوە، وەڵاتانی ڕۆمانیا و پۆڵۆنیا و بولگاریا و ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و چێک، کەوتنە ڕیزی کۆمۆنیستەکانەوە. دواتر، وەڵاتانی چین و کۆریای باکوور و ڤێتنام و کامبووج و لائۆس لە ئاسیا و کووبا لە ئەمەریکا هاتنە جەرگەی وەڵاتانی کۆمۆنیستی و بلۆکی ڕۆژهەڵاتەوە.
بلۆکی ڕۆژهەڵات تا ماوەیەکیش دوای شەڕی جیهانی دووهەم، یەکگرتوویی سیاسی بووە و ناوەندی دەسەڵاتی سیاسی و سەربازی و ئابوورییەکەشی، یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو بوو. بەڵام پاش هاتنە سەرکاری خرۆشچۆف لە سۆڤیەت و زلبوونەوەی قەیرانی سیاسی و ئایدیۆلۆجیکی نێوان چین و سۆڤیەت، یەکیەتی بلۆکەکە هەڵوەشا. مەیلی سەربەخۆیی وەڵاتانی کۆمۆنیستی ژێرڕکێفی یەکیەتی سۆڤیەت ڕۆژبەرۆژ زیاتر دەبوو، جاری وابوو ئەم جیابوونەوە بە شۆڕشی خوێنێوی مەیسەر دەبوو. پاش کۆتایی شەری سارد و ڕووخانی دیواری بەرلین لە کۆتایی سەدەی بیستەم، سیستەمی کۆمۆنیستی لەگوێن بلۆکێکی سیاسی بە تەواوەتی لێکهەڵوەشاوە و کۆمارییەکانی یەکیەتی سۆڤیەت سەربەخۆیییان بەدەستهێنا و بلۆکی ڕۆژهەڵات وەکوو ڕێبازێکی ئایدیۆلۆجیکی سپێردرایە مێژووەوە.

لە ساڵی 1967 لە لایەن وەڵاتانی ئەندونیزیا و تایلەند و سەنگاپور و فیلیپین و مالیزیا لە بانکۆک بە ئامانجی کرژکردنەوەی پێشکەوتنی ئابووری و سەقامگیریی ناوچەکە دامەزرا.

زاراوەی فۆرماسیۆن لە وشەیform بە واتای شێواز و داڕشتن وەرگیراوە. فۆرماسیۆن بە واتای پێکهاتن و ڕۆنان هاتووە و لە بواری سیاسیدا بۆ پێکهاتە و شێوازبەندی ڕەوشی کۆمەڵایەتی و ئابووری ژیانی مرۆیی بەکار دێت. مەبەست، سیستەمی ئابووری و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەکانە کە لە مێژوویەکی دیاریکراودا بیچم دەبەستێ و دێتە دی. (بڕوانە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی ـــ ئابووری).

ئەم زاراوە لە وشەی intellect بە مانای هێزی عەقڵی لە زمانی فەڕەنسەوە وەرگیراوە بەڵام یەکەم جار لە ساڵی 1860 لە سۆڤیەت لە وتارێکی پیسارۆف، بۆ نابردەکردنی لاوانێکی ئەکادیمی بەکار هات کە «خاوەنی ئەندێشەیەکی ڕەخنەگرانە» بن. بە واتایەکی دیکەی تۆرگنیۆف، «نیهیلیست» بن، واتە ئەو کەسانەی کە بە ناوی عەقڵ و پێشکەوتنەوە هەموو ترادسیۆنێک بخەنە ژێر پرسیارەوە. لە فەرەنسەشدا ئەم وشەیان بە سووکایەتی و تەوسەوە دەرحەق بە دریفووسیەکان بەکار دەهێنا.
لە ئەندێشەی کەسانێکی وەکوو دۆتۆکویل و مارکسدا چەمکی«رۆشنبیر» لەگەڵ چەمکی «چەپ» بە یەک واتا بەکار براون. مارکس لە مانیفیستی کۆمۆنیستدا ڕۆشنبیران بەو بەشە لە بۆرژوازی* دەزانێ کە لەگەڵ چینی کرێکار یەک دەگرنەوە تاکوو ئەندێشەکانی خۆیان بەپێی ڕەوتی مێژوو پراکتیزە بکەن. ڕۆشنبیریی لە ترایسیۆنی ڕووسیدا پێوەندی ڕاستەوخۆی لەگەڵ «چەپ» دا بەردەوام هێشتەوە و دواتر لێنین، لە ڕێبەرایەتی حیزب و چینی کرێکاردا جێگەیەکی باڵای بە ئەوان بەخشی. بەڵام ئەگەر ڕۆشنبیران بە مانای نوخبە*ی کەلتووری لێک بدەینەوە، ئەندێشە و کردارەکانیان بە تەواوەتی لەگەڵ چەپدا ئاوێتە نییە و زۆربەی ئەم گرووپە لە باڵی ڕاستدا جێگیر دەبن.
بەم حاڵەش زۆڕێک لە ڕۆشنبیران حەزیان لە سیاسەت نەکردووە بەڵام چونکە لە ئاخێزگەیەکی مامناوەندییەوە پێگەیشتوون، بە زۆری ناتۆرەی «رۆشنبیرانی وردە بورژوا»یان پێوە لکاندون.
هەرچۆنێک بێت، ڕێبازی ڕۆشنبیریی (intellectualism) بەرهەمی شارستانییەتێکە کە لەسەر بایەخەکانی عەقڵ و مرۆڤپەروەری (هیومانیزم) و پێشکەوتن لەنگەر ئەگرێت. کەواتە ڕۆشنبیران پاسەوانانی نەریتی ئەندێشەی ئاڤراندن و ڕەخنەگرتنن لە ئاست نۆرمەکانی کۆمەڵگەدا. لە واقیعدا ڕۆشنبیر پتر کەسێکە کە خۆی بەم ناوبانگە دەناسێنێ و لە باسی ڕۆشنبیرانە لەگەڵ ڕۆشنبیرانی دیکە بەشداری دەکا و بەم بۆنەوە لە کۆمەڵگەدا پێگەیەک بۆ خۆی دەستەبەر دەکات.
ئەمڕۆکە ڕۆشنبیران بوونەتە چینێکی بەرچاو لە کۆمەڵگەدا. چۆنیەتی کاریگەریی ئەم چینە بە سەر «کارکردی مێژوویی» ئەوان (هەرچۆنێک پێناسە بکرێن) ئێستەش هەر گرێیەکی نەکراوەیە.

ڕێبازێکی ڕۆژاوایییە بەمەبەستی توێژینەوە و کوڵینەوە لە بارودۆخ و دابونەریت و زمان و خووخدەی خەڵکانی ڕۆژهەڵاتی زەوی. ڕۆژهەڵاتناسی، دەگەڕێتەوە بۆ حەز و خولیای خەڵکانی گەڕۆک و مامەڵەگەری ڕۆژاوایی و بەرهەمی ئامانجی سیاسی و داگیرکارانەی دەوڵەتانی بەریتانیا و سۆڤیەت و فرەنسێ و نەمسا و ئەڵمانیا بووە و زیاتر لە لایەن ڕاسپاردەکانی وەزارەتی دەرەوەی ئەم وەڵاتانە پەرەی ستاندووە.
ڕۆژهەڵاتناسی، دوو ڕەهەندی بووە: یەکەم، ئەو قازانج و بەهرە بووە کە وەڵاتانی داگیرکەر لەڕێگەی خوێندنەوە و سەردەرهێنان لە بارودۆخی ناوچەکە وەدەستیان کەوتووە (بۆ وێنە بازرگانیکردن). دووهەم، لە بواری پێشکەوتنی زانستی بۆ وەڵاتانی ڕۆژهەڵاتی حاڵەتێکی ئیجابی بووە، ئەویش خزمەتێکە کە ئەم ڕێبازە بە ناسینی پێشینەی کەلتووری و مێژوویی گەلانی ڕۆژهەڵات کردوویەتی. زاراوەی ڕۆژهەڵات ناسی بۆ گەلانی ڕۆژهەڵات، وەبیرهێنەرەوەی ڕابردوویەکی تاڵ و ئەو زیانە سیاسیانەیە کە بەناوی ناسینی گەلانی ڕۆژهەڵات لە لایەن ڕۆژاواییەکانەوە پێیان گەیشتووە. ئیدوارد سەعید دۆگماکانی ڕۆژهەڵاتناسی بەسەر چوار تەوەر دابەش دەکات:
1ــ دوگمای جیاکارییەکی نامێژوویی و جەوهەریی لەنێوان ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتدا، بەوەی گوایە ڕۆژئاوا سەرزەمینی عەقڵانیەتێکی قووڵ و مەزنە و ڕۆژهەڵاتیش سەرزەمینی کاڵفامی و گێلیەتییەکی گەورە.
2ــ دۆگمای ئەوەی هەر شتێک کە لە ئیسلامدا ڕوو بدات، دەبێت لەڕێگەی ئایینی ئیسلامەوە لێک بدرێتەوە و بناسرێت و ڕاڤە بکرێت. لەم دیدەدا ئەم ئایینە جەوهەرێکی نەگۆڕی هەیە و بەرپرسیارە لەسەرجەم ئەو ڕووداوانەی لەم دنیایەدا ڕوو دەدەن، نەک کۆمەڵێک هۆکاری ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی.
3ــ دۆگمای پێشاندانی بەردەوامی ڕۆژهەڵات وەکوو گشتێکی هاوشێوە و لێکچوو کە توانێی بەرهەمهێنانی هێزی جیاواز و شوناسی جیاواز و کولتووری جیاوازی نییە و ناتوانێت گۆڕانکاریی بە دوا خۆیدا بێنێت. مادامەکی ڕۆژهەڵات ڕۆژهەڵاتە، کەواتە دەبێت بۆ نموونە سلێمانی هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ کابول و کابولیش هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ بێروت و ئەویش هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ تاران دا نەبێت. لەم دیدەوە ڕۆژهەڵات بەمانای وێکچوونێکی سەرتاسەری گەورەیە.
4ــ دۆگمای نیشاندانی ڕۆژهەڵات وەکوو سەرزەمینی مەترسی و هەڕەشە و تۆقاندن. شوێنێک بۆ ئەوەی ڕام بکرێت، دەبێ لێکۆڵینەوەی بەردەوامی لەسەر بکرێت و بناسرێت و کۆنتڕۆڵ بکرێت و مادامێکی هەڕەشەکانی هەر بەردەوام بوو، ئینجا داگیر بکرێت.

ئەم زاراوە هەر لەسەرەتاوە مژاوی بووە و تا ئێستە بە ناوچەیەکی جوگرافیایی دیاریکراو کە هەمووان لەسەری کۆک بن پێناسە نەکراوە. پێناسەی جۆراوجۆر لە بارەی ئەم ناوچەوە هەیە کە بە چەند بۆچوونێک ئاماژە دەکەین:
1ــ ڕۆژهەڵاتی ناوین، بریتییە لە: وەڵاتانی ئێران، تورکیا، قوبرس، وەڵاتانی عەرەبی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست، فەلەستین، نیمچە دوورگەی عەرەبستان، ناوچەی دیجلە و فوڕات، دەراوی نیل (میسر و سوودان) و لیبی. (ساڵنامەی ڕۆژهەڵاتی ناوین و باکووری ئەفریقا 1987) .
2ــ ناوچەیەک لەنێوان عەرەبستان و هێندستان کە ناوەندەکەی لە ڕوانگەی ستراتجیستەکانەوە، کەنداوی فارس لە ئەژمار دێت. (بیرنارد لووییس، ڕۆژهەڵاتی ناوین و ڕۆژاوا) .
3ــ ڕۆژهەڵاتی ناوین واتایەکی دانراو و دڵخوازانەیە کە مەبەست لە سێ وەڵاتی گەورەی ئێران و میسر و تورکیا و وەڵاتانی عەرەبی ئاسیا و ئیسراییل و قوبرسە. (ژان پییر درینیک، ڕۆژهەڵاتی ناوین لە سەدەی بیستەم) .
بەگشتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەم ڕوانگە و پێناسانە، ئەکرێ بڵێین ڕۆژهەڵاتی ناوین ناوچەیەکە کە ئەم وەڵاتانەی خوارەوە لەخۆ دەگرێ:
ئێران، ئەردەن، میرنشینە یەکگرتووەکانی عەرەبی، بەحرەین، تورکیا، سووریا، عێراق، عەرەبستانی سەعوودی، عەممان، فەلەستین، قەتەر، کوەیت، لوبنان، میسر و یەمەن. لە دوای هەڵوەشانەوەی یەکیەتی کۆمارییەکانی سۆڤیەت، بە ڕای هەندێ زانا، وەڵاتانی موسوڵمانی ئاسیای ناوەندی (ئوزبەکستان، تورکمانستان، قرغیزستان و قازاغستان) و ناوچەی قەفقاز ( ئازەربایجان، ئەرمەنستان و گورجستان) دەکەونە بەستێنی «رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ»وە.

مالکۆڵم ڕیفکیند وەزیری دەرەوەی بریتانیا لە کۆتاییەکانی ساڵی 1996 لەسەردانێکی خۆی بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوین، دامەزراندنی ئەم ڕێکخراوەی بەمەبەستی زیادکردنی متمانە لەنێوان وەڵاتانی ناوچەکە پێشنیار کرد. بە باوەڕی ڕیفکیند، ئەو ڕێکخراوانەی کە تا ئەودەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوین دامەزرێون نەیانتوانیوە بە پێداویستیەکانی ناوچەکە وەڵام بدەنەوە. وێدەچێ کە ئامانجی سەرەکی لە دامەزرانی ئەم ڕێکخراوە پاڕاستنی دۆخی هەنووکەیی ناوچەکە و ڕازیکردنی عەرەبان بە ئاشتبوونەوە لەگەڵ ئیسراییلدا بێت.

ئەم کۆنفرانسە لە مانگی 10ی 1991 بە دەست پێشخەری ئەمریکا و بە ئامادەبوونی دوو لایەنی شەڕ (عەرەب و ئیسراییل)، جۆرج بۆش (باوک) سەرکۆماری ئەمریکا و گورباچۆف سەرکۆماری ئەوکاتەی یەکیەتی سۆڤیەت، لە مەدرید پێتەختی ئیسپانیا گرێدرا. پاش چەند قۆناغ دانیشتن و گفتوگۆ، ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین و ئیسراییل پێکەوە ڕێککەوتنێکی ئاشتییان لە بەرواری 13/9/1993 لە ژێر سەردێڕی «اعلامیه اصول» بە ئامادەبوونی بیل کلینتۆن سەرکۆماری ئەمریکا و وەزیرانی دەرەوەی ئەمریکا و ڕووسیە لە واشینتۆن ئیمزا کرد. ڕێککەوتنێکی سازش لە نێوان ئەردەن و ئیسرایلیش لە ڕێکەوتی 25/7/1994 لە کۆشکی سپی واژۆ کرا. جێی ئاماژەیە، ئیمزا کردنی ئەم ڕێککەوتننامانە بووە هۆی ناڕەزایەتی گرووپە فەلەستینیەکان لەوانە، حەماس و حیزبوڵلا.

وشەکە فەرەنسییە و بە مانای شێوەی جێبەجێکردنی کارێک یان قۆناخەکانی پێداڕۆشتنی کردارێک بۆ تەواوبوونییەتی بەڵام لە زاراوەی سیاسیدا بە مانای ڕەوتی گۆڕانکاری و وەرچەرخانی کۆمەڵگە و ڕاپەڕینەکان پێناسە دەکرێ.

بە زمانی لاتینی لە وشەی proles بە مانای منداڵ وەرگیراوە. ئەم زاراوە یەکەم جار لە سەدەی شەشەمی پ.ز، لە ئیمپراتۆرییەتی ڕووم بەکار هێنرا. لەو سەردەمەدا پڕۆلتاریا بە کەسانێک دەگوترێ کە ماف و مووچە و مڵکیان نەبووە بەڵکوو تەنیا ئەرکیان ئەوە بوو کە منداڵەکانیان بنێرنە خزمەت دەوڵەت. بەپێی یاسا دەبوایە خاوەن مڵک و چینەکانی دیکە، یان بە سەرانە و باج یان بە چوون بۆ سەربازی خزمەتیان بە دەوڵەت بکردایە، ئەوانەش کە شتێکیان نەبوو دەبوایە منداڵەکانی خۆیان بناردبا خزمەت دەوڵەت.
ئەم زاراوە لە سەدەی 2ی زایینی دا بزر بوو. لە ساڵی 1838 لە لایەن سیسمۆندی (ئابوورناسی سویسی)، جارێکی دیکە زیندوو کراوە و دەرحەق بەو کەسانە بەکار هێنرا کە«هیچ بەشێکیان بە دارایی و سامانی کۆمەڵگەوە نییە و بۆ ژیانی سادە و ساکار و داهاتووشیان دواڕۆژێکی ڕوون بەدی نەدەکرا» .
ئەم زاراوە زیاتر لەگەڵ ناوی مارکسدا گونجاوە. مارکس لە کتێبی ڕەخنە لە فەلسەفەی «حەق»ی هێگل (1843)، پڕۆلتاریا بە«چینێکی دەستوپێسپی» پێناسە دەکا و مانیفیستی کۆمۆنیست (1848) بەم دەستەواژە پڕ تەنتەنەوە دەست پێدەکات:
«مێژووی هەموو کۆمەڵگە ئینسانییەکان لە ئێستە و ڕابردوودا مێژووی شەڕی چینەکان بووە و سەردەمی بورژوازی، کێشمەکێشی چینەکانی خاو کردۆتەوە و کۆمەڵگەی بە دوو چینی گەورەی دژبەیەک (دوژمن) واتە بورژوازی و پڕۆلتاریا دابەش کردووە» . دیسانەوە لە هەمان شوێندا دەڵێ: «مەبەست لە پڕۆلتاریا، ئەو چینە کرێکارە نوێباوەیە کە خاوەنی هیچ ئامێرێکی بەرهەمهێن نییە و وزە و هێزی خۆی بۆ دابینکردنی ژیانی خۆی دەفرۆشێت» .
زاراوەی پڕۆلتاریا، لە ڕاپەڕینی کۆمۆنیستی سەدەی بیستەم و هەروەها لەنێوان هەندێ لە هونەرمەندان و ڕۆناکبیرانی لایەنگری «کەلتووری پڕۆلتاریایی» لە ئەڵمانیا و سۆڤیەتدا چەمکێکی سەرنج ڕاکێشی لێدەرهات و لە بابەت گرنگایەتی و دەوری سەرەکی لە شۆڕشدا جەختی لەسەر کراوە. دەوری مێژوویی پڕۆلتاریا، لە گوتاری مارکسیزم* ئەوەیە کە بەپێی ڕەوتی بەپڕۆلتاریایی بوونی چینی مامناوەندی و جووتیاران ــ بە لەدەستدانی سەروەت و دارایییەکەیان ــ ئەم چینە دەبێتە زۆرینەی کۆمەڵگە و ئینجا دەبێ شۆڕشی سۆشیالیستی بە ئەنجام بگات.
دیکتاتۆری پرۆلتاریا: ڕابردن و هەنگاونان بۆ کۆمەڵگەیەکی بێ چین و توێژ، قۆناخ بە قۆناخ بە ئەنجام ناگات. یەکەم قۆناخ، شۆڕشی کرێکارییە، ئینجا بەدیهاتنی پرۆلتاریا وەک چینی دەسەڵاتدار یان چینی حاکم. پاش سەرهەڵدانی دیکتاتۆری شۆڕشگێڕی پرۆلتاریا، دیکتاتۆری پرۆلتاریا پەیدا ئەبێ تاکوو دەوڵەت لەناو بچێ و لەبری حکوومەتکردن بە سەر ئینسانەکان، ئیدارەکردنی شتەکان بێتە کایەوە.