تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 69
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەرلەمانی ئەورووپا
ئەنجومەنی پەرلەمانی«کۆمەڵگەی ئەورووپا»
کە
بە
سەر«لیژنەی وزەی ئۆتۆمی ئەورووپا» و«لیژنەی خەڵووزی
بەرد
و پۆڵای ئەورووپا» و
کۆمەڵی
ئابووری
ئەورووپا،
یان
«
بازاری
هاوبەش
»
چاودێری
دەکات.
ئەم
پەرلەمانە
لە
ساڵی 1958
لە
شاری
ستراسبورگی فەرەنسە دامەزرا و نووسینگەی هەمیشەییەکەشی لوکزامبۆرکە.
ناوی
پەرلەمانەکە تاساڵی 1962، کۆنگرەی ئەورووپا
بووە
. 198 ئەندامی
هەیە
کە
لە
لایەن
پەرلەمانی وەڵاتانی
ئەندام
، ناوزەد دەکرێن. فەرەنسە، بەریتانیا، ئەڵمانیا و ئیتاڵیا، هەرکامیان، 36 نوێنەریان
هەیە
. بەلجیکا و نەمسا،
هەرکام
14
نوێنەر
و دانیمارک و ئیرلەندا، 10
نوێنەر
و لوکزامبۆرک 6
نوێنەر
.
پەرلەمان
بۆ
هەموو
بابەتێکی
گرینگ
، ڕاوێژی پێدەکرێ و ئەتوانێ کۆمیتەی بەڕێوەبەرایەتی و ئەنجومەنی وەزیران، بخاتە
ژێر
پرسیارەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی سێ سنوور
لە
مانگی
گەلاوێژی
ساڵی 1944 کۆبوونەوەیەکی
نهێنی
بەمەبەستی یەکگرتنی
کوردستانی
گەورە
لەسەر
کێوی
داڵانپەڕ (
کە
سنوورەکانی
ئێران
و عێراق و تورکیا
لەوێدا
یەک
دەگرنەوە) بەسترا. نوێنەرانی
سێ
پارچەی
کوردستان
لەو
کۆبوونەوەدا پەیمانێکیان
ئیمزا
کرد
بۆ
هاوکاری
و
پشتیوانی
یەکتر
کە
بە
پەیمانی
سێ
سنوور
ناوبانگی دەرکرد. نوێنەران
بریتی
بوون
لە
:
قاسم
قادری،
لە
لایەن
کۆمەڵەی ژ.ک (
کوردستانی
ڕۆژهەڵات)،
شێخ
عوبەیدوڵا (
کوردستانی
باکوور
) و
قازی
مەلا
وەهاب (
کوردستانی
باشوور).
لەو
دانیشتنەدا
ئەو
نەخشەیەی
کوردستانی
گەورە
پەسند
کرا
کە
لە
لایەن
کۆمەڵەی
کوردی
بەیروت بڵاوکرابۆوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (1966)
یەکێکە
لەو
دوو
پەیماننامە
گرنگە
نێودەوڵەتییە
کە
ئەو
مافانەی
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا
باسی
لێکراوە،
لە
باری
یاساییەوە زەمانەتیان دەکات
تاکوو
جێبەجێ
بکرێن.
ئەم
پەیماننامە
داخوازییەکانی
هەموو
مرۆڤێکی
لەمەڕ
مافە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کولتوورییەکان
لەبەرچاو
گرتووە و دەوڵەتەکانی
بە
مسۆگەرکردنی
ئەم
مافانە ڕاسپاردووە.
ئەم
پەیمانە
31
مادە
لەخۆ دەگرێ
کە
بۆ
نموونە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
مافی خودموختاری،
کار
و
پشوودان
، مافی
مانگرتن
و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون
لە
هەژاری
و برسییەتی و
نەخۆشی
،
پەروەردە
و باشترکردنی
باری
ژیان
و
گوزەران
.
هەنگاوە سەرەتاییەکان
بۆ
داڕشتنی
ئەم
پەیمانە
لە
لایەن
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بە
ئەنجام
گەیشت و
لە
ساڵی 1954
بە
کۆمەڵی
گشتی
ئەم
ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا.
بەڵام
تاساڵی 1966
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
پەسند
نەکرا و
لە
ساڵی 1976
پاش
پەسند
کردنی 35
وەڵات
یەکلاکرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
چڵە زەیتوون
چڵە
زەیتوون
هێمایەکە
بۆ
ئاشتی
و
ئاسایش
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕاسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕاسپاردە
لە
ژانوییەی 1951
دوو
ئەرکی
سەرەکی
پێ
سپێردراوە:
یەکەم
، ئاسانکاری
بۆ
پشتیوانی
و پاراستنی نێونەتەوەیی پەنابەران.
دووهەم
، دابینکردنی
پێداویستی
و کەرەستەی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و قانوونی
بۆ
سەقامگیربوونی پەنابەران
لەو
وەڵاتانەی
کە
تێیدا دەژین و وەڵاتانی
نوێ
. بارەگای
ئەم
ڕاسپاردە
لە
شاری
جنێڤا
لە
سویسرایە و
هەموو
کاروباری پەنابەران،
بێجگە
لەو
ئاوارە
و پەنابەرانەی
کە
وەڵاتێکی
دیکە
بەرپرسیارییەتی
بەرعۆدە
گرتووە
بۆ
وێنە
ئاوارەکانی فەلەستینی
لە
ئەستۆ
دەگرێ. بوودجەی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
لایەن
دەوڵەتانەوە
دابین
دەکرێت. ساڵی 1954
خەڵاتی
نۆبێلی
ئاشتی
بەم
ڕێکخراوە بەخشرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕیڤیژیۆنیزم (پیاچوونەوەگەری)
ئەم
زاراوە
لە
وشەی لاتینی revisere
بە
مانای
حەز
بە
تازەکردنەوەی
دیدار
و
پیاچوونەوە
، وەرگیراوە.
پێداچوونەوە
،
بە
بووژانەوەی
بن
بونیات و کارکردەکانی ڕێبازێک دەگوترێ (بڕوانە دۆکترین).
واتە
ئەو
کەسەی
کە
لە
بارەی
ڕێباز
یان
ئایدیۆلۆجیایەک خوازیاری دەستکاریکردن و
پێداچوونەوە
بێت، پێی دەگوترێ ڕیڤیژیۆنیست (کەسێک
کە
دەستکاری
شتێک بکات).
ئەم
بۆچوونە
لە
لایەن
نووسەر
و سیاسەتمەداڕێکی سۆسیال دیموکراتی
ئەڵمانی
بە
ناوی
ئیدوارد برنشتین
لە
ساڵی 1889 خرایەڕوو.
ئەم
تیۆرییە ڕەخنەیەکی ئایدیۆلۆجیکی
بوو
کە
لە
تیۆری و پێشبینیەکانی
ئابووری
ــ
سیاسی
کارڵ مارکس
گیرا
و بەپێی
ئەم
خاڵانەی
خوارەوە
ڕەخنەی
لێ
گیرا
:
1)
بۆچوون
و
جیهانبینی
مارکس دەربارەی کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
و گۆڕینی خێرای
بۆ
کۆمەڵگەیەکی پڕۆڵیتاری،
بە
خێرایی
و
پەلە
نایەتەدی و
هەر
بۆیە
پێویستە
ئەم
تیۆرییە پێداچوونەوەی
بە
سەردا
بێت و
دەستکاری
بکرێت.
2) خەباتی چینایەتی
بەو
شێوەی
کە
مارکس
پێشبینی
کردبوو،
بە
ئامانج
نەگەیشت و
چینی
مامناوەندی
نەک
لە
کۆمەڵگە
نەسڕدرابۆوە
بەڵکوو
پەرەی ستاندبوو.
3)
ناوەندگەرێتی
پیشەسازیی و
سەرمایە
،
بە
پێچەوانەی بۆچوونی مارکس،
تووشی
وێستان
و بێسەرەوبەرەیی ببوو.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ئەورووپا
کۆنفرانسی
ئاسایش
و
هاوکاری
ئەورووپا
لە
ساڵی 1995،
ناوی
خۆی
بە
ڕێکخراوی
هاوکاری
و ئاسایشی ئەورووپا
گۆڕی
.
بەرنامە
و ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە
بریتی
بوو
لە
: بەرزڕاگرتنی بایەخە هاوبەشەکان،
یەکدەنگی
و هاوئاهەنگکردنی
باس
و گفتوگۆکان
لەمەڕ
ئاسایشی ئەورووپا،
چەکداماڵین
و کۆنتڕۆڵی
چەک
،
هەنگاونان
بۆ
چارەسەرکردنی
قەیران
و شەڕی ناوچەیی بەمەبەستی کەمکردنەوەی
کێشە
و ناکۆکییەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕێکخراوە دوای تەواوبوونی شەڕی جیهانی
دووهەم
بۆ
بەرگریکردن
لە
هەڵگیرسانی
شەڕ
و سەقامگیرکردنی
ئاشتی
لە
جیهان
دامەزرا. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
لە
ڕاستیدا
جێگەی
کۆمەڵەی نەتەوەکانی گرتەوە
کە
لە
ساڵی 1919
پاش
کۆتایی
هاتنی شەڕی جیهانی
یەکەم
دامەزرابوو. ئامانجەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
وەکوو
لە
بەندی
یەکەمی جاڕنامەکەیدا هاتووە
بەم
شێوەیە:
1ــ پاراستنی
ئاشتی
و ئاسایشی نێونەتەوەیی.
2ــ پەرەپێدانی پێوەندیی
برایانە
لەنێوان نەتەوەکان
لەسەر
بنەمای ڕێزگرتنی
بەرانبەر
و
یەکسانی
مافەکان و مافی
سەروەری
نەتەوەکان.
3ــ
هاوکاری
لە
پێناو
چارەسەرکردنی
کێشە
نێودەوڵەتییەکان و یەکخستنی هەوڵەکان
لە
بواری
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و
فەرهەنگی
و
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
و ئازادییە بنەڕەتییەکان
بۆ
هەموو
کەسێک.
4ــ هاوئاهەنگکردنی هەوڵەکانی وەڵاتانی
ئەندام
بۆ
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
کە
ئاماژەیان پێکراوە.
ئەندامبوون
لە
نەتەوەیەکگرتووەکاندا
بۆ
هەموو
ئەو
دەوڵەتە ئاشتیخوازانەی
کە
دادوەریی ڕێکخراوەکەیان
لەمەڕ
بڕیارنامەکاندا
قبووڵ
بێت،
ئازادە
. ژمارەی ئەندامانی
ئەم
ڕێکخراوە دەگاتە 191
وەڵات
و
چاوەڕوان
دەکرێ
زیاتریش ببێت. ئەندامانی
نوێ
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و
بە
پەسندکردنی زۆرینەی 3/2 ئەندامانی «
کۆمەڵی
گشتی
» وەردەگیرێن. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
بۆ
ڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی،
چەندین
ئەستونی گرینگی
هەیە
کە
بریتین
لە
:
1ــ
کۆمەڵی
گشتی
، (
ئەم
کۆمەڵە
باس
لە
هەموو
کێشە
و بابەتە گشتییەکان دەکات،
تەنانەت
ئەو
بابەتانەی
کە
پێوەندییان
بە
کۆمیتە و ئەنجومەنە گشتییەکانەوە هەبێت.)
2ــ ئەنجومەنی
ئاسایش
، (ئەنجومەنی
ئاسایش
دەسەڵاتێکی بەرفرەوانی
هەیە
و
سەرپەرشتی
هێزی چەکداری نەتەوەیەکرتووەکانە و
پاش
دەرکردنی
بڕیارەکان
جێبەجێیان دەکات و دەوڵەتانی ئەندامیش
ناچار
بە
جێبەجێکردنیان دەکات.
ئەگەر
کێشەیەکی
گرینگ
بخرێتە
بەردەستی
ئەنجومەنی
ئاسایش
،
بۆ
جێبەجێکردنی،
پێویستە
9
وەڵات
لە
پانزە
وەڵاتی
ئەندام
ڕەزامەندی
لەسەر
بدەن
بەو
مەرجەی
کە
هیچکام
لە
پێنج
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەن
(
ئەمریکا
،
ڕووسیا
، بریتانیا،
چین
و فرەنسا) ڤیتۆ*ی نەکات
یا
دەنگی
نەرێنی
لەسەر
نەدابێت.
3ــ ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
، ئەنجومەنی
ئابووری
54 ئەندامی
هەیە
کە
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
بۆ
ماوەی
سێ
ساڵ
هەڵدەبژێردرێن.
ئەم
ئەنجومەنە
لە
هەموو
بوارە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکاندا
چالاکی
دەکات.
4ــ ئەنجومەنی ڕاسپاردەکان،
ئەم
ئەنجومەنە چاودێریی
ئەو
وەڵاتانەی دەکرد
کە
هێشتا
سەربەخۆییان وەرنەگرتبوو،
ئەم
ناوچانەش
کە
لە
پانزە
ناوچە
پێکهاتبوون
تا
ساڵی1990 سەربەخۆییان وەدەست
هێنا
و
پاشان
ئەرکەکانی ئەنجومەنەکەش
کۆتایی
پێ
هات
.
5ــ دادگەی نێونەتەوەیی داد*،
ئەم
دادگەیە پێکهاتووە
لە
پانزە
دادوەر
کە
دەبێ
خەڵکی
پانزە
وەڵاتی
جیاواز
بن
.
ناوەندی
دادگەکە
لە
لاهای هۆڵەندایە و
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی
کۆمەڵی
گشتی
دادەنرێن. ئەرکی
سەرەکی
دادگەی لاهای، چارەسەرکردنی گیروگرفتە یاساییە نێودەڵەتییەکانە.
6ــ سکرتاریەتی
گشتی
،
ئەم
کۆڵەکە
هەموو
ئەرکە
کارگێڕییەکانی ڕێکخراوە و هاوئاهەنگکردنی دامودەزگە جۆراوجۆرەکانی نەتەوەیەکگرتووەکانی
لە
ئەستۆدایە و زیاتر
لە
25
هەزار
کارمەندی
هەیە
کە
هەڵگری ڕەگەزنامەی
هەموو
وەڵاتانی ئەندامی نەتەوەیەکگرتووەکانن.
سکرتێری
گشتی
، ئەرکی بەڕێوەبردنی ڕێکخراوە و جێبەجێکردنی بڕیاری
دەزگە
جۆراوجۆرەکان
لە
ئەستۆ
دەگرێ و
هەر
پێنج
ساڵ
جارێک
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی 3/2 ئەندامانی
کۆمەڵی
گشتی
هەڵدەبژێردرێ. سکرتێری
گشتی
نابێ
هاووەڵاتی
هیچ
کام
لە
پێنج
وەڵاتی
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەنی
ئاسایش
بێت. هەڵبژاردنەوەی دووبارەی
بۆ
ئەم
پۆستە
،
هیچ
بەربەستێکی
یاسایی
نییە
.
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
جگە
لەو
شەش
ئەستونە سەرەکییە، کۆمەڵێک ڕێکخراوەی پسپۆڕیی و دامودەزگەی
جیاوازی
دیکەی
هەیە
کە
گرنگترینیان بریتین
لە
: ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی*، ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی کار*، بانکی جیهانی*، ڕێکخراوەی
خۆراک
و کشتوکاڵی جیهانی، ڕێکخراوەی پەروەردەیی و
زانستی
و کەلتوری نەتەوەیەکگرتووەکان* و ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی* و …
بەپێی جاڕنامەی نەتەوەیەگرتووەکان،
ئەو
زمانانەی
کە
لە
ڕێکخراو
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
بەکار
دەبرێن بریتین
لە
: سپانیۆلی، ئینگلیزی،
چینی
، ڕووسی و فەرەنسی. زمانی عەرەبیش
بە
زمانە
ڕەسمییەکانی
کۆمەڵی
گشتی
، ئەنجومەنی
ئاسایش
و ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
زیاد
کراوە
.
لەم
ساڵانەی دواییدا نەتەوەیەکگرتووەکان، هەوڵی بەرزکردنەوەی توانێی
سەربازی
خۆی
داوە و چالاکییەکانی
لەسەر
ئاستی جیهانی بەرفراوان کردووە
کە
ئەمەش
بە
خاڵێکی
سەرەکی
گۆڕانکاری
لە
ڕۆڵی
ئەم
ڕێکخراوە دادەنرآ.
تا
ساڵی 1995
سەرجەم
هێزە چەکدارەکانی ڕێکخراو
کە
بە
کڵاوشینەکان،
یا
«
ئاشتی
پارێزەکان» ناوبانگیان دەرکردووە گەیشتە 70
هەزار
کەس
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
دامەزرێنی ڕێکخراوەیەکی پەروەردەیی،
زانستی
و کەلتووری
لە
کۆنفرانسی وەزیرانی پەروەردەی هاوپەیمانان
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
لە
لایەن
دەوڵەتی
بەریتانیا
پێشنیاز
کرا
.
ئەم
ڕێکخراوە
کە
یەکێکە لەناوەندە پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
لە
ساڵی 1945 بەمەبەستی
هەنگاونان
لە
پێناو
ئاشتی
و ئاسایشی
جیهان
لەڕێگەی
هاریکاری
نێونەتەوەیی
بە
کەڵکوەرگرتن
لە
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور دامەزراوە،
بە
چەشنێک
کە
لە
هەموو
شوێنێک ستایشی
عەداڵەت
و سەروەریی
قانوون
و مافی
مرۆڤ
و ئازادییە سەرەکییەکان مسۆگەر بکات.
ناوەندی
یۆنسکۆ
لە
پاریسە.
چالاکییەکانی یونسکۆ
لە
8 تەوەری
سەرەکی
پێکهاتووە:
1)
پەروەردە
، (مەحفکردنەوەی
نەخوێندەواری
، بردنەسەرەوەی ئاستی
پەروەردە
،
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
لەڕێی
پەروەردە
و دابینکردنی
زانیاری
بۆ
گەشەپێدان بەشێوازەکانی
پەروەردە
) .
2))
زانستی
سرووشتی، (هاوکاریکردنی زانایان و
هاندان
بۆ
ئاسانکاری
لەمەڕ
فێربوونی
زانست
) .
3) زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (
هاندان
بۆ
ناساندنی
کۆسپ
و
تەگەرە
دەروونی
و کۆمەڵایەتییەکانی
بەردەم
پەرەسەندن
،
بۆ
وێنە
جیاوازی
ئایینی
و نەژادپەرستی) .
4) چالاکییە فەرهەنگییەکان، (پەرەپێدان
بە
دانوستانی کەلتووری لەنێوان ئەندامانی ڕێکخراوە و ڕووخستنی ئاسەوارە
هونەری
و
ئەدەبی
و فەلسەفییەکان) .
5) سازدانی
پێوەندی
نێوان
کەسایەتییەکان، (کۆکردنەوەی
زانیاری
لە
بواری دەرفەتی ئیشوکار و
خوێندن
لە
دەرەوە
و سەفەری دۆستانە) .
6)
پێوەندی
گشتی
، (ئاگەدارکردنەوەی هەمووان
لە
چالاکییەکانی یونسکۆ و ڕووداوە گرنگەکانی بواری
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور و
یارمەتیدان
بە
جەماوەر
بۆ
فێربوونی
زانست
) .
7) تازەگەریی، (دابینکردنی
پارە
و
کەلوپەل
بۆ
کتێبخانە
و فێرگەکان و ناوەندە زانستییەکانی
ئەو
وەڵاتانەی
لە
شەڕدا
وێران
بوون
یان
دواکەوتوون) .
8)
یارمەتی
تەکنۆلۆجی، (دابینکردنی کەسانی
پسپۆڕ
لە
بوارە
گرنگەکانی
پەروەردە
، ڕاهێنانی مامۆستایان، پەروەردەی تەکنۆلۆجیکی و
لێکۆڵینەوە
و هاوڕایی
زانستی
لەگەڵ
ئەندامانی یونسکۆ
بو
نەهێشتنەوەی نەخوێندەواریی و دروستکردنی
خوێندنگە
و …)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەیمانی ئاتلانتیکی باکووری (ناتۆ)
پەیمانێکی سەربازییە
کە
لە
4/4/ 1949 لەنێوان وەڵاتانی بەلجیکا، کەنەدا، دانیمارک، فرەنسا، بەریتانیا، ئیسلەندا، ئیتالیا، لۆگزامبۆرگ، هۆڵەندا، نەرویج، پورتوگال، وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، یۆنان و تورکیا (1951)، ئەڵمانیای
ڕۆژاوا
(1955) و ئیسپانیا (1982)، مۆرکرا.
بەپێی مادەی پێنجەمی
ئەم
پەیمانە
،
هەر
چەشنە هێرشێک بۆسەر وەڵاتێکی
ئەندام
بکرێت،
هێرش
بۆ
هەموو
ئەندامانی ناتۆ
لە
قەلەم دەدرێ و ناتۆ
خۆی
بە
بەرپرس
دەزانێ
لەم
وەڵاتە
پشتیوانی
بکات و لەسەری هەڵقڕێ. ناتۆ
لە
بنەڕەتدا بەمەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئەورووپای
ڕۆژاوا
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی
سەربازی
سۆڤیەت و بلۆکی
ڕۆژهەڵات
*و
بە
واتایەکی
دیکە
بۆ
بەرگری
لە
پەرەسەندنی
کۆمۆنیزم
دامەزرا. ئەنجومەنی ئاتلانتیکی
باکووری
، باڵاترین پلەی
ئیداری
ناتۆ
لە
ئەژمار
دێت
و ئەرکی
ڕێکخستن
و هاوئاهەنگی لقە بەڕێوەبەرایەتییەکان و کۆمیتەی
سەربازی
بەرعۆدە
گرتووە.
لە
ساڵی 1966 فەرەنسە هێزەکانی
خۆی
لە
ناتۆ کێشاوە و
لە
ئەندامەتی
سەرکردایەتی
سەربازی
هاتە
دەرەوە
.
بەڵام
لە
بەشەکانی پشتگیری
سەربازی
و دابینکردنی بوودجە و دەزگەکانی
هۆشدار
تووشی
نسکۆ
هات
.
بەم
بۆنەوە بارەگەی نێونەتەوەیی ناتۆ
لە
فەرەنسەوە
بۆ
بەلجیکا گواسترایەوە.
دوابەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین*و یەکگرتنەوەی
دوو
پارچەکەی ئەڵمانیا و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، پەیمانی ناتۆ
تووشی
گۆڕانکاری
هات
.
هەندێ
پێیان
وایە
بە
کۆتایی
هاتنی شەڕی سارد*
ئیتر
،
بوونی
ناتۆ کەڵکی نامێنێ،
بەڵام
هەندێکیش
لەسەر
ئەم
بڕوایەن
کە
بە
هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، ئەرکی ناتۆ
کۆتایی
پێ
نەهاتووە و خایلەی سۆڤیەت
تاکوو
ئێستە
هەر
لە
دڵی دەسەڵاتدارانی ڕۆژئاواییدا ماوەتەوە. بەپێی
ئەم
بۆچوونە ناتۆ ئەرکێکی باڵاتر
لە
ئەرکی
سەربازی
هەیە
و لەگوێن دەسپێکێکی
سیاسی
، شانبەشانی
هاوکاری
سەربازی
و دیپلۆماتیک، زامنکەری
هاوکاری
ئابووری
و کۆمەڵایەتیشە.
بۆ
ئەم
مەبەستە
و بەپێی بەرنامەی نوێی ناتۆ
لە
قەوارەی «هاوبەشێتی
لە
ئاشتی»دا
زنجیرە
دانیشتنێک
لە
ژێر
سەردێڕی«1+16»
بە
ئامادەبوونی ناتۆ و وەزیرانی بەرگریی و دەرەوەی سۆڤیەت پێکهات و
سەرەنجام
لە
مانگی
مەی
1997،
ئەم
وەڵاتە
بە
مۆرکردنی ڕێککەوتنێک
لە
پاریس،
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
ئامادەیی
خۆی
بۆ
هاوکاریکردن
لەگەڵ
ناتۆدا ڕاگەیاند.
لە
درێژەی بەئەندامبوونی وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
لە
12 ی مارسی 1999
کۆماری
چێک، مەجارستان و پۆڵەندا چوونە
ناو
ڕیزی وەڵاتانی ئەندامەوە.
لەم
ساڵانەی دواییشدا
هەندێ
لە
ئەندامانی پێشووی پەیمانی وارشەو* هەوڵیانداوە ببنە ئەندامی ناتۆ،
هەر
بۆیە
لە
کۆبوونەوەی
ڕۆژی
21/11/2002 ئەندامانی ناتۆ
لە
پڕاگ
داوا
لە
حەوت
وەڵاتی
بولگاریا، ڕۆمانیا، لیتۆنی، ئیستۆنی، لیتوانیا، سلۆڤاکیا و سلۆڤانیا
کرا
بۆ
ساڵی 2004 ببنە ئەندامی ناتۆ. دواتریش
بە
ئەندامبوونی وەڵاتانی دیکەی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
بەردەوام
بوو
.
ئێستە
ئەم
ڕێکخراوە 26 ئەندامی
هەیە
. ناتۆ
لە
شەڕی
دژە
تیرۆر
لە
ئەفغانستان
وەکوو
هێزێکی
شەڕکەر
لەگەڵ
تاڵیبان
دەوری
چالاک
دەبینێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمیسیۆنی ئابووری ئەورووپا
ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان،
ئەم
کۆمیسیۆنەی
لە
28ی مارسی 1947
بە
مەبەستی پەرەپێدانی
هاوکاری
ئابووری
و بەرزکردنەوەی ئاستی
چالاکی
ئابووری
ئەورووپا
بۆ
پاوەجێکردنی
پێوەندی
ئابووری
وەڵاتانی ئەورووپی
لەگەڵ
وەڵاتانی
دیکە
دامەزراند. ئەندامانی کۆمیسیۆن بریتین
لە
: ئەندامانی ئەورووپی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
.
ئەم
کۆمیسیۆنە
چەندین
کۆمیتەی
هەیە
کە
چاودێری
کاروباری
بەرد
و
خەڵووز
،
پۆڵا
، پەرەپێدانی
بازرگانی
و
کشتوکاڵ
، پیشەسازیی،
کارەبا
و
هاتوچۆ
دەکەن و وەڵاتانی ئەندامیش ساڵی
جارێک
کوبوونەوەی
جۆراوجۆر
ساز
دەکەن. بارەگای کۆمیسیۆن
لە
شاری
جنێڤ
دایە
.
پێویستە
بگوترێ
کە
ئەم
کۆمیسیۆنە
ئێستا
کارێکی
ئەوتۆ
ئەنجام
نادات و
لە
دانیشتنەکاندا
تەنها
لەمەڕ
ڕەوشی
ئابووری
و بابەتەکانی
دیکە
بیر
و
ڕا
دەگۆڕێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان
یەکێک
لە
لقەکانی ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
نەتەوە
یەکگرتووەکانە
کە
لە
ساڵی 1946 بەپێی
بەندی
68 جاڕنامەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان دامەزرا و
لە
یەکەمین
هەنگاوی خۆیدا بەیاننامەی جیهانی مافی مرۆڤی دەرکرد.
بە
هۆی
ئەوەی
بڕیارەکانی
ئەم
کۆمیسیۆنە
لە
ئاست
مەسەلەکانی هاوپێوەند
لەگەڵ
مافەکانی
مرۆڤ
زەمانەتی
جێبەجێ
کردنیان
نەبوو
،
لە
ساڵی 2006
هاوکات
لەگەڵ
پیادەکردنی
هەندێ
ڕیفۆرم
لە
ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان،
ئەم
کۆمیسیۆنە پەرەی پێدرا و
بە
«ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی
نەتەوە
یەکگرتووەکان»
ناوی
گۆڕا
کە
تێیدا وەڵاتانێکی زیاتر بوونە
ئەندام
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنفرانسی ئاسایش و هاوکاری ئەورووپا
ئەم
کۆنفرانسە پێکهاتووە
لە
53
وەڵاتی
ئەندام
کە
لە
دوای ئیمزاکردنی «کۆنفرانسی هلسینکی»
لە
ساڵی 1975
بنیاد
نرا. ئامانجەکانی
ئەم
کۆنفرانسە
لە
«جاڕنامەی پاریس»
کە
لە
ڕێکەوتی 21ی نوێمبر 1990
لە
لایەن
ئەندامەکانی
ئیمزا
کرا
بریتی
بوون
لە
:
پابەندبوون
بە
چارەسەری
کێشە
و ناکۆکییەکان
لە
ڕێگەی ئاشتییانە و
ڕێزگرتن
لە
بەهاکانی
دیموکراسی
و مافەکانی
مرۆڤ
.
ئەم
کۆنفرانسە هەنگاوێکی
گرنگ
بوو
بۆ
نەهێشتنی گرژیی
لە
نێوان
هەردوو
ئۆردووگای
ڕۆژهەڵات
و
ڕۆژاوا
و هەڵوەشانەوەی سنوورەکانی
نێوان
ئەم
دوو
بلۆکە. گرنگرترین بڕیاری
کۆنفرانس
، سەقامگیرکردنی سنوورەکانی ئەوکاتەی ئەورووپا
بوو
.
وەزیرانی دەرەوەی
ئەم
کۆنفرانسە
هەموو
ساڵێک
پێکەوە
دیدار
دەکەن و بەپێی بڕیارنامەیەک
ئەم
دەزگەیانەی
خوارەوە
بۆ
پێشڤەبردنی کاروباری
کۆنفرانس
دامەزراون:
1ــ
ناوەندی
نووسینگەی کۆنفرانسی
ئاسایش
و
هاوکاری
ئەورووپا
لە
پراگ ــە.
2ــ «
ناوەندی
بەرگرتن
لە
پێکدادان» بنکەکەی
لە
ڤییەنای
وەڵاتی
نەمسایە.
3ــ «نووسینگەی هەڵبژاردنی
ئازاد
»
لە
وارشەو (پۆڵەندا)
یە
.
ئەندامانی
ئەم
کۆنفرانسە بریتین
لە
:
ئاڵبانیا،
ئەرمەنستان
، نەمسا، ئازەربایجان، بەلجیکا، بووسنی هەرزەگۆیین، بریتانیا، بولغارستان، ڕووسیەی
سپی
، کەنەدا، کرۆڤاسیا، قوبرس، چێک، دانیمارک، فەنلاند، فرەنسا، گورجستان، ئەڵمانیا، مەجارستان، ئیسلەندا، ئیرلەندا، ئیتالیا، قازاغستان، قرغیزستان، لیتۆنیا، لیختنشتاین، لیتوانیا، لۆکزامبۆرگ، ماڵت، مۆڵداوی، موناکۆ، هۆڵەندا، نەرویج، پۆڵەندا، پۆرتوغال، ڕۆمانیا، فیدراسیۆنی ڕووسیە،
سێن
مارینۆ، سلۆڤاکیا، سلۆڤانیا، سپانیا، سوید، سویسڕا، تاجیکستان، تورکیا، تورکمانستان، ئوکرایین، وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، ئوزبەکستان،
ڤاتیکان
، یۆگوسلاڤیا (سیربستان و مۆنتێنگرۆ) و یۆنان.
لە
دانیشتنی بوداپێست (6 و 5 ی دێسەمبری 1994)
ناوی
ئەم
کۆنفرانسە
بوو
بە
«ڕێکخراوەی
ئاسایش
و
هاوکاری
لە
ئەورووپا» (OSCE).
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنفرانسی باکوور - باشوور
لە
ڕێکەوتی 16/12/1975
لەسەر
بانگهێشتی «ژیسکار دیستەن»
سەرۆک
کۆماری
ئەوکاتەی فرەنسی
لە
شاری
پاریس نوێنەرانی وەڵاتانی
جیهان
کۆبوونەوە
تا
سیستەمی پێوەندییە ئابوورییەکانی
جیهان
بگۆڕن.
ئەو
وەڵاتانەی
کە
لە
کۆنفرانسەکەدا
ئامادە
ببوون بریتین
لە
: 12
وەڵاتی
ڕووە
و گەشەسەندن،
بە
نوێنەرایەتی
پتر
لە
100
وەڵات
کە
2
ملیارد
کەس
حەشیمەتی جیهانیان لەخۆ گرتبوو، 7
وەڵاتی
بەرهەمهێنی
نەوت
و نوێنەرانی وەڵاتانی
پیشەسازی
جگە
لە
یەکیەتی
سۆڤیەت و وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
.
هۆی
پێکهاتنی
ئەم
کۆنفرانسە
بۆ
بەرەنگاربوونەوەی
ئەو
گرفتانە
بوو
کە
وەڵاتانی
پیشەسازی
پاش
بەرزبوونەوەی نرخی
نەوت
لە
ساڵانی 1973 و 74 ڕووبەڕووی
بوونەوە
بەڵام
لە
ڕواڵەتدا
ئەم
کۆنفرانسە
بۆ
ئەو
مەبەستە
بوو
کە
زەمینەیەکی
نوێ
بۆ
هاوکاری
لە
نێوان
وەڵاتانی پێشکەوتووی پیشەسازیی (
باکوور
) و وەڵاتانی جیهانی
سێهەم
(
باشوور
) بڕەخسێنێ.
کۆنفرانسی
باکوور
ـــ
باشوور
بە
پێکهێنانی
چەند
لیژنەیەک
بۆ
توێژینەوە
لەو
بابەتانەی
کە
باس
کراون،
پاش
18
مانگ
باس
و گفتوگۆکردن
بە
هۆی
ناکۆکییە سەرەکییەکانی
نێوان
وەڵاتانی
باکوور
و
باشوور
نەگەیشتە
هیچ
ئەنجامێک و
کۆتایی
بە
کارەکەی
خۆی
هێنا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنڤانسیۆنی ئەورووپی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکان
پەیماننامەیەک
کە
لە
ساڵی 1950
لە
نێوان
پانزە
وەڵاتی
ئەورووپای
ڕۆژاوا
مۆرکرا
بە
مەبەستی
پاراستن
و مسۆگەر کردنی
ئازادی
و مافەکانی هاووەڵاتیانی
خۆیان
.
ئەم
ماف
و ئازادییانە بریتییە
لە
: مافی
ژیان
و
ئازادی
، قەدەغەکردنی کۆیلایەتی و دیلیەتی،
دڵنیایی
و بێخەمی
لە
دەسگیرکردن،
زیندانی
کردن
و دوورخستنەوەی
پڕوپووچ
، مافی
داکۆکی
کردن
لە
دادگەیەکی بێلایەن،
ئازادی
ئەندێشە
و بیروڕا و
ئایین
و
ئازادی
کۆبوونەوە
. (
بۆ
نموونە
ڕێکخستنی
یەکیەتی
و …)
لە
ساڵی 1959 «دادگەی ئەورووپایی مافەکانی
مرۆڤ
»
بە
مەبەستی جێبەجێکردنی
ئەم
گرێبەستە دامەزرا و هاووەڵاتیان مافی
ئەوەیان
هەیە
داواکاری و شکاتەکانیان
لە
دەوڵەتی
خۆیان
ڕادەستی کۆمیسیۆنی مافەکانی
مرۆڤ
بکەن.
ئێستا
21
وەڵاتی
ئەورووپی
لەم
کۆنڤانسیۆنە ئەندامن و
چەند
پرۆتۆکۆلیشی
پێ
زیاد
بووە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کەلتووری سیاسی
1ـــ بریتییە
لە
کۆمەڵێ
بڕوا
و
هەست
و ئایدیال و
نەریت
و
بۆچوون
و بایەخی کەلتووری
کۆمەڵگە
یان
سیستەمێکی
سیاسی
. 2ـــ ئاستی
زانستی
و ڕامانەی
تاک
و
چین
و توێژە جۆراوجۆرەکان
لە
دەسەڵات
و
سیاسەت
. 3ـــ ئەرکی لایەنە تایبەتییەکانی کەلتووری
گشتی
کۆمەڵگە
کە
لەگەڵ
چۆنییەتی هەڵسوکەوت
لەگەڵ
سیاسەت
،
هێز
،
دەسەڵات
،
ئازادی
،
عەدالەت
،
دەوڵەت
، حکوومەت و سیستەمی سیاسیدا
پێوەندی
هەیە
. ئەمەش دەرەنجامی ئەزموونی
مێژوویی
نەتەوەیە
لە
کاتی
ڕواروویی
لەگەڵ
دیاردە
و ڕووداوە سیاسییەکانی
ئەو
نەتەوەدا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
گرووپی
ئەم
گرووپە
لە
کۆنفرانسی
بازرگانی
و گەشەکردنی
نەتەوە
یەکگرتووەکان (1964)
ناسراو
بە
«ئانکتاد»
بە
بەشداری
77
وەڵاتی
ڕووەو
گەشەکردن
پێکهات
بۆ
ئەوەی
ببێتە گرووپێکی
فشار
و
لە
بەرژەوەندییەکانی وەڵاتانی
بەرەو
گەشەکردن
داکۆکی
بکات.
یەکەم
دانیشتنی
ئەم
گرووپە
لە
ساڵی 1967
لە
ئەلجەزیرە گرێدرا و
لەو
کاتەوە
تا
ئێستا
ژمارەی ئەندامانی
هەر
زیادی
کردووە
بە
چەشنێک
کە
ئێستا
ژمارەی ئەندامەکانی گەیشتۆتە 130
وەڵات
بەڵام
ناوەکەی
هەر
نەگۆڕاوە.
دانیشتنەکانی
ئەم
گرووپە
بۆتە
هۆی
گەشەکردنی
پێوەندی
بازرگانی
لە
نێوان
وەڵاتانی
ئەندام
بەڵام
هەر
نەیتوانیوە
هەندێ
لە
ئامانجە سەرەکییەکانی
وەک
پاراستنی توانای کڕینی کەرەستەی
خاو
، بپێکێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
گرووپی
ئەم
گرووپە
لە
ساڵی 1989
لە
لایەن
هەندێ
لە
وەڵاتانی ڕووەو گەشەسەندن،
بە
مەبەستی
چۆنیەتی
دانوستان
و هەڵسوکەوت
لەگەڵ
وەڵاتانی
پیشەسازی
جیهان
و پێکهاتەگەلێکی
وەک
گرووپی
8 و ڕێکخراوەی
بازرگانی
جیهانی دامەزرا.
ئەگەرچی
ژمارەی ئەندامەکانی
لە
ساڵی 2000 گەیشتە 18
وەڵات
،
بەڵام
ناوبانگەکەی
هەر
بە
ناوی
گرووپی
15 ماوەتەوە. ئەندامانی
ئەم
گرووپە بریتین
لە
: ئەرجەنتین، ئەلجەزایر، ئەندونیسیا، بەرازیل، پیرۆ، جاماییکا، زیمبابوا، سەنگال، مالیزیا،
میسر
، مەکزیک، نایجیریا، ڤینزۆئیلا، هیندستان،
شیلی
،
ئێران
، کێنیا و کۆلۆمبیا.
لە
بەیاننامەی
حەوتەمین
کۆبوونەوەی
سەرۆکی
وەڵاتانی
ئەندام
کە
لە
ساڵی 1997
لە
کوالالامپوور دەرکرا،
ئاماژە
کراوە:
ئەگەرچی
ڕێکخراوەی
بازرگانی
جیهانی چوارچێوەیەکی گرینگە
بۆ
ئاسانکاری
بازرگانی
کردن
لە
جیهاندا
بەڵام
پێکهاتێکی نایەکسانە و
هەموو
وەڵاتان ناتوانن
بە
شێوەیەکی
یەکسان
لە
بەرژەوەندی
و مافەکانی
خۆیان
داکۆکی
بکەن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
گرووپی 1+5
بریتییە
لە
پێنج
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان (وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، بریتانیا، فرەنسا، سۆڤیەت و
چین
)
لەگەڵ
ئەڵمانیا
کە
لە
بابەت
کێشەی ئەتۆمی
ئێران
لە
ساڵی 2006 بەملاوە
لەگەڵ
ئەم
وەڵاتە گفتوگۆیان دەکرد. وەڵاتانی
ڕۆژاوا
،
ئێران
بەوە
تۆمەتبار دەکەن
کە
بە
شێوەیەکی
پەنامەکی
و
نهێنی
لە
لەفافەی بەرنامەی ئەتۆمی ئاشتیخوازانەدا خەریکی پیتاندنی ئۆرانیۆمە و دەیهەوێت چەکی ئەتۆمی
دروست
بکات.
ئێران
ئەم
شتە
ڕەت
دەکاتەوە و
دەڵێ
لە
پیتاندنی ئۆرانیۆم
بۆ
بەرهەمهێنانی وزەی
کارەبا
کەڵک
وەردەگرێ.
لە
ماوەی 3 ساڵدا ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان
چوار
بڕیاری
بە
دژی
ئێران
دەرکردووە و
هەندێ
ئاستەنگی و گەمارۆی
ئابووری
بە
سەر
ئەم
وەڵاتەدا سەپاندووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
گرووپی 2+6
دوابەدوای ڕووداوە تیرۆریستییەکەی 11/9/2001 و هێرشی
ئەمریکا
بۆ
سەر
ئەفغانستان
لە
7/11/2001 و جموجووڵە سەربازییەکەی هاوپەیمانی
باکوور
کە
بووە
هۆی
ڕووخانی ڕژێمی تالیبان،
گرووپی
2+6 دامەزرا.
ئەم
گرووپە پێکهاتووە
لە
نوێنەرانی 6
وەڵاتی
دراوسێی
ئەفغانستان
،
واتە
:
ئێران
، پاکستان، ئوزبەکستان، تاجیکستان، تورکمانستان و
چین
و
دوو
وەڵاتی
دوور
لە
هەرێمەکە،
واتە
ویلایەتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
و
ڕووسیا
.
ئەم
گرووپە
لە
سەروبەندی قەیرانی
ئەفغانستان
،
هەستا
بە
گفتوگۆ
و
ڕاوێژ
لەمەڕ
چارەسەرکردنی قەیرانەکە و دۆزینەوەی ڕێگەیەک
بۆ
سەقامگیرکردنی
ئاشتی
و دیاریکردنی پلانی
سیاسی
دوارۆژی
ئەفغانستان
.
1
2
3
4