لە پێوەندی نێودەوڵەتیدا بە مانای پەسندکردنی دەوڵەتێکە لە لایەن دەوڵەتێکی دیکە و کردنەوەی سەری پێوەندی و پابەندی دوولایەنە لە نێوانیان بۆ ماوەیەکی دیاریکراو یا بێ سنوور. دووفاکتۆ لە ڕوانگەی یاسا نێودەوڵەتییەکاندا بە دوو جۆر دێتە ئاراوە:
1) ناسینەوەی واقیع کە بریتییە لە دان پێدانان بە هەبوونی دەوڵەت یان وەڵاتێکی نوێ، لەگوێن دەوڵەتێکی سەربەخۆ و بتوانێ بۆ بەکارهێنانی هێز و دەسەڵات لە قەڵەمڕەوی وەڵاتەکەی خۆیدا. ئەم جۆرە ناسینە، بەری تەسکە چونکە ئاستی پێوەندییەکان لە دۆخێکی نزمدا دەمێنێتەوە و پێوەندی دیپلۆماسی لە نێوانیاندا ناکرێتەوە.
2) ناسینەوەی قانوونی de jure کە بریتییە لە ناسینی دەوڵەت یان وەڵاتێکی نوێ، لەگوێن دەوڵەتێکی سەربەخۆ و بەتوانێ لە بەکارهێنانی هێز و دەسەڵات لە قەڵەمڕەوی وەڵاتەکەی خۆیدا و ڕاپەڕاندنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانی خۆی. ئەم جۆرە ناسینە، کۆی پێوەندی دیپلۆماسی و پارێزراویی نوێنەرانی سیاسی لەخۆدەگرێ.

ناسیۆنالیزم لە وشەی nation بە واتای نەتەوە وەرگیراوە کە ئەویش لە ڕیشەی لاتینی nasci بە مانای لەدایک بوون سەرچاوەی گرتووە. بە گشتی بە لایەنگرانی بیروباوەڕێک دەگوترێ کە پشتگیری لە دابونەریتە نەتەوەییەکانی خۆیان دەکەن تاکوو خاوەنی یەک زمان و فەرهەنگ و ئایین بن و لە قەڵەمڕەوی یەک وەڵاتدا بژین. ناسیۆنالیزم لە قامووسی یاسای نێودەوڵەتیدا بریتییە لە فەلسەفەیەکی سیاسی کە پێیوایە دەبێ نەتەوە، یەکەم هۆکار بێت بۆ پێناسەکردن و دامەزراندنی دامودەزگە سیاسییەکان بە تایبەت وەڵاتەکان. لەم ڕوانگەوە ناسیۆنالیزم دەبێتە هۆی دامەزرانی وەڵاتێک یا بە ڕەسمییەت ناسینی مافە نەتەوەییەکانی گرووپێکی تایبەت لە ئاستی نێونەتەوەییدا.
ئەم زاراوە کە ڕاستەوخۆ دەلالەتێکی سیاسی لەخۆ دەگرێ، لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدە و سەرەتاکانی سەدەی نۆزدە، جێی خۆی لە زمانە ئەورووپییەکاندا کردەوە. بە درێژایی سەدەی ڕابردوو هەوڵ و دەوڵێکی زۆر دراوە بۆ پێناسە کردنی ئەم زاراوە کەچی هێشتاکە مانایەکی هەمەلایەن و شیاو بۆ ئەم زاراوە بەدەستەوە نەدراوە.
هەندێ لە زانایانی سیاسی پێیان وایە کە ناسیۆنالیزم دیاردەیەکی کۆن و مێژووییە کە لە سپێدەی دروستبوونی کۆمەڵگە و بەرەبەیانی مێژووەوە سەری هەڵداوە. بۆ کۆڵینەوە لە ڕیشەکانی ناسیۆنالیزم، زۆربەی نووسەران ئاماژە دەدەن بە چەشنێک هۆشیاری و هەستێکی نەتەوەیی کە لە نێوان گەلانی یۆنانی و کەلیمی لە ئارادا بووە. ناسیۆنالیزمی یۆنانی بە دابەشکردنی مرۆڤ بە «یۆنانی و بەربەر» ، بەرجەستەتر بوو لە ناسیۆنالیزمی کەلیمی کە مرۆڤی بە «جوولەکە و بتپەرست» دابەش ئەکرد. نەتەوەی بەرجەستە لای یۆنانییەکان ڕەنگی ئایینیی لێ نەنیشتبوو بەڵام لای جوولەکەکان، نەتەوەی باڵا ڕواڵەتێکی تەواو ئایینی هەبوو. یەکەم جار لە سەدەی پێنجەمی پ.ز، سۆفیستەکان لە بەرانبەر ناسیۆنالیزمی توندڕەودا دەنگیان هەڵبڕی. دواتر «رواقیون» لە ڕێبازە فەلسەفییەکەی خۆیاندا لەسەر جیهانی بوونی مرۆڤ و نەبەستنەوەی بە کیانێک یان نەتەوەیەکی تایبەتەوە جەختیان دەکرد.
سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی نوێ وەک بزاوتێکی جڤاکی دەگەڕێتەوە بۆ بزووتنەوەی «پیوریتەنەکان»ی بریتانیا لە نیوەی یەکەمی سەدەی 17. لەمەوپێش، نووسەرانێکی وەک «ماکیاڤللی» و «جان بودن» بەرهەمە ناسیۆنالیستیەکانی خۆیان تەنها بۆ پاشایان و میران دەنووسی. پیوریتەنەکان ئامانجی خۆیان لە سەر بنەمای ناسیۆنالیزمی کەلیمی و ئامۆژگارییەکانی «عهد عتیق» دارشتبوو. خۆشیان بە «خەڵکانێکی ناوازە» دەزانی کە ئەرکی بڵاوکردنەوەی ئەم ڕێبازەیان پێ سپێردراوە. ئەوان لە یەکەم هەنگاودا دەستیان دایە نووسینی یاسایەکی بنەڕەتی بۆ بریتانیا و داوایان لە جەماوەر کرد کە گوێی بۆ ڕادێرن تاکوو هەست بە یەکیەتی بکەن و یەک بگرن. ئەم بزاوتە بووە هۆی لەناوچوونی پێوەندییە بنەماڵەیی و ناوچەییەکان و نەهێشتنەوەی ملکەچی بە پاتشا و پاپاکان کە ببوە لەمپەرێک لە نێوان تاک و نەتەوەدا.
پەیمانی وێستفاڵی و شۆڕشی مەزنی فرەنسی دوو هۆکاری سەرەکی بوون کە لە سەر ناوەرۆک و قەبارەی ناسیۆنالیزمی هاوچەرخ کاریگەرییان دانا. یەکەمیان لەسەر دەرکەوتنی سیستەمی نوێی بەرێوەبردنی وەڵات و ئەوی دیکەش، بەخشینی ناواخنی جڤاکی بە ڕواڵەتی ناسیۆنالیزم و دەوڵەتەکانی چاخی نوێی بۆ دەوڵەتی نەتەوە گواستەوە. شۆڕشی فرەنسی لە دوو لاوە لە سەر ناوەرۆکی ناسیۆنالیزمی سەدەکانی هەژدە و نۆزدە کاریگەری دانا: یەکەم، بە ئاڕاستەکردنی تێزی دەسەڵاتی خەڵکی لە لایەن «ڕۆسۆ» وە چەمکی نەتەوە لە شەخسی پاتشاوە گواسترایەوە بۆ خەڵکی ئاسایی و ناسیۆنالیزمی نوخبەپەروەر و حکوومەتی ڕەهای سەدەی حەڤدە، بوو بە ناسیۆنالیزمی دیموکراتی و دابەشکراوی سەدەی هەژدە. دووهەم، بیروبڕوا سکۆلاریستیەکانی سەرەتای ڕێنسانس کە ماوەیەکی درێژ لە ژێر کاریگەریی بزاوتی ڕیفۆرماسیۆندا بوو، بۆ جارێکی دیکەش لە لایەن شۆڕشگێڕان زیندوو کرایەوە و سەرەنجام نەریت و هێما ئایینی و گەردوونییەکان جێی خۆیان دا بە نەریت و کەلەپووری نەتەوەیی. بە هۆی پەرەسەندنی ناسیۆنالیزم و بەهێز بوونی لە ئەورووپادا سەدەی نۆزدە بە «سەدەی ناسیۆنالیزم» ناوبردە کراوە.
ناسیۆنالیزمی سەدەی نۆزدە، ئایدیۆلۆژیای سیاسییە ڕاستڕەوەکان و چینە باڵادەستەکانی کۆمەڵگە ئەورووپییەکان بووە و چەمکی نەتەوەش لەم چاخەدا تەنها بۆ ئەم تاقمە مومتازە بەکار دەبرا. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە لە یەک شوێندا لە بەرانبەر سۆشیالیزم، شیر و تیری نیشان داوە ئەویش لە بزووتنەوەیەکی جیهانی کە هەموو کرێکارانی پیشەسازیی و جووتیارانی هەژاری لەخۆ دەگرت.
یەکێکی دیکە لە تایبەتمەندییەکانی ناسیۆنالیزمی ئەم چاخە، سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی کولتووری بووە کە ڕەگوڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ بزاوتی «رۆمانتیزم» و بزووتنەوەی مێژووگەرێتی ئەڵمانیا و بیرمەندانێکی وەک «هێردێر» و «فیختە».
بڕەوپێدان بە بیرگەلێکی دەسکردی وەک باڵادەستی ڕەگەز و زمان و یەکپارچەکردنی زمان و «پەروەردە» و بەهێزکردنی سنوورەکان و تۆقاندنی خەڵک بە دوژمنێکی دەرەکی و هەروەها ئافراندنی پاڵەوانان و داهێنانی نیشانە و هێماگەلێکی وەک سروودی نەتەوەیی و ئاڵای نەتەوەیی بووە هۆی سەرڕێژبوونی هەستوسۆزی «ڕۆمانسییانە»ی جەماوەر.
لە سەدەی بیستەمدا ناسیۆنالیزمی ئەورووپی یەکێک لە پاڵپشتە سەرەکییەکانی فاشیزم و جووڵانەوە تۆتالیتارییەکان بووە و هەروا پاڵنەرێکی بەهێزیش بووە بۆ ڕاپەڕینی خەڵکی وەڵاتانی داگیرکراو بەدژی داگیرکەران و بۆ کەمایەتییە نەتەوەییەکانیش لە بەرانبەر فشار و زۆری دەوڵەتە ملهوڕەکان هاندەر بووە. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە بە «ناسیۆنالیزمی پۆزەتیڤ» لە قەڵەم دراوە کە پتر لە نێوان ئەو وەڵاتانەی کە لە ژێر دەسەڵاتی کۆڵۆنیایی و ئیمپریالیستیدا ژیاون دەبیندرێ.
پاش کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووهەم، بۆ یەکەمین جار مێژوو کەوتە ناو قۆناغێکەوە کە تێیدا ڕێبازە ناسیۆنالیستیەکان بوونە فاکتەرێکی گەورە و بەرچاو. ناسیۆنالیزم، بەتایبەت لە ئاسیا و ئەفریقا بە خێرایی پەرەی سەند. لە ماوەی کەمتر لە 25 ساڵ پاش دامەزرانی نەتەوەیەکگرتووەکان، ژمارەی ئەندامەکانی لە 51 نەتەوە گەیشتە 117 نەتەوە.
ناسیۆنالیزم، جۆرە هۆشیارییەکی کۆمەڵایەتییە بە مانای دڵبەندی بە نەتەوەیەک. ئەم هۆشیارییە پێی دەگوترێ «هۆشیاری نەتەوەیی». هۆشیاری نەتەوەیی، هەستی هاوخەمی و یەکگرتوویی بەدی دەهێنێت کە سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ هاوبەشی زمان و بایەخی ئەخلاقی، ئایین، ڕەگەز، ئەدەب، نەریتی کۆن، مێژوو، هێما و ئەزموونی هاوبەش. ناسیۆنالیزم هەروەها بەرپرسیارییەک لە بەردەم چارەنووسی نەتەوەیی و ئەمەگداری بە نیشتمان سازدەکات کە بەهێزترە لە وەفاداری بە خێزان. کەواتە خیانەت کردن بە وەڵات و«دەوڵەتی نەتەوەیی» لەگوێن خیانەت بە نەتەوە دێتە ئەژمار. ناسیۆنالیزم، تاکەکەس لە بەرانبەر داواکارییە نەتەوەییەکان (وەک پاراستنی سەربەخۆیی یان خەبات بۆ وەدەستهێنانی) یان هەوڵدان بۆ خۆشگوزەرانی و سەربەرزی نەتەوەکەی گاڵ دەدات و ئەو بە لێپرسراو دەزانێت.
بە گشتی ناسیۆنالیزم، ئایدیۆلۆژیایەکە کە «دەوڵەتی نەتەوەیی» وەک باڵاترین شێوازی پێکهاتەی سیاسی لە قەڵەم دەدات. گەشەکردنی ناسیۆنالیزم پەیوەستە بەو ساتەوەختە مێژووییەی کە تێیدا نەتەوەکان بوون بە یەکینەیەکی سیاسی سەربەخۆ و بنەمای «حاکمییەتی نەتەوەیی» پەسند کرا. لەبەر ئەوەی هەر نەتەوەیەک خاوەنی کیانێکی تایبەتە، وەفاداری و گیانبەختکردن لە پێناوی ئەو خاکەدا یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی ناسیۆنالیزم لە ئەژمار دێت.
لە بەرانبەر ناسیۆنالیزمدا زاراوەی ئینتەرناسیۆنالیزم، هاتۆتە ئاراوە کە ئەویش لە سەر بەرژەوەندی نەتەوە و ئەتنیکی جیاواز بە تێکڕایی جەخت دەکات. ئەگەرچی بیرۆکەی ئەنتەرناسیۆنال و تیۆری خەباتی چینایەتیش بڕەوی پەیدا کردووە بەڵام ئێستاش ناسیۆنالیزم وەک بەهێزترین وزەی سیاسی جیهانی هاوچەرخ لە ئەژمار دێت.
ناسیۆنالیزم وەک ئایدیۆلۆژیایەک بە چەند شێوازێک دابەش دەکرێت کە بریتین لە:
1ــ ناسیۆنالیزمی لیبرال: هەندێ لە سۆشیالیستە ڕیفۆرمخوازە نوێباوەکان یا لایەنگرانی بازاڕ، ناسیۆنالیزم وەک زمانێک پەسند دەکەن. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە پتر لە بەها و بایەخە سەرەکییەکانی لیبرالی داکۆکی دەکات. لە زۆر بابەتەوە، «چواردە مادەی ویلسۆن» کە پاش شەڕی جیهانی دووهەم بڵاو کرایەوە، پێناسەی ناسیۆنالیزمی لیبرالی دەکات. ناسیۆنالیزمی لیبرالی ڕێز لە ماف و ئازادی گەلانی دیکە دەگرێ و گرنگی پێ دەدات. هەر بۆیە ئەو وەڵاتانەی کە پەیڕەویی لەم ڕێبازە دەکەن، وێڕای بەهەند گرتنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی خۆیان، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش هاوکاری وەڵاتانی دیکەش دەکەن و ڕێز لە بەها و پرەنسیپە نێودەوڵەتییەکان دەگرن.
2ــ ناسیۆنالیزمی کۆنەپارێز و سەربە نەریتی کۆن: ئەم قوتابخانە ناسیۆنالیستییە لە داڕشتنی بنەماکانی ناسیۆنالیزمی کولتووریدا کاریگەری زۆرری هەبووە. بە باوەڕی کۆهن پلامناتز، ئەم ناسیۆنالیزمە لەگەڵ چەمکە کولتووریی و ڕۆژهەڵاتییەکاندا پێوەندی و نزیکایەتی هەیە. بەم پێیە دابونەریتە کۆنەکان سەرلەنوێ پیادە دەکرێنەوە. پاڵنەری سەرەکی ئەم ئەندێشە، دژایەتی کردن بوو لەگەڵ چاخی ڕۆشنگەری.
3ــ ناسیۆنالیزمی توندڕەو: ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە نەتەوەیەک لە نەتەوەکانی دیکە بە باڵاتر دەزانێ، هەر بۆیە بەرژەوەندییەکانی ئەو نەتەوە لە سەرووی نەتەوەکانی دیکە دادەنێ و لە ڕاستیدا پەڕگیرییەکی نالۆژیکی ڕەگەزی و نەتەوەییە کە دەستدرێژی کردن بۆ سەر نەتەوەکانی دیکەش بە ڕەوا دەزانێ. نموونەی ئەم ناسیۆنالیزمە، ڕژێمەکانی ئەڵمانیا و ئیتالیا بوون بەر لە جەنگی دووهەمی جیهانی.
4ـــ ناسیۆنالیزمی سیاسی: مەبەست ئەوەیە کە هەر وەڵاتێک لە چوارچێوەی سنوورەکانی خۆیدا ئازاد و سەربەخۆ بێت و هەر ڕژێم و حکوومەت و یاسایەکی پێویست بێ بۆ خۆی دەستنیشانی بکات. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە لە چاو سەدەی نۆزدەهەم لاوازتر بووە و ئەمڕۆ گەلان و وەڵاتانی بچووک هەوڵ دەدەن لە چوارچێوەی یەکێتییە ناوچەییەکاندا یەکبگرن، وەک یەکێتی ئەورووپا و کۆمکاری عەرەب.

کورد کە زۆرجار لە شار و باژێران دوور بوون و پتر لە دێهات و کەژ و کێواندا ژیاون، بۆ ماوەیەکی زۆر بێبەهرە بوون لە چینی مامناوەندی شارستانی کە ــ ئەم چینە ــ لە بەدیهێنانی بزاڤی نەتەوەییدا دەوری باڵا دەگێڕێ. کە مودێرنیتی سەری هەڵدا و جۆرە ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی هاتە مەیدانەوە، (ئیمڕۆکە ڕەوتی مۆدێرنیتی وایکردووە زمانێکی ئەدەبی بخوڵقێنێ کە زۆرینەی کوردان دەرکی پێئەکەن) وادەردەکەوت کاتی ئەوە بەسەر چووبێت کە ئەم ڕاپەڕینە بتوانێ بەسەر ڕووداوەکاندا زاڵ بێ و لە سەروبەندێکی مێژوویی وەک داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و کەساسی ئێرانییەکان، وەڵاتێکی کۆردی بۆ خۆی دامەزرانێ. لە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم جۆرە بزوتنەوەدا کە بە هەنگاوی یەکەمی ناسیۆنالیزمی کوردی دەناسرێت، بزوتنەوەکەی شێخ عوبێدوڵڵای نەهری لە ناوەڕاستەکانی نیوەی دووهەمی سەدەی نۆزدە، بە گرینگترین و سەرەتایی دیکەین خاڵی شێوەگیربوونی ناسیۆنالیزمی کوردی لە ئەژماردێت. سەرەنجام کە ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی مۆدێرن سەری هەڵدا، خەونەکانی کورد لەگەڵ بەرژەوەندی دەوڵەتانی ناوچەکە کە زیاتر لە 80% کوردیان لە خۆ گرتبوو، یەکیان نەگرتەوە و ڕووبەڕووی یەکتر وێستان.
سەیر نییە ئەگەر بڵێین مێژووی ناسیۆنالیزمی کوردی، لە ڕاستیدا مێژووی شەڕی ناوخۆ و خەبات بۆ گەیشتن بە سەربەستی بووە. ئەو ناسیۆنالیزمەی کە لە جەوهەردا لەگەڵ دژایەتی دەوڵەتانی ناوچەکە ڕووبەڕوو بووە و بۆ تێگەیشتن لێی، دەبێ هەلومەرجی زاڵ بە سەر هەرکام لەم وەڵاتانە بە باشی لێک بدرێتەوە.
گومانیش نییە لەوەی ناسیۆنالیزمی کوردی بزاوتێکە پتر لە بەردەم فشاری ناسیۆنالیزمەکانی دیکەدا گەشەیکردووە و ناسیۆنالیزمێکی بەرتەکانە بووە و زادەی پرۆسە ئابووری و کۆمەڵایەتی و تەکنیکییەکانی ناو هەناوی کۆمەڵگەی کوردی نەبووە. ناسیۆنالیزمی کوردی دەرەنجامی گەشەی ئەو هێزانە نەبووە کە دەسەڵاتی سیاسییان بە شێوەیەکی ئۆرگانی بە دەسەڵاتی سیاسی نەتەوەوە گرێدابێت. ناسیۆنالیزمی کوردی بە حوکمی ئەوەی بەرهەمی گەشەیەکی سرووشتییانە و سەربەخۆی کۆمەڵگە نییە و بەرەنجامی داگیرکردنە، کردەیەکی بەرگریکارانەیە و بەرتەکێکە بۆ مانەوە. ئەم دۆخە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر جەوهەری ناسیۆنالیزمی کوردی جێهێشتووە و سرووشتی هەموو چالاکییەکانی ئەم ناسیۆنالیزمەی بە مۆرکێکی تایبەتی مۆر کردووە.
ستراتیجی ناسیۆنالیزمی کوردی لە سەدەی بیستەمدا ئەوەیە جاربۆ جار ڕایدەگەێنێ «هێشتا کاتی ئەوە نییە دروشمە سیاسییەکانم بەرز بکەمەوە و ڕوخساری ڕاستەقینەی خۆم ئاشکرا بکەم». بە کوردی و بە کورتی، ناسیۆنالیزم بۆ زەمەنێکی نموونەیی دەگەڕێ تا خۆی تیا ئاشکرا بکات. زەمەنێکی خورافی کە نییە و نابێت. زەمەنێک لەبری ئەوەی ناسیۆنالیزم خۆی دروستی بکات، چاوەڕوانە مۆعجیزەیەک بۆی دروست بکات.
ناسیۆنالیزمی کورد لە تورکیا
زیاتر لە 13ملوێن کورد لە ناو سنوورە کانی تورکیا دەژین کە بەزۆری لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەم وەڵاتە نیشتەجێ بوون. لە سەردەمانێکی مێژووییدا هەمیشە کوردی تورکیا، زیاتر لە کوردی ئێران و عێراق چالاکیان لە خۆیان نیشان داوە و ڕێبەرانی کورد زیاتر لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەورێکی سیاسیان گێڕاوە تاکوو ئێران. زۆرینەی کوردەکانی ئێران لە سەردەمی سەفەوییەکاندا چوونە سەر ئایینزای شیعە، کەچی زۆربەی کوردی تورکیا سەر بە ئایینزای سوننە بوون. لە ئیمپراتۆری عوسمانیدا چونکە کوردەکان موسوڵمان بوون، لە ناو هێزە سەربازییەکان وەردەگیران و لە سەروبەندی شەڕی جیهانی یەکەم بۆ سەرکوتکردنی ئەرمەنییەکان کەڵکیان لێ وەرگیرا. لە ئاکامدا هێندەی نەخایاند کە کورد کەوتە بەر شاڵاوی تۆڵەستاندنەوەی هێزەکانی سۆڤیەت و هاوپەیمانە ئەرمەنییەکانی. بەم حاڵەش، پێشمەرگەی کورد سەرەڕای ئەو هەموو ڕەنج و مەینەت و پلە و پایە نزمەش کە بوویان، جارێکی دیکە لە ساڵەکانی 1920-1921 بە ڕێبەرایەتی مستەفا کەمال ئاتاتورک، لە بەرانبەر فەرەنسیەکان و ئەرمەنیەکان ڕاوەستان و بوون بە قەڵغانی بیر و باوەڕە ئیسلامییەکەیان.
ڕەتکردنەوەی پێوەندی ئیسلامی تورکیا بۆ چەسپاندنی شوناسی تورکی لە لایەن مستەفا کەمال لە هەردوو بەستێنی مەدەنی و ئەتنیکییەوە بووە هۆی لەدایکبوونی ناسیۆنالیزمی کوردی. سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی کوردی سوننەی زازایی لە فێڤرییەی 1925 بووە هۆی دەسخەڕۆکردنی هەمەلایەنەی کورد و هەر ئەم سەرکوتکردنە بێرەحمانە بوو کە برایەتی و هاوسۆزی ئایینی لە نێوان کوردەکان ژیاندەوە. ڕاپەڕینێکی دیکە کە لە ساڵی 1928 لە کوێستانیەکانی ئارارات سەری هەڵدا (و لە لایەن سەرەک خێڵ و عەشیرەتەکانی ناوچەکە ڕێبەرایەتی کرا و بۆ یەکەم جار ڕێکخراوەی ناسیۆنالیستی ـــ خۆیبوون ـــ پشگیری لێکرد)، بۆ ماوەی 2 ساڵ دەوامی هێنا. دەوڵەت وەها لە مەحفکردنەوەی کوردەکان پێداگربوو کە بەپێی یاسای2510 دانراوی ژوەنی 1934، بڕیاری دابوو تەواوی ناوچە کوردنشینەکان بخاتە چوارچێوەی پلانی تواندنەوەی کورد لە ناو کەلتووری تورکیدا.
سەیر ئەوە بوو کە کۆچ و ڕەوی خەڵکی هەژار لە ناوچە کوردنشینەکانەوە بەرەو شارەکانی ڕۆژاوای تورکیا کە ئابوورێکی بریسکەداری هەبوو (ناوەنجی داهاتی کەسەکی لەم شارانەدا لە کۆتاییەکانی 1980 چوار ئەوەندەی ناوچەکانی دیکە بووە)، بووە هۆی لەدایکبوونی چینێکی ڕووناکبیر و کرێکاری شارنشین کە بزاڤی ناسیۆنالیزمی نوێی کوردەکان، لە هەناوی ئەمەوە هاتەدەرێ. لە کۆتاییەکانی 1960 لەبەر هۆکاری چینایەتی و ئەتنیکی، کوردەکان بە هۆی «حیزبی کریکارانی تورکیا» کە حیزبێکی توندڕەوی چەپگەرا بوو، بایەخیان پەیدا کرد. هۆکاری ئەم مەسەلە دەگەڕایەوە بۆ سنعاتی بوونی تورکیا بە ڕێژەی وەڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوین کە ئەمیش لە کەم جێگەی ناوچەکە دەست دەکەوت. لە هەشتاکان بەملاوە و دوابەدوای نیشتنەوەی ململانێی چەپ و ڕاست، کە کوردەکان لە هەر دوو باڵەکەدا بەشدار بوون، سەرەنجام ڕەهەندی ئەتنیکی و نەتەوەیی بە سەر ڕەهەندی چینایەتیدا زاڵ دەبێت.
بە دامەزرانی حیزبی کرێکارانی کوردستان (PKK) لە ساڵی 1983 ئەم ڕاستیە ئاشکرا بوو کە پێکهاتەی ناوبراو تا ئێستاش هەر بەهێزە و گوڕ و تینی خۆی لە دەست نەداوە. ئەم حیزبە دەستیدایە هێرش بردن بۆ سەر هێزەکانی ئەرتەش و مڵکدارە کوردەکان و جوتیارانی نەیار و هەر دوو باڵی ڕاست و چەپ چونکە پێی وابوو بە ئاواتەکانی کورد خەیانەتیان کردووە. ڕادەی کوژراوەکانی هەر دوولا کە لە ساڵی 1991 نزیکەی 2500 کەس بوو، لە 1995 گەیشتە 20 هەزار کەس. لە ساڵی 1985 ئەرتەش هێزێکی بەناوی «گاردی دێهاتی» دامەزراند کە ژمارەی ئەندامەکانی لە ساڵی 1996 گەیشتە 60 هەزار کەس.
کاتێک بەرەنگار بوونەوە ڕووی لە زیادبوون کرد، دەسەڵاتدارانی تورکیا بۆ ماوەیەکی کورت ڕویانکردە شوناسی کوردەکان. تورگۆت ئۆزال، سەرەک وەزیری ئەو کاتە ئیجازەی دا کە ڕۆژنامەی کوردی بڵاو بکرێتەوە و ئەنستیتۆیەکی کوردیش لە ئەنقەرە بکرێتەوە و کورد ئەمجار بتوانێ لە جیاتی ناوی تورکی ناوی کوردی بەکار بێنێت. لە 1990 حیزبێکی نوێ بە ناوی «حیزبی کرێکاری گەل» دامەزرا کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ وتەبێژی پەرلەمانی pkk لە ئەژمار ئەهات بەڵام مەرگی کتوپڕی ئۆزال لە 1993 بووە هۆی هەڵوەشانەوەی خێرای ئەم حیزبەش. بە تیاچوونی ئۆزال ـــ چونکە هەر دوولا پێیان وابوو کە دەکرێ لەسەر بنەمای سازش و گفتوگۆ سیاسەتێکی نوێ بێتە کایەوە ـــ کەسایەتییەکی گرینگ لە گۆڕەپانی سیاسەتی تورکیادا مەحف بۆوە. لەو سەردەمەوە حیزبی کرێکارانی کوردستان لە سەر بنیادێکی فێدراڵ بۆ تورکیا جەخت ئەکا کە لە سایەی ئەم سیستەمەوە تا ڕادەیەکیش خودموختاری بۆ خۆی مسۆگەر بکات بەڵام دەوڵەت بەزۆری ئەم پێشنیازەی ڕەتکردۆتەوە. لە لایەکی دیکەوە لە 1995 بەملاوە دەوڵەت هێزی سەربازی خۆی ناردە باکووری عێراق بۆ سەرکوت کردنی pkk. ئەم ڕەفتارە شەرەفی نێونەتەوەیی تورکیای خستە ژێر پرسیارەوە. ساڵی 1998 بۆ کوردی تورکیا ساڵێکی نگریس بوو چونکە لەو ساڵەدا ڕێبەری pkk عەبدوڵلا ئۆجەلان بەپێی هاوبەندییەکی سیخوڕی نێودەوڵەتی بە هاوبەشی دەوڵەتانی کینیا، یۆنان، ئیسراییل و تورکیا دەسبەسەر کرا و ڕادەستی حکوومەتی تورکیا کرایەوە. ئەم ڕووداوە بوو بە هۆی بشێوی و نائارامی لە هەموو ناوچە کوردنشینەکان و کوردانی دانیشتووی ئەورووپاش دەنگی نارەزایەتی خۆیان بە دژی ئەم کردەوە هەڵبڕی. دەوڵەتی تورکیا پاش ماوەیەک حوکمی سێدارە بۆ ئۆجەلان دەبڕێتەوە بەڵام ئەم حوکمە لە ژێر گوشاری یەکیەتی ئەورووپا ـــ کە تورکیا حەز دەکات دڵی ڕابگرێ ببێ بەشکم ببێ بە ئەندامی یەکیەتی - بە هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە تاکوو سەرەنجام لە سەر داوای یەکیەتی، حوکمی سێدارە لە یاساکانی تورکیا لادەبرێت. ئێستاش ئۆجەلان ماوەی 12 ساڵە تەنیا لە بەندیخانەی دوورگەی ئیمراڵی یەخسیرە.
ناسیۆنالیزمی کورد لە عێراق
لە یەکەمی دێسەمبەری 1918، شەست کەس لە ڕێبەرانی کورد پەیمانێکیان لەگەڵ بەریتانیا مۆرکرد کە زۆر مژاوی و دژبەر بوو. ئەم پەیمانە کە پێشەنگاوێک بوو بۆ پەیمانی سێڤەر، دەرفەتی خودموختاری بۆ کوردەکان دەڕەخساند بەو مەرجەی کە کوێستانەکانی باکوور و باشوور پێکەوە گرێبدات و تورکیاش دامرکێنێ. بەڵام بەهێزبوونی هەرچی زیاتری سۆڤیەت و هاوکات، نیازی بەریتانیا بۆ ڕازیکردنی تورکیا و مەلیک فەیسەڵ ــ کە وەک پاتشای عێراق داینابووــ بووە هۆی ئەوە کە کوردەکان فەرامۆش بکرێن. لەم ڕووەوە لە پەیمانی 1930 بەریتانیا و عێراق، نەوەک باسێک لە خودموختاری کورد نەکرا بەڵکوو تەنانەت هیچ باسێکیش لە مافی کەمایەتیەکانیش نەهاتە ئاراوە. لە میانەی 1930 تاکوو 1950، کوردەکان چەندین جار بە ڕێبەرایەتی شێخ مەحموود و بارزانی ڕاپەڕین. پاش ئەوەی، عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی 1958 حکوومەتی پاشایەتی لەناو برد، پێوەندی دەوڵەت و خەباتی سیاسی کورد بۆ ماوەیەکی کورت گەشایەوە. بەڵام لە 1961 مەلا مستەفا بارزانی و هەندێ ڕوناکبیری شارستانی سەربە حیزبی دێموکرات بە ڕێبەرایەتی برایم ئەحمەد و جەلال تاڵەبانی سەرلەنوێ بەدژی دەوڵەت ڕاپەڕین و شۆڕشێکیان پێکهانی. لە ساڵی 1964 دەوڵەتی قاسم ڕووخا و کورد دیسانەوە لە بەرانبەر دەوڵەت وێستا. بەڵام ئەمجارە لەگەڵ جارەکانی پێشوو جیاوازی هەبوو، ئەویش ناکۆکی ئەکەوێتە بەینی حیزب و برایم ئەحمەد و تاڵەبانی لە حیزب جیادەبنەوە و ئەوسەرودەمانە پێیاندەگوتن جەماعەتی مەکتەبی سیاسی. ئەم حاڵەتە، سەرەتای مودێلێکی ماڵوێرانکەر بوو لە خەباتی سیاسی کوردەکان کە کەمتاکورتێک تا ئێستاش هەر درێژەی بووە و دەرەنجامی نالەباری بۆ ئامانجی کورد لێکەوتۆتەوە.
سەیر ئەوەیە کە ڕژێمی پان ـــ عەرەبی بەعس کە لە ساڵی 1968 بە دەسەڵات گەیشت، لانیکەم لە ڕواڵەتدا زۆرترین سازگاری لەگەڵ ناسیۆنالیزمی کورد هەبوو. لە ڕێکەوتنامەی 11ی ئەیلوولی 1970 دەوڵەتی عێراق بە شێوەیەکی فەرمی دوو نەتەوەی لەم وەڵاتە بە ڕەسمییەت ناسی و یەکێک لە دوو پۆستی جێگری سەرکۆماری بە کوردەکان بەخشی. زمانی کوردی وەک یەکێک لە دوو زمانە سەرەکییەکەی عێراق ڕەسمییەتی پێدرا و دەوڵەت زەمانەتی ئەوەیکرد کە کاروبارە دەوڵەتییەکانی ناوچەکە بسپێرێتە دەست کوردەکان.
بەڵام هێندەی نەخایاند بە هۆی دڕدۆنگی و گۆمانی هەر دوولا بە یەکتر، پێوەندییەکانیان بچڕا. لە کاتێکدا کە دەوڵەت پێی وابوو بارزانی لەگەڵ وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سەروساختی هەیە، کەچی بارزانیش دەوڵەتی گومانبار دەکرد بەوەی کە ناوچە پڕنەوتەکەی کەرکووک بە ئانقەست دەکاتە عەرەبنشین. ئەم گومانە لەو کاتەی کە دەوڵەتی عێراق نزیکەی پەنجا هەزار کوردی ئێرانی لە کەرکووک بەرەو ئێران وەدەرنا، زیاتر بڕوای پێکرا. لە مارسی 1974 دەوڵەت بە شێوەیەکی یەکلایەنە یاسایەکی لە بابەت ئۆتۆنۆمی کوردەکان بڵاوکردەوە و کەرکووکی لەم ناوچانە هەڵاوارد. بارزانی و حیزبی دیموکرات ئەم قانوونەیان ڕەتکردەوە. شۆڕشێکی خوێناوی دەستی پێکرد بەڵام کاتێک سەدام مافی ئێرانی لە بابەت شەتولعەرەبەوە بە ڕەسمییەت ناسی، بەو مەرجەی کە ئێران دەست لە پشتیوانی خۆی لە کوردی عێراق هەڵگرێ، کتوپڕ ئەم شۆڕشە قەتیس مایەوە. دەوڵەت پلانەکەی خۆی درێژە پێدا و 500 ئاوایی کوردنشینی لەگەڵ خاکا یەکسان کرد و 600هەزار کەس لە دانیشتووانی ئەم گوندانەی ناردە ناو ئۆردوگا کە زیاتر لە ناوەندی عێراق بوون تاکوو لە بەینی ئێران و عێراق وەک لەمپەرێک بۆ پاراستنی خۆی کەڵکی لێ وەربگرێت.
دەرفەتێکی دیکە کە بۆ دابینکردنی مافی خودموختاری بۆ کورد هەڵکەوت، هاوکات بوو لەگەڵ شەڕی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق لە 1980 بەملاوە. بەڵام ئەمجارەش ڕاپەڕینی کوردەکان لە بەینی دوو پارتە سەرەکییەکە تووشی کێشە و شەڕی براکوژی هات. سەرکەوتنی ئێران و داگیرکردنی شارێکی عێراق لە بەرەی باکوور (1983) و پشتیوانی کوردەکان لە ئێران لەم کاتەدا بووە هۆی ڕقئەستووربوونی سەدام لە ئاست کورد. هەشت هەزار کەس لە پیاوانی بارزانی کە لە ئۆردوگای قوشتەپە بوون، دەسگیر دەکرێن و هەمویان سەرنگون کران. لە ساڵی 1987، هێزەکانی بەعس بۆ یەکەم جار لە ئاستێکی بەربڵاودا، چەکی کیمیاوییان لە شار و دێهاتە کوردنشینەکان بەکار هێنا و هەزاران کەس تیاچوون. پاش ساڵێکی دیکە ئۆپەراسیۆنی ئەنفال و تیابردنی کوردەکان بە ئەنجام گەیشت کە لە ئاکامدا نزیکەی 200 هەزار کەس کوژران و 4000 ئاواییش وێران کرا.
لە ئاگۆستی 1990، سەدام هێرشی کردە سەر خاکی کوەیت و ئەم وەڵاتەی داگیر کرد، دوای ساڵێک هێزی هاوپەیمانان، لە ئاسمان و زەوییەوە هێرشێکی چڕوپڕیان کردە سەر عێراق. لە وەها کەش و هەوایەکدا هێزی کوردی بڕستی لێبڕابوو. بەڵام دواتر لە فێڤرییەی 1991 لە دوای ڕاپەڕینی شیعەکان لە باشوور، هێزەکانی کوردیش ڕاپەڕین و دەستیان کردە هێرش بردن بۆ شارە کوردنشینەکان کە تا ئەو دەم بە دەست هێزەکانی عێراقەوە بوو. لە 19ی مارس کەرکووک گیرایەوە، بەڵام دوو هەفتە دواتر دیسانەوە کەوتە دەست عێراقییەکان. زیاتر لە یەک ملوێن کورد کە دڕندەیی و وەحشیگەرییەکانی سەدامیان لە بیر نەچووبۆوە، بەرەو سنوورەکانی ئێران و تورکیا هەڵاتن کە هەندێ دیمەنی ورەبزوێن و سۆزناک لە شاشەی تەلەفیزۆنەکانی جیهان لەم بارەوە بڵاو کرایەوە. ڕای گشتی جیهان کەوتە خرۆش و لە ئاکامدا بۆ یەکەم جار لە 28 ی ئاپریلی 1991، هاوسوێندییەکی نێونەتەوەیی بە مەبەستی پاراستنی گیانی کوردەکان لە باکووری عێراق لە ئاستی خولگەی 36 دەرەجە هاتە کایەوە و ناوچەیەکی ئەمنی ڕاگەیاندرا کە سەدام بۆی نەبوو سنووری ئاسمانی و زەوینی ئەم ناوچە ببەزێنێ.
گفتۆگۆ لە سەر کێشەی کەرکووک و مەندەلی و خانەقین و هەروەها دیموکراسی فرەحیزبی لە نێوان سەدام و کوردەکان سوودبەخش نەبوو و شکستی هێنا. لە مانگی مەی 1992 لە هەرێمی کوردستان هەڵبژاردنێک بەڕێوەچوو بە مەبەستی دامەزرانی دەوڵەتێک کە خاوەن بەهایەکی نێونەتەوەیی بێت. دوو حیزبی سەرەکی (یەکیەتی و پارتی)، هەرکامیان 45% دەنگەکانیان بردەوە. بەڵام هاوپەیمانان هیچ پێوەندییەکیان لەگەڵ پەرلەمانی کوردستان و حکوومەتی هەرێم نەکردەوە. دواتر هەرێمە ئازادکراوەکە لەبەینی دوو حیزبەکەدا وردە ــ وردە تووشی کێشە و ململانێ بوو کە لە ساڵی 1994 لە شەڕی براکوژیدا گەیشتە ئەوپەڕی خۆی.
ساڵی 2003 جارێکی دیکە هاوپەیمانان بە ڕێبەرایەتی وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هێرشێکی چڕ و پڕیان کردە سەر خاکی عێراق و توانییان لە ماوەی 21 ڕۆژدا ئەم وەڵاتە بگرنەوە. 3 ساڵ پاش ڕووخانی ڕژێمی سەدام، جەلال تاڵەبانی (سەرۆکی یەکیەتی نیشتمانی) بووە سەرۆک کۆماری ئەم وەڵاتە و مەسعوود بارزانیش بووە سەرۆکی حکوومەتی هەرێم. ساڵی 2005 قۆناغێکی نوێ لە کوردستانی عێراق دەست پێ دەکات کە ئەویش یەکگرتنەوەی دوو ئیدارەی هەرێمەکە بوو. ئەمێستا زیاتر لە 16 ساڵە کە کوردی ئەم پارچە لە هەرێمەکەدا حکوومەتی خۆی بەڕێوە دەبات و خاوەنی کێشێکی سیاسی باڵایە لە ناوچەکە و عێراقدا.
کورد لە سوریا
حەشیمەتی کوردی سوریا، نزیکەی 1 ملیۆن و 750 هەزارکەس دەبێت کە 10% حەشیمەتی ئەم وەڵاتە پێکدێنن کە زۆربەیان لە 1920 بەملاوە بەتایبەت لەدوای شکستهێنانی ڕاپەڕینی کورد لە تورکیا ڕویانکردە ئەم وەڵاتە. ئەم کوردانە هەر خێرا ڕواڵەتی عەرەبیان لێ نیشت و لە سەرەتاکانی دامەزرانی کۆماری تازەپێگەیشتووی سوریا، دەستیان گەیشتە پلە و پایەی باڵای سەربازی بەڵام لە 1958 پاش ئەوەی کە کۆماری یەکگرتووی عەرەب دامەزرا و بڕیار درا میسر و سوریا ببنە وەڵاتێکی یەکگرتوو، کوردەکانیان لە پلە و مەقامە باڵاکان وەدەرنا. لێکهەڵوەشانی ئەم کۆمارەش، نەک هەر کاریگەریی ئەوتۆی لەسەر چارەنووسی کوردەکان دانەنا بەڵکوو دەوڵەت دەستی کرد بە دروستکردنی دیواربەندێکی عەرەبنشین لە جزیرە کە زۆرینەی کوردەکانی لەخۆ گرتبوو. ئەم پلانە لە لایەن حافز ئەسەد سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی سوریا لە ساڵی 1976 پووچەڵ کرایەوە. بەڵام داخوازییە فەرهەنگییەکان وەک پەروەردە بە زمانی کوردی و ناولێنانی کوردی، ئێستاش هەر پێشێل دەکرێت. کاربەدەستانی سوریا ئێستاش ناسنامەیان بە نزیکەی 300 هەزار کوردی ئەم وەڵاتە نەداوە و ئەم حەشیمەتە بە ئەجنەبی لە قەڵەم ئەدەن. کەچی سەیر ئەوەیە لە خەباتی پارتی کرێکارانی کوردستان (pkk) بەدژی دەوڵەتی تورکیا پشتیوانی کردووە، بەڵام حازر نابێت دانبنێ بە مافە سەرەتاییەکانی هاووەڵاتیانی کوردی خۆی.
تا ئێستا هیچ بزاڤێکی سەربەخۆییخوازانە لە لایەن کوردی سوریاوە ڕانەگەیەندراوە. یەکەم حیزبی کوردی لە سوریا حیزبی دیموکراتی کوردستان بووە کە لە ساڵی 1957 دامەزرا. ئێستا بە شێوەیەکی نایاسایی و پەنامەکی 13حیزبی کوردی چالاکی دەنوێنن کە زێدەتر لە قامیشلی و جزیرە، لایەنگرییان لێدەکرێت. حیزبە کوردییەکانی سوریا پێوەندییەکی پتەویان پێکەوە نییە بەڵکوو بەهۆی یەکگرتووییەک کە لەگەڵ ئیسلامخوازانێکی وەک ئیخوانولموسلمین هەیانە، بوونەتە مەترسییەک بۆ ڕژیمی سوریا.
تێکشکانی ڕژێمی سەدام حسەین لە ساڵی 2003 و دامەزرانی حکوومەتێکی فیدراڵ لە کوردستانی باشوور، ڕووداوەکانی یاری تۆپیپێی قامیشلی لە 12ی مارسی 2004 و گوشارە نێونەتەوەییەکان بەسەر ڕژێمی بەشار ئەسەد بە تۆمەتی تیرۆری ڕەفیق حەریری، سەرۆک وەزیرانی لوبنان لە ساڵی 2005، کۆمەڵە هۆکارێکن کە کوردی سوریا زیاتر لە جاران بەرەو بزاڤێکی ناسیۆنالیستی هاندەدات.
نافەرمانی مەدەنی نافرمانی مدنی Civil Disobedience
هەر هەنگاوێک کە سنووری یاسا ببەزێنێت بە مەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی هەموان بۆ ڕاوەستان لە بەرانبەر ناڕەوایی و نادروستی یاساکان لەباری ئەخلاقی و عەقڵانییەوە بە نافەرمانی مەدەنی لە قەڵەم دەدرێت. ستراتیجی نافەرمانی مەدەنی یا بێفەرمانی حکوومەت، لە لایەن مەهاتماگاندی ڕێبەری سەربەخۆیی هیندستان بۆ ڕزگاربوون لەژێر دەستی بریتانیا هاتە ئاراوە. شێوازی گاندی بریتی بوو لە: سەرپێچی کردن لە یاساکانی وەڵات، نەدانی باج، وەرنەگرتنی پۆست و مەقامی دەوڵەتی، یاساخکردنی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی یاسادانان، هاوکاری نەکردن لەگەڵ ئینگلیزییەکان و پاوانکردنی شمەکی بەریتانی. لەم جۆرە خەباتەدا زیاتر لەسەر بیێموبالاتی و بێدەنگی جەخت دەکرێت. بەڵام نافەرمانی مەدەنی پێویستی بە هەنگاونان و کردەوەیە. لایەنی هاوبەشی ئەم دوو خەباتە تەنیا ئەوەیە کە ئاشتیئامێزە و دوورە لە شەڕەنگێزی.

ئەم زاراوە لە ڕەوتێکی میژووییدا بە چوار هاوپەیمانییەتی دەگوترێ کە لەنێوان حیزب و ڕێکخراوە سوسیالیستییە کرێکارییەکاندا بەمەبەستی گەیشتن بە یەکدەنگییەکی جیهانی و پێشخستنی بزاڤی کرێکاری بەستراوە. ئەم چوار هاوپەیمانییە بریتیە لە:
ئینتەرناسیۆنالی یەکەم، یان یەکیەتی نێونەتەوەیی کرێکاران کە لە ساڵی 1864 بە هەوڵ و تێکۆشانی «کاڕۆل مارکس» لە لەندەن دامەزرا. لە 1872 دوو لقی لێ جیا بۆوە کە بە لایەنگرانی«مارکس» و گرووپی سەر بە ئانارشیزمی «میکاییل باکۆنین»، ناویان دەرکرد کەچی لە ساڵی 1876، لە بەر ململانێی ئایدیۆلۆژیک کۆتاییی پێ هات.
ئینتەرناسیۆنالی دووهەم: لە ساڵی 1889 لە پاریس دامەزرا، بەڵام نەیتوانی خۆی لە قەیرانی حیزبی سۆسیالیست و نەتەوەخواز بۆ بەرگریکردن لە هەڵگیرسانی شەڕی جیهانی، دەرباز بکات. ئەم هاوپەیمانییەتییە لە 1923 لە نەبوونی کۆمۆنیستەکان (کە ئەودەم ئینتەرناسیۆناڵی سێهەمیان دامەزراندبوو) دیسانەوە پێکهاتەوە و دواتر ئینتەرناسیۆنال سۆسیالیست*یان پێکهانی.
ئینتەرناسیۆنالی سێهەم: لە ساڵی 1919 لە مۆسکۆ دامەزرا، بەڵام هەر خێرا ئاشکرابوو کە دەرگەکانی تەنیا بەرەو ڕووی حیزبە کۆمۆنیستەکانی سۆڤیەت ئاوەڵایە. ئینجا ناوی کۆمینتێرن* و پاشان کۆمینفۆرم*ی بەخۆوە گرت.
ئینتەرناسیۆنالی چوارەم: لە ساڵی 1938 لە لایەن دارودەستەی ترۆتسکی دامەزرا کە ئێستەش چالاکی هەیە.

لە ساڵی 1923 لە پاشماوەی حیزبە سوسیال دیموکراتەکانی ئەندامی ئینتەرناسیۆنالی دووهەم، سەر لە نوێ دامەزرایەوە کەچی پاش گەیشتن بە دەسەڵات لە ئەورووپادا ئەمانیش دەستیان لە کار کێشایەوە. ئینجا ئینتەرناسیۆنال سۆسیالیست لە ساڵی 1951 لە فرانکفۆرت دامەزرا، بەڵام ناوەندەکەی لەندەن بوو کە نزیکەی پەنجا حیزبی سۆشیالیستی نەرمڕەو و لایەنگری پەرلەمان و ڕیفۆرمخواز و دیموکراسیخواز تێیدا بوون بە ئەندام.

ئەم زاراوە مانایەکی مژاوی هەیە و لە زۆر شوێندا بەکار هاتووە. بەڵام مانا گشتییەکەی ئەو بڕوا و سیاسەتانە لەخۆئەگرێ کە جەخت ئەکا لەسەر بەرژەوەندی هاوبەشی نەتەوەکان و لەگەڵ ناسیۆنالیزمی شەڕەنگێزدا دژایەتی دەکات. ئینتەرناسیۆناڵیستەکان دەخوازن ئەگەر نێوان دەوڵەتەکان هاوکاری ئاشتیخوازانە لە ئارادا نەبێت، لانیکەم لەنێوان نەتەوەکاندا ببێت.
بەم پێیە ئینتەرناسیۆنالیزم، بریتییە لەوەیکە هەر تاکێک گرێدراوی کۆمەڵگەیەکی جیهانییە و ئەو نەتەوەش کە ئاخێزگەی لە ئەژمار دێت، دەبێ بە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی جیهانییەوە پەیوەست بێت… ئەم ڕێبازە لەگەڵ «جیهان نیشتمانی»دا یەک ناگرێتەوە چونکە ئینتەرناسیۆنالیزم ناخوازێ تاک لە نەتەوە یان دەوڵەتەکەی خۆی دابڕێ بەڵکوو دەخوازێ پێوەندییەکی زۆرتر لەنێوان تاک و نەتەوەکانی دیکەی جیهاندا بکرێتەوە.
ناسیۆنالیزمی نەرمڕەو لەگەڵ ئینتەرناسیۆنالیزمدا وانییە هەڵنەکەن بەڵام ناسیۆنالیزمی توندڕەو دژییەتی. بۆ وێنە نازیسم و فاشیزم بە ڕێبازی نەژادپەرستی و خۆبەزلزانی بە سەر نەتەوەکانی دیکەدا بوونە دوژمنانی سەرسەختی ئینتەرناسیۆنالیزم.
مارکسیزم بۆچوونێکی تایبەتی لە ئینتەرناسیۆنالیزم بڵاو کردۆتەوە. بەڕای «مارکس»، بۆرژوازی بە یارمەتی مەکینە و دانوستانی جیهانی ئازاد، سنوورە نەتەوەییەکانی بەزاندووە و سیستەمێکی ئابووری جیهانی پێکهێناوە کە لەنێو چینی هەژاران بە تایبەت پرۆلتاریای وەڵاتان، یەکگرتووییەکی جیهانی ساز کردووە کە لە زاراوەدا پێی دەگوترێ «ئینتەرناسیۆنالیزمی پڕۆلتاری». ئەم ڕەوتە شۆڕشێکی سەرانسەری لە جیهاندا بەدژی بورژوازی پێک دێنێت کە سەرەنجام کۆمەڵگەیەکی سوسیاڵیستی جیهانی دائەمەزرێنێ. بۆیە مارکسییەکان بڕوایان هەیە بە یەکگرتنی هەژارانی جیهان و دروشمە بەناوبانگەکەشیان ئەمەیە: «زەحمەتکێشانی جیهان، یەک بگرن! یەک بگرن!»
دوای پێکهاتنی یەکیەتی سۆڤییەت، بە تایبەت لەسەردەمی «ستالین»دا ئەم وەڵاتە بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە ناوەندی ئینتەرناسیۆنالیزمی پڕۆلتارییە. «ستالین»، لە شرۆڤەیەکی ئینتەرناسیۆنالیزمی پڕۆلتارییدا ئەم ڕێبازە بە هەڵقوڵاوی یەکیەتی سۆڤیەت دەزانی (بڕوانە ستالینخوازی) .
ئینتەرناسیۆنالیزمی پرۆلتاریی: بڕوانە ئینتەرناسیۆنالیزم.

لە ساڵەکانی 1910 بەملاوە، واڵتێر لیپمەن، ڕۆژنامەنووسی ئەمریکی (1889-1974) گوتی: گەورەترین هەڵەی ئەندێشەی سیاسی ئێمە ئەوەیە کە بێ ڕەچاوکردنی«مرۆڤ»، دەم لە سیاسەتەوە بەین.
بابەتی دەروونناسی سیاسی، لێکدانەوەی کاریگەریی کەسایەتی جەماوەرە بەسەر سیاسەتدا بە تایبەت گرنگایەتی سایکۆلۆژی لە بڕیارە سیاسییەکاندا سەرنجی پێدراوە. بەم حاڵەش جۆراوجۆری قوتابخانە دەروونناسییەکان بۆتە هۆی فرەچەشنی دەروونناسی سیاسی. بۆ وێنە جەختکردن لەسەر سایکۆلۆجی فرۆید، سایکۆلۆجییەکی سیاسی جیاوازیش دێنێتە ئاراوە.
دەروونناسی سیاسی، خۆی بە تایبەتمەندییە دەروونییەکانی ئەکتەرە سیاسییەکان سەرقاڵ دەکات. متمانەکردن بە خۆ، هەستکردن بە گوناهباری، هەست بە ئاسایش یا نائەمنی، خودشەیدایی، ئیگۆی لاواز یان بەهێز و… لە جوملەی بابەتەکانی توێژینەوەی دەروونناسی سیاسی لە ئەژمار دێن. بەڕای هەندێ لە پسپۆڕانی ئەم زانستە، سیاسەت بۆ ئەو کەسایەتییانە دڵڕفێنە کە لە قۆناخی منداڵی یا هەرزەکارییان تووشی شکست و سووکایەتی و نامورادی بوبێتن. وەها کەسانێک ئەیانهەوێت بە وەدەسهێنانی دەسەڵات، ئەم کەموکووڕییانەی ژیان قەرەبوو بکەنەوە.
بەم پێیە دەروونناسی ڕێبەرە سیاسییەکان، بەم سێ شتەوە پەیوەستە: یەکەم ناسینی پاڵنەرەکانی کەسایەتی، دووهەم چۆنییەتی بە سیاسیکردنی ئەم پاڵنەرانە و سێهەم پاساودانیان بەپێی بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان. لەم ڕوانگەوە ڕەفتاری سیاسی ڕێبەران بریتییە لە دیتنەوە و ئاشکراکردنی پاڵنەرە دەروونییەکان و گرفتە شەخسییەکانی تافی منداڵی ئەوان.

شوناسی نەتەوەیی ئەو کاتە لە دایک بوو کە چەمکی نەتەوە بە مانا ئەمڕۆییەکەی هاتە ئاراوە. شوناسی نەتەوەیی، دیاردەیەکی مۆدێرنە کە لەسەر گریمانەی هەبوونی بزاوتێکی ناسیۆنالیستی و هۆشیاری نەتەوەیی دامەزراوە. دوای سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم، شوناسەکان بە قەبارەی نەتەوەیی پێناسە دەکرێن. کەواتە بۆ بەدیهاتنی شوناسی نەتەوەیی، دەبێ ئەندامانی نەتەوەیەک خۆیان بە دامەزرانەرانی نەتەوە و دواتر شوناسێکی هاوبەش بزانن.
(ئیرنێست ڕینان گوتەنی)، شوناسی نەتەوەیی، لەسەر بنەمای نیشتمانی هاوبەش، زمان و کولتووری هاوبەش، ئایینی هاوبەش، مێژووی هاوبەش، ویستی هاوبەش و پرەنسیپی سیاسی و یاسایی هاوبەش پێناسە دەکرێت. بەڵام هەروا کە شوناسە نەتەوەییەکانی وەڵاتانی فرەکەلتوور یان نەتەوە بێدەوڵەتەکان نیشانی داوە، هیچکام لەم تایبەتمەندییانە ماکی دانەبڕاوی شوناسی نەتەوەیی نین. کەواتە شوناسی نەتەوەیی دیاردەیەکی فرەڕەهەندە. جیاواز لەمەش، دەکرێ شوناسی نەتەوەیی لە ڕوانگەی مەدەنی یا ئەتنیکیش پێناسە بکرێت. کاتێک پێوانەکانی ئەندامەتی ـــ لە شوناسێکدا ـــ مەدەنی بێت، نەتەوایەتی لەگەڵ شارۆمەندیدا هاوواتا دەبن و لە ڕاستیدا شوناس دەبێتە پرەنسیپێکی سیاسی و یاسایی. شوناسی نەتەوەیی بە پێناسەیەکی مەدەنی، بۆی هەیە ئەندامی نوێ ـــ کە سەر بە کەلتوور یا ئەتنیکێکی دیکە بێت ـــ وەربگرێت و لە خۆیدا جێی بکاتەوە. کەواتە کەسێکی ئەمریکایی دەتوانێ ببێتە فەرەنسی یا ئینگلیزی چونکە سنوورەکانی شوناسی نەتەوەیی تا ڕادەیەک کراوەیە و هەرکەسێک بۆی هەیە ڕەگەزنامەی خۆی هەڵبژێرێت. بەڵام بە پێچەوانەوە کاتێک پێوانەکان تەنیا ئەندامەتی بێت، نەتەوایەتی تەنیا بریتی دەبێ لە مافی شوێنی لەدایکبوون کە ئەویش شتێکی نەگۆڕە. لەم دۆخەدا ئیدی ئاخاوتن بە زمانی زگماکی یا وەدەستهێنانی مافی شارۆمەندی نابێتە ئاریشە، بەڵکوو هەموو ئەو کەسانەی کە نەتەوە پێک دەهێنن بنەما سەرەکییەکانی شوناسی خۆیان لەم ئەندامەتییەوە دەستەبەر دەکەن.

ئەم لقە زانستییە ئاوێتەیەکە لە زانستی مرۆناسی کەلتووری و زانستی سیاسەت کە سەروکاری لەگەڵ هەندێ لە قووڵترین کێشە سیاسیەکانی کۆمەڵگە سەرەتاییەکاندا بووە. لە ڕوانگەی زۆربەی مرۆڤناسانی سیاسییەوە، هەموو بەستێنەکانی ژیان کەمتاکورتێک خەسڵەتێکی سیاسییان هەیە و ژیانی کۆمەڵایەتی تێکڕا پێکهاتێکە لە سێکوچکەی ململانێ، دەسەڵات و سوڵتە. یەکەمین ئاسەواری مرۆناسی سیاسی کتێبی فریدریش ئێنگڵس بوو لە ژێر سەردێڕی سەرچاوەی خێزان، خاوەندارێتی تایبەت و دەوڵەت (1844).
لەم سەردەمەدا موتاڵاکردنی پێوەندییەکانی دەسەڵات لە ناخی ستراکتووری خێزان، عەشیرە، نەتەوە و زایەند (جێندەر) بە تایبەت لە وەڵاتانی بەرەو پێشکەوتن، بۆتە بابەتێک بۆ مرۆناسانی سیاسی. ململانێ و مشتومڕی سیاسی لەم وەڵاتانەدا زۆرتر لەسەر ئەم مەسەلانەیە و بە تایبەت باسکردن لە دواهاتی سیاسی ئەتنیکی و کێشمەکێشی نەتەوەیی کەوتۆتە بەر سەرنجی مرۆناسی سیاسی. جیاواز لەم باسە تازانە، بابەتی کلاسیکی مرۆناسی سیاسی ئێستاش هەر شێوازە سیاسییەکانی پێش دروسبوونی دەوڵەتە. یەکەمین شێوازی ڕێکخراوەیی ژیانی سیاسی لە قەوارەی هۆزەکان سەری هەڵدا کە ستراکتووری دەسەڵات لە ناویاندا لە سەر پێوەندی خزمایەتی سازدرابوو. چەند هۆکارێک بوونە هۆی گۆڕینی ئەم شێوازە سیاسییانە بەرەو دەوڵەتی ڕێکخراوەیی کە بریتین لە: بەرفرەوان کردنی جوگرافیای دەسەڵاتی هۆزەکان و سەرکەوتنیان، زیادبوونی بەرهەمی کشتوکاڵ، زۆربونی حەشیمەت، پەرەسەندنی بێعەدالەتی کۆمەڵایەتی، پەرەسەندنی بازرگانی و گەورەبوونی شارەکان.
مرۆڤناسی سیاسی، بۆ مرۆڤ وەک مرۆڤێکی سیاسی دەڕوانێ و تایبەتمەندییە هاوبەشەکانی هەموو ڕێکخراوە سیاسییەکان لەباری مێژوویی و جوگرافییەوە پێناسە دەکات. ئەم واتایە لە کتێبی سیاسەتی ئەرەستۆ کە لە بنەڕەتدا مرۆڤ بە بوونەوەرێکی سیاسی دەزانێت، بەرچاو ئەکەوێت.

ڕێبازێکی ڕۆژاوایییە بەمەبەستی توێژینەوە و کوڵینەوە لە بارودۆخ و دابونەریت و زمان و خووخدەی خەڵکانی ڕۆژهەڵاتی زەوی. ڕۆژهەڵاتناسی، دەگەڕێتەوە بۆ حەز و خولیای خەڵکانی گەڕۆک و مامەڵەگەری ڕۆژاوایی و بەرهەمی ئامانجی سیاسی و داگیرکارانەی دەوڵەتانی بەریتانیا و سۆڤیەت و فرەنسێ و نەمسا و ئەڵمانیا بووە و زیاتر لە لایەن ڕاسپاردەکانی وەزارەتی دەرەوەی ئەم وەڵاتانە پەرەی ستاندووە.
ڕۆژهەڵاتناسی، دوو ڕەهەندی بووە: یەکەم، ئەو قازانج و بەهرە بووە کە وەڵاتانی داگیرکەر لەڕێگەی خوێندنەوە و سەردەرهێنان لە بارودۆخی ناوچەکە وەدەستیان کەوتووە (بۆ وێنە بازرگانیکردن). دووهەم، لە بواری پێشکەوتنی زانستی بۆ وەڵاتانی ڕۆژهەڵاتی حاڵەتێکی ئیجابی بووە، ئەویش خزمەتێکە کە ئەم ڕێبازە بە ناسینی پێشینەی کەلتووری و مێژوویی گەلانی ڕۆژهەڵات کردوویەتی. زاراوەی ڕۆژهەڵات ناسی بۆ گەلانی ڕۆژهەڵات، وەبیرهێنەرەوەی ڕابردوویەکی تاڵ و ئەو زیانە سیاسیانەیە کە بەناوی ناسینی گەلانی ڕۆژهەڵات لە لایەن ڕۆژاواییەکانەوە پێیان گەیشتووە. ئیدوارد سەعید دۆگماکانی ڕۆژهەڵاتناسی بەسەر چوار تەوەر دابەش دەکات:
1ــ دوگمای جیاکارییەکی نامێژوویی و جەوهەریی لەنێوان ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتدا، بەوەی گوایە ڕۆژئاوا سەرزەمینی عەقڵانیەتێکی قووڵ و مەزنە و ڕۆژهەڵاتیش سەرزەمینی کاڵفامی و گێلیەتییەکی گەورە.
2ــ دۆگمای ئەوەی هەر شتێک کە لە ئیسلامدا ڕوو بدات، دەبێت لەڕێگەی ئایینی ئیسلامەوە لێک بدرێتەوە و بناسرێت و ڕاڤە بکرێت. لەم دیدەدا ئەم ئایینە جەوهەرێکی نەگۆڕی هەیە و بەرپرسیارە لەسەرجەم ئەو ڕووداوانەی لەم دنیایەدا ڕوو دەدەن، نەک کۆمەڵێک هۆکاری ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی.
3ــ دۆگمای پێشاندانی بەردەوامی ڕۆژهەڵات وەکوو گشتێکی هاوشێوە و لێکچوو کە توانێی بەرهەمهێنانی هێزی جیاواز و شوناسی جیاواز و کولتووری جیاوازی نییە و ناتوانێت گۆڕانکاریی بە دوا خۆیدا بێنێت. مادامەکی ڕۆژهەڵات ڕۆژهەڵاتە، کەواتە دەبێت بۆ نموونە سلێمانی هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ کابول و کابولیش هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ بێروت و ئەویش هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ تاران دا نەبێت. لەم دیدەوە ڕۆژهەڵات بەمانای وێکچوونێکی سەرتاسەری گەورەیە.
4ــ دۆگمای نیشاندانی ڕۆژهەڵات وەکوو سەرزەمینی مەترسی و هەڕەشە و تۆقاندن. شوێنێک بۆ ئەوەی ڕام بکرێت، دەبێ لێکۆڵینەوەی بەردەوامی لەسەر بکرێت و بناسرێت و کۆنتڕۆڵ بکرێت و مادامێکی هەڕەشەکانی هەر بەردەوام بوو، ئینجا داگیر بکرێت.

بێگومان ڕەگوڕیشەی تەواوی لقەکانی زانستی سیاسی نوێ لەوانەش کۆمەڵناسی سیاسی، پێوەندی هەیە بە فەلسەفەی سیاسی کۆنەوە. کەواتە ئەگەر کۆمەڵناسی سیاسی وەک تەقەلایەکی فیکری بۆ شرۆڤە و کۆڵینەوەی دیاردە و ڕەفتارە سیاسیەکان پێناسە بکەین کە بە هۆی هۆکارگەلێکی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووری ڕوویانداوە، ئینجا بۆمان دەردەکەوێ کە ئەم جۆرە تێکۆشانە لە ئەندێشەی فەلسەفی پێشونانێکی وەک پلاتۆ و ئەرەستوو، نموونەی زۆربووە.
بەم حاڵە و بەم پێشینەوە، ڕیشەی کۆمەڵناسی سیاسی، وەک لقێکی زانستی سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکارییە فیکرییەکانی سەدەی نۆزدە. بە گشتی کۆمەڵناسی سیاسی خۆی بە لێکدانەوەی بارودۆخی کۆمەڵایەتی سیاسەت سەرقاڵ کردووە. گەوهەری کۆمەڵناسی سیاسی بریتیە لە لێکدانەوەی کاریگەریی کۆمەڵگە، چ لە بەستێنی پێوەندییەکانی بەرهەمهێنان و ئابوور و چ لە بواری ڕیزبەندی کۆمەڵایەتی و کەلتووری بە سەر ستراکتوور و ڕەفتاری سیاسیدا. بە واتایەکی سادەتر کۆمەڵناسی سیاسی، ژیانی سیاسی بەپێی بگۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لێک دەداتەوە.
ئەو بابەتانەی کە کۆمەڵناسی سیاسی لە سەریان دەکۆڵێتەوە بریتین لە: ئاریشەکانی نوخبە، شەرعییەت و لێهاتوویی، عەدالەتی دابەشکاری، مەرجەکانی دیموکراسی، لێکدانەوەی شۆڕشەکان، هاوبەشێتی سیاسی، دەوری ڕۆشنبیر، سیستەمی حیزبی و حیزبایەتی و بەراوردکاری حکوومەتەکان.