تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 5
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ستالینخوازی
بە
سەرجەم
سیاسەت
و
شێوازی
حکوومەتی ژۆزێف ستالین (1879-1953)،
سەرەک
وەزیر
و فەرماندەی گشتیی هێزەکان و سکرتێری حیزبی کۆمۆنیست و
دیکتاتۆری
یەکیەتی
سۆڤیەتی
پێشوو
دەگوترێ.
ئەم
زاراوە
، ئایدیۆلۆجیایەکی
تایبەت
نییە
بەڵکوو
شێوازی
پیادەکردنی «
مارکسیزم
ـــــ
لێنینیزم
» ـــە
لە
سەردەمی
حکوومەتی ستالین و
هەندێ
شرۆڤەی
ئەم
تیۆرییانە و ڕادەی سازدانیان
لەگەڵ
واقیعدا.
ئەم
شێوازانە
بریتی
بوون
لە
تیرۆریزم
و بوروکراتیزم و ملدانی
زۆرەکی
بە
دەستوورە ڕەهاکانی ستالین
لە
بزووتنەوەی کۆمۆنیستیدا
جا
چ
لە
سۆڤیەت
بێ
و چ
لە
نێوان
حیزبەکان
یان
وەڵاتە کۆمۆنیستەکانی
جیهان
.
ستالینخوازی
،
لەو
کاتەوە
سەری
هەڵدا
کە
ستالین ڕەقیبەکانی
خۆی
بەتایبەت ترۆتسکی (بڕوانە
ترۆتسکیزم
)
لە
مەیدان
بەدەر
کرد
و
بوو
بە
جێنشینیی لێنین (1924). سیاسەتی ستالین
ناسراو
بە
(
سۆشیالیزم
لە
یەک
وەڵاتدا)
بریتی
بوو
لە
هاوبەشێتی زۆرەملەیی
کشت
وکاڵ و
پیشەسازی
کردنی خێرای یەکییەتی سۆڤیەت. ستالین
بۆ
گەیشتن
بەم
ئامانجە،
خەڵکی
خستەژێر کۆنترۆڵێکی پۆلیسی و
لەم
ڕێگەوە شێوازێکی بێڕەحمانەی
زۆری
بەکارهێنا و پۆلیسی
نهێنی
(کاگا
با
) و نەریتی ڕژێمە تۆتالیتەرەکانی
لەگەڵ
تاکپەرستی
تێکەڵ
کرد
.
فڕوفیشاڵی ستالینپەرستانە وایکرد،
ئەو
وەک
فەرمانڕەوایەکی
خێرخواز
بناسرێت
کە
بە
بلیمەتی
و ئاوەزمەندییەوە توانیویەتی گەلانی
خۆشبەخت
و ئاسوودەی وەڵاتەکەی
لە
فیتنەی «کاپیتالیزم» (بڕوانە سەرمایەداری)،
ڕزگار
بکات.
تەواوی
دەزگە
تەبلیغاتییەکانی
دەوڵەتی
سۆڤیەت و سەرچاوەکانی
هەواڵ
و ئەمنیی و «ڕیالیزمی سۆشیالیستی» *
لە
ئەدەب
و
تەنانەت
دەسکاریکردنی مێژووشی خستبووە
گەڕ
بۆ
بڵاوکردنەوەی
ئەم
فیکرە
لە
ناوخۆ
و دەرەوەدا. سەرکەوتنی سۆڤیەت
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
و بەربڵاوکردنی دەسەڵاتی
خۆی
لە
پاش
ئەم
شەڕە،
بە
مانای سەرکەوتنی
مێژوویی
و
بە
مورادگەیشتنی ستالینیزم
لە
جیهاندا
لە
ئەژمار
دەهات.
کۆمۆنیستەکان
تا
ئەو
کاتەی ستالین مابوو،
ئەویان
بە
گەورەترین شرۆڤەگەری
مارکسیزم
و باڵاترین سەرچاوەی تیۆری بزووتنەوەی نێونەتەوەیی
کۆمۆنیزم
لە
قەڵەم
دەدا
بەڵام
پاش
مەرگی
لە
کۆنگرەی بیستەمدا خرۆشچۆف، سکرتێری
گشتی
حیزبی کۆمۆنیست بیلانێکی
لە
تاوانەکانی ستالین بڵاوکردەوە و
لە
کۆنگرەی بیستودوهەم
ئەم
تاوانانە زیاتر لێکدرانەوە.
ئینجا
ستالینیزم
بە
سەرپێچی
کردن
لە
فەرمانەکانی لینین زانرا و
بە
تاوانبار
دەرچوو
.
لەمەودوا
ناوهێنانی ستالین و بیروڕاکانی
لە
باو
کەوت
و ستالینیزم،
بە
زوڵم
و
زۆر
و تاکپەرستی و دیکتاتۆرییەت و ڕژێمی پۆلیسی
لێک
درایەوە.
لە
جووڵانەوەی نێونەتەوەیی
بە
دژی
کۆمۆنیزم
، حیزبی کۆمۆنیستی یۆگۆسلاڤیا
یەکەم
حیزبێک
بوو
کە
بە
دژی
ستالینیزم و پێدرێژیی ستەمکارانەی سۆڤیەت
بۆ
سەر
حیزب و وەڵاتە کۆمۆنیستەکان، ڕاپەڕی و
ئەم
کارەی
بە
لادان
لە
مارکسیزم
-
لێنینیزم
لە
قەڵەم
دا
.
یەکێک
لە
بەناوبانگترین شرۆڤەکانی ستالین
کە
لە
تیۆرییەکانی
مارکسیست
ــ لێنینیست کردبووی، تیۆری «
دەوڵەتی
سەرەمەرگ
» و «
ئینتەرناسیۆنالیزم
»
بوو
.
ئەو
لە
وەڵامی
ئەو
کەسانەی
بە
ڕەخنە
گرتن
لە
مارکسیزم
پاش
نەهێشتنەوەی
چینی
چەوساوە، (
بە
بڕوای
ستالین
ئەم
چینە
لە
سۆڤیەت نەمابوو) مەسەلەی لەناوچوونی دەوڵەتیان
باس
دەکرد دەڵێ:
دەوڵەت
بە
لاوازکردن،
تووشی
مەرگی
کاوەخۆ
نابێت
بەڵکوو
زیاتر،
بە
بەهێزبوونی دەفەوتێ.
لە
بابەت
ئینتەرناسیۆنالیزمیش دەڵێ: «
ئینتەرناسیۆنال
، کەسێکە
بە
گیان
و
بەدڵ
بۆ
پاراستنی یەکییەتی سۆڤیەت
لە
خۆی
ببورێ …
چونکە
هەرکەس
گومان
بکات
کە
بێ
یەکییەتی سۆڤیەت دەتوانێ
لە
خەبات
و شۆڕشی جیهانی
داکۆکی
بکات،
لە
ڕاستیدا
بە
دژی
شۆڕش
وەستاوە و دەکەوێتە
ناو
بازنەی دوژمنانی شۆڕشەوە».
بەم
پێیە ستالین،
ستراتیجی
و تەکتیکی حیزبە کۆمۆنیستەکانی
بە
شێوازێکی
ڕەها
دەبەستەوە
بە
سیاسەتی دەرەوەی سۆڤیەت.
بەڵام
ئەم
تیۆرییە
لە
پاش
مەرگی ستالین
تا
ڕادەیەکی
زۆر
ڕەتکراوە و
بە
تایبەت
پاش
سەرهەڵدانی پڕۆسەی ستالینسڕینەوە،
کە
بە
گوزارشە پەنامەکیەکەی خرۆشچۆف (1965)
دەستی
پێکرد و تێیدا پەرستشی
تاک
مەحکووم کرابوو،
باڵادەستی
و مەرجەعییەتی سۆڤیەت
لە
جووڵانەوەی نێونەتەوەیی
کۆمۆنیزم
،
تووشی
نسکۆ
هات
.
ئینجا
، شەڕی ئایدیۆلۆجیکی
چین
و سۆڤیەت و
لە
پاشان
، لادانی حیزبە کۆمۆنیستەکانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
-
کە
لەگەڵ
حیزبە کۆمۆنیستەکانی فەرەنسە و ئیتالیا و ئیسپانیا، بەرەیەکی نوێیان
بە
ناوی
«کۆمۆنیزمی ئەورووپی» پێکهێنابوو - لانیکەم،
سێ
بەرەی
تری
لێ
جیا
بۆوە.
هەوڵدان
بۆ
جیاکردنەوەی ستالینیزم
لە
مارکسیزم
ـــ لینینیزم و سڕینەوەی
شێوازی
ستالینی
پاش
بێدەس
مانەوەی خرۆشچۆف
لە
دەسەڵات
لە
سۆڤیەتدا هەرەسی
هێنا
کەچی
فەرمانڕەوایانی دواتر، بێئەوەی ناوێک
لە
ستالین بێنن،
هەندێ
دەزگە
و دۆگمای ستالینییان
لەو
وەڵاتەدا
زیندوو
هێشتەوە.
لەم
چەند
ساڵەی دواییدا
لە
لایەن
هەندێ
دەزگەی ناحکومەتییەوە،
سەرلەنوێ
لایەنگری
لە
ستالین ـــ
وەک
ڕێبەڕێکی بەتوانا
بۆ
ئیدارەی حکوومەتی سۆڤیەت ـــ
سەری
هەڵداوە،
تا
ئەو
ڕادەی
کە
چەندەها پەیکەری ستالین،
نوێ
کراوەتەوە و
لە
مۆزەخانەی
تایبەت
ڕێزی لێدەگیرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
زستانی ئەتۆمی
ئەم
زاراوە
ئاماژە
دەکات
بە
کارەساتێکی ژینگەیی
کە
لە
دوای شەڕی ئەتۆمی
ڕوو
دەدات.
بەو
پێیە، دوابەدوای
تەقینەوە
ئەتۆمییەکان،
بۆ
ماوەی
پتر
لە
ساڵێک،
گەرما
و تیشکی
هەتاو
ناگاتە
گۆی
زەوی
و ئەمەش دەبێتە
هۆی
سەرما
و سۆڵێکی
سەخت
و
زەوی
دەگەڕێتەوە
بۆ
دۆخەکانی
بەر
لە
مێژوو
(چاخی سەهۆڵبەندان).
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شارستانەتی / ژیار
مەبەست
لەم
زاراوە
،
شێوە
ژیانی
شارستانییانەیە
لە
کۆمەڵگەیەکی
شاری
کە
سێ
واتای لێدەبێتەوە:
ـــ
بەرەوپیری
ئەقڵ
و
مرۆڤایەتی
چوون
.
ـــ ئەنجامدانی بەڕێوجێی کاروباری
ژیان
.
ـــ
هەنگاونان
بەرەو
ئاکار
و ئەخلاقی
شاری
.
شارستانەتی
لە
زاراوەی سیاسیدا «
بە
کۆمەڵێک
دەزگە
و ڕێکخراوەی
کۆمەڵایەتی
،
پێوەندی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
،
ئایینی
،
هونەری
و
ئەدەبی
و
بەرهەمهێنان
لە
کۆمەڵگەیەکی پەرەسەندوو» دەگوترێ.
بە
واتایەکی
دیکە
، شارستانەتی
بە
کۆمەڵێک پاشکەوتی
مادی
و
مەعنەوی
مرۆ
لە
کۆمەڵگەیەکی پەرەسەندوو دەگوترێ. شارستانەتی
لە
زانستی
مرۆناسیدا
وەک
پاژێک
لە
کەلتوور
لە
قەڵەم
دراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆماری کوردستان (مەهاباد)
لە
شەڕی دووهەمی جیهانیدا
ئەگەرچی
ئێران
بێلایەنی
خۆی
ڕاگەیاندبوو
بەڵام
لە
لایەن
بەریتانیا و ڕووسەکانەوە
لە
ئاگۆستی 1941، کەرتی ڕۆژاوای
ئێران
داگیر
کرا
. بەریتانیا،
بۆ
پاراستنی کەرتی ڕۆژهەڵاتی عێراق ناوچەی کرماشانی
گرت
و ڕووسەکانیش، ئازەرباییجانی
ڕۆژهەڵات
و
ڕۆژئاوا
بێجگە
لە
شارەکانی
مەهاباد
و
شنۆ
و نەغەدەی
داگیر
کرد
.
لەم
ناوەدا ناوچەی
مەهاباد
و
سەقز
،
لە
کۆنترۆڵی
هیچ
لایەنێک
نەبوو
.
نەبوونی
هیچ
هێزێکی
دەسەڵاتدار
(
تەنانەت
ئێرانیش)
لە
ناوچەکەدا زەمینەی
بۆ
دامەزراندنی حکوومەتێکی خودموختار
خۆش
دەکرد.
ئەم
دۆخە
، لانیکەم
تا
کۆتایی
شەڕی جیهانی
دووهەم
بەردەوام
بوو
.
قازی
محەمەد ساڵێک دوای دامەزرانی حیزبی دیموکراتی
کوردستانی
ئێران
لە
22ی ژانوییەی 1946،
لە
مەیدانی چوارچرای
مەهاباد
،
کۆماری
کوردستانی
ڕاگەیاند.
قازی
محەمەد
چەند
ڕۆژ
دواتر ئەنجومەنی وەزیرانی کۆمارییەکەی ڕاگەیاند
کە
پێکهاتبوو
لە
حاجی
بابەشێخ،
سەرەک
وەزیر
و 12
وەزیری
دیکە
.
کۆماری
کوردستان
و
دەوڵەتی
کوردی
تەنیا
11
مانگی
خایاند.
هەر
بۆیە
لە
ڕێکەوتی 17ی دێسەمبەری 1947،
دوور
لە
پشتیوانی
ڕووسەکان، هێزە سەربازییەکانی ڕژێمی
پاشایەتی
هێرشیان
کردە
مەهاباد
و شارەکانی
دەوروبەر
و
کۆماری
نوێباو ڕووخا. سەرەتای ژانوییەی 1947
دەوڵەتی
ئێران
دادگەیەکی
سەربازی
بۆ
قازی
محەمەد و براکەی و ئامۆزاکەی،
سەدر
و سەیف سازاند و
لە
ڕێکەوتی 23ی
ئەو
مانگە
لە
سێدارە
دران
و
کۆماری
کوردستان
کۆتایی
پێهات.
کۆریس
کۆچیرا، مێژونووسی
بەناوبانگ
دەربارەی
هۆی
ڕووخانی
کۆماری
مەهاباد
لە
زمانی
مەلا
مستەفا بارزانییەوە دەنووسێت: «
ئەوە
کورد
نەبوو
کە
لە
هێزەکانی ئەرتەشی
ئێران
تووشی
شکست
بێت
بەڵکوو
ئەوە
یەکیەتی
سۆڤیەت
بوو
کە
لە
بەرانبەر
ئەمریکا
و بەریتانیادا
شکستی
خواردبوو!».
لەو
هۆکارانەی
کە
دەتوانێ
ئەم
بۆچوونە بسەلمێنێت،
یەکەم
، چوونەدەرەوەی هێزەکانی ئەرتەشی
ڕووس
بوو
لە
ئێران
.
دووهەم
، قسەکانی باڵیۆزی
ئەمریکا
لە
تاران
کە
گوتبووی،
دەوڵەتی
ئەمریکا
لە
یەکپارچەیی
خاکی
ئێران
داکۆکی
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
گفتوگۆی شارستانەتیەکان
پڕۆژە بڕیارێک
لە
بەرانبەر
تیۆری «ململانێی شارستانەتیەکان» و
بیرکردنەوە
دەربارەی
گفتوگۆ
لە
جیاتی
ململانێ
و ڕواوروویی
بۆ
چارەسەر
کردنی کێشەکان.
ئەم
پێشنیازە
لە
دانیشتنی
سەرۆکی
وەڵاتانی ئەندامی ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی
لە
تاران
(1997)
لە
لایەن
محەمەد خاتەمی
سەرۆک
کۆماری
ئێران
ئاڕاستە
کرا
و دواتر
لە
دوازدەیەمین دانیشتنی وەڵاتانی ئەندامی بزووتنەوەی بێلایەن (1998)
لە
ئەفریقای باشووری
چێ
کرا
.
هەمان
ساڵ
لە
کۆمەڵی
گشتی
نەتەوەیەکگرتووەکان
هاتە
ئاراوە و
لە
دانیشتنی 23 ئۆکتۆبەر،
بە
کۆی
دەنگ
پێشنیازی
ئێران
کەوتە
بەرباس و
سەرەنجام
لە
4ی نۆڤەمبەر
بڕیار
درا
کە
ساڵی 2001،
بە
ناوی
ساڵی گفتوگۆی
نێوان
شارستانەتییەکان
لە
ئاستی جیهاندا
پەسند
بکرێت.