ئەم ڕێککەوتننامە لە 11/3/1970 لەنێوان بزاڤی ڕزگاریخوازی گەلی کورد بە سەرۆکایەتی مەلا مستەفا بارزانی و حکوومەتی عێراق ئیمزا کرا و لە 15 مادە پێکهاتووە کە مافەکانی گەلی کورد لە کوردستانی عێراق دەستەبەر دەکات. مادەی 10ی ڕێککەوتننامەکە زۆر گرینگە و داوا دەکات کە دەستووری کاتیی عێراق بەم شێوەی خوارەوە هەموار بکرێت:
1ــ گەلی عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەکی کورد و عەرەب پێک دێت و ئەم دەستوورە دان دەنێت بە مافی نەتەوەیی گەلی کورد و کەمینەکانی دیکە لە چوارچێوەی عێراقێکی یەکپارچەدا.
2ــ داوا دەکات ئەم بڕگەیە بە مادەی چواری دەستوور زیاد بکرێ: «زمانی کوردی لە پالڕ زمانی عەرەبی بە زمانی فەرمی ناوچە کوردنشینەکان دادەنرێت» .
3ــ ئەم خاڵەی سەرەوە لە دەستووری هەمیشەییدا جێگیر دەکرێت.
ئیمزاکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە کۆتایی بە جەنگی نێوان هەر دوولا هێنا و بە هەموار کردنی کابینەی عێراق، جێگڕێکی سەرۆککۆمار و چوار وەزیری کورد ـــ کە هەموویان ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستان بوون ـــ چوونە ناو کابینەی حکوومەتی عێراق بەڵام ئەو کۆمیتەی کە لە دەقی ڕێککەوتنەکەدا ئاماژەی پێکراوە لە جێبەجێکردنی ئەرکەکانی تووشی گرفت هات. بۆ نموونە ئەو دەڤەرانەی کە دەکەونە بەرنامەی ئۆتۆنۆمی یا ماف و جیاوگەکانی دامودەزگە ئۆتۆنۆمییەکان و ڕێژەی ئەو بوودجەی کە دەبێت بۆ ناوچەکە تەرخان بکرێت.
هێدی هێدی ڕژێمی عێراق لە بەڵێنەکانی خۆی پاشگەزبۆەوە و لە 27/3/1974 هێرشی ئاشکرا و ڕاستەوخۆی کردە سەر ناوچەکانی کوردستان و بە ڕاگەیاندنی یەک لایەنەی پڕوژەی ئۆتۆنۆمی سنووردار، بە کردەوە ڕێککەوتنەکەی هەڵوەشاندەوە و لەباری برد.
بەندی یەکەمی ئەم ڕێککەوتننامە دان بە بوونی ڕەوای گەلی کورد لە عێراقدا دەنێت و لە بەندەکانی دیکەش چەند خاڵێکی گرینگ لەبەرچاو گیراون، بۆ نموونە: کردنەوەی زانکۆی سلێمانی و کۆڕی زانیاری کورد و داننان بە هەموو مافە فەرهەنگییەکانی گەلی کورد و خوێندن بە زمانی کوردی لە هەموو قوتابخانە و پەیمانگە و زانکۆکان، داننان بە پاڕاستنی کەلتووری نەتەوەیی و جەژنە نەتەوەییەکان و بە ڕەسمی ناساندنی جەژنی نەورۆز وەک جەژنێکی نەتەوەیی لە کۆماری عێراق و …

بریتیە لەو پێوەندییە سیاسی و مەعنەوییەی کە کەسێک بە دەوڵەتێکی تایبەتەوە گرێ دەدات. لە ڕاستیدا پێوەندی تاک و دەوڵەت، پێوەندییەکی سیاسییە، ئەو کەسەی کە سەر بە نەتەوەی وەڵاتێکی دیاریکراوە پێی دەگوترێ هاووەڵاتی. ئەو کەسەش کە سەر بە هیچ نەتەوەیەک نەبێت پێی دەگوترێ ئاپاترید*.
لە بابەت ڕەگەزنامەوە، یاسای وەڵاتەکان 3 مەسەلەیان لە بەر چاو گرتووە:
1ــ هەرکەس دەبێ ڕەگەزنامەیەکی هەبێت (واتە هاووەڵاتی وەڵاتێک بێت) .
2ــ هیچ کەس نابێ زیاتر لە یەک ڕەگەزنامەی هەبێت.
3ــ ڕەگەزنامە، شتێکی هەمیشەیی و نەمر و نەگۆڕ نییە.
بەخشینی ڕەگەزنامە لە لایەن دەوڵەتەکانەوە بە دوو شێوە بە ئەنجام دەگات:
1ـــ سیستەمی خوێن. بەم پێیە ڕەگەزنامە بەهۆی دایک و باوک و خزمایەتیەوە دەدرێتە پاڵ منداڵ واتە هەر کە منداڵ هاتە دنیاوە، ڕەگەزنامەی دایک و بابی پێ دەدرێت.
2ـــ سیستەمی خاک. واتە منداڵ لە خاکی هەر وەڵاتێک لە دایک ببێ، ڕەگەزنامەی ئەو وەڵاتەی پێ دەدرێت.

لە زاراوەی سیاسیدا کۆماری، حکوومەتێکی دیموکرات یان نادیموکراتە کە سەرۆکەکەی بە دەنگی ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆی هەموو توێژێکی کۆمەڵگە هەڵدەبژێردرێ و جێماوەیی نییە و ماوەکەشی دیاریکراوە. بەزۆری کۆماری بە ڕژێمێکی دیموکراتی پەرلەمانی ناوبردە دەکرێت، ئەگەرچی هەندێ لە وەڵاتان بە کۆماریی لە قەڵەم دراون بەڵام دیموکراسی پەرلەمانی بەڕێوە ناچێت. کۆماری لە یۆنانی کۆندا ئاوات و حەزی بیرمەندانی گەورەی ئەو سەردەمە بوو بەڵام زۆربەی فەرمانڕەوایان لە نێوان چینی باڵادەست و سەرمایەدارەکان هەڵدەبژێردران.
ئیمڕۆکە بە حکوومەتێک دەگوترێ کۆماری کە خاوەنی دیموکراسی یان دیکتاتۆری بێ پادشا بێت. کۆماری خۆبەخۆ بە مانای دیموکراسییەت نییە بەڵکوو سیستەمگەلی بەستنەوەی دەسەڵات وەک حیزب و پەرلەمان هاتوونەتە مەیدان کە دەورێکی باڵایان لە ئیدارەی وەڵاتێکدا هەیە.
کۆماری نوێ بە چەند شێوازی جۆراوجۆر دابەش دەکرێت:
1ــ کۆماری دیموکراتی وەک ڕۆژاوا: ئەم کۆمارییانە لە بنەڕەتدا لە ناخی قەوارەی دیموکراتی و ئیرادەی گشتی بەدیهاتوون و بەرهەمی شۆڕشە ئازادیخوازییەکانی سەدەی 18و19ی ئەورووپان. نەریتی دیموکراسی لەم هەڵبژاردنەدا لە بەرچاو دەگیرێ و سەرۆکەکەی لە ڕێی هەڵبژاردنەوە دێتە سەر کار. لەم جۆرە حکوومەتەدا دەوری حیزب و پەرلەمان بەرچاوە. بۆ وێنە دەکرێ ئاماژە بدەینە کۆماری فەرەنسی کە تێیدا سەرکۆمار خاوەنی دەسەڵاتێکی بەرفرەوانە و سەرۆکی دەوڵەتەکەشی دەبێ لە پەرلەماندا هەمیشە لەدووی بە دەسهێنان و پاراستنی هێزی پەرلەمانی بێت. سەرەک وەزیران، بەهرەمەندە لە ئازادییەک کە«ناوەندێتی حکوومەتی» بە دواوە بێت.
2ــ کۆماری دیموکراتی جڤاتی: ئەم کۆمارییە لە پاش سەرهەڵدانی شۆڕشە کومۆنیستیەکانی ئەورووپای خۆرنشین و ئاسیا هەندێ ئالی دیکەی جیهان پێکهاتووە. لەم وەڵاتانەدا سەرچاوەی حکوومەت دەگەڕێتەوە بۆ دیکتاتۆری پرۆلتاریا (چینی کرێکار).
3ــ کۆمارییەکانی ئەمریکای لاتین و دیکتاتۆر لێدراو: لەم جۆرە کۆمارییانەدا ئیرادەی گشتی بۆ بەڕێوەبردنی مەملەکەت هیچ دەورێک نابینێ و دەسەڵات لە دەستی ڕێبەردا پاوان کراوە. بنەمای جیاکردنەوەی هێزەکان پشت گوێ دەخرێ و سەرکۆمار بەزۆری لە ڕێی کۆدەتا و کێشەوهەرای سەربازی یان سەروساختی سیاسی دێتە سەرکار. ڕێبەر، دەسەڵاتێکی بێسنووری هەیە و هەڵبژاردن لەم جۆرە وەڵاتانەدا بە شێوەیەکی فەرمایشی بەڕێوە دەچێ.
چەند زاراوەیەکی دیکە لەم ڕێچکەوە ڕەواجیان پەیدا کردووە کە بریتین لە:
کۆماری میران. لەم کۆمارییەدا بەڕێوەبەرایەتی حکوومەت بەدەستی میران و پیاوانی باڵامەقامەوەیە.
کۆماری پێناودار (واسیتەیی). لەم کۆمارییەدا میللەت بە پێناوی نوێنەرانی خۆی دەسەڵات بەڕێوە دەبات.
کۆماری بێ پێناو، لەم جۆرە کۆمارییەدا خەڵک بێ پێناو مافی دەسەڵاتداریەتی خۆی بەجێ دەگەیەنێت. (وەک یاسادانان، هەڵبژاردنەکان و چاودێری کردن بە سەر کاروباری حکوومەتدا)
کۆماری سەڵتەنەتی، لەم کۆماریەدا پاش مەرگی سەرکۆمار، سەرەک کۆماریی دەدرێتە کوڕەکەی. بۆ وێنە هاتنە سەرکاری بەشار ئەسەد پاش مەرگی باوکی لە سوریا (ساڵی 2000).

ئەم زاراوە لە ساڵی 1945 کاتێک پاکستان دەیویست لە هیندستان جیا ببێتەوە و سەربەخۆیی وەربگرێت بە مەبەستی بە ئیسلامی کردنی دەوڵەت و حکوومەت هاتۆتە ئاراوە. بەڵام زیاتر لەگەڵ ناوی وەڵاتی ئێراندا ئاوێتە بووە. بۆیە هەرکات ئەم زاراوە بە زاردا دێت، پتر کۆماری ئیسلامی ئێران وەک تاکە وەڵاتێک کە بە شێوەیەکی ڕەسمی و فەرمی ئاوەڵناوی ئیسلامی بە زاراوەی «کۆماری»ـیەوە لکاندووە، دێتەوە یاد.
باسکردن لە کۆماری ئیسلامی ئێران گرێدراوی شۆڕشی ئیسلامی ئەم وەڵاتەیە کە لە نێوان ساڵەکانی 1963 تاکوو 1978 بە ئەنجام گەیشت. لە نێوان ئەم ساڵانەدا هێدی هێدی لە بەینی حکوومەتی پاشایەتی پەهلەوی و مەلا و زانا ئایینی و نائایینی لە سەر ڕەوتی مۆدێرنیتە بە شێوازی ڕۆژاوا و پێشێلکاری دەستووری بنچینەیی ئەو سەردەمە، کێشە و دژایەتی قوت بۆوە. سەرەنجام نێوان دەوڵەت و ئایین لەمپەرێک پەیدا بوو کە بووە ژێرخانێک بۆ شۆڕشی 1978 و ڕووخانی ڕژێمی پاشایەتی و هاتنە سەرکاری مەلاکان بە ڕێبەرایەتی ئایەتوڵلا خومەینی.
هاتنە سەرکاری حکوومەتی نوێ بە ناوی کۆماری ئیسلامی لە ئێران بووە هۆی داڕشتنەوەی سەرلەنوێی دەستووری بنچینەیی ئەم وەڵاتە. لەم دەستوورەدا کۆماری ئیسلامی سیستەمێکە کە لە سەر ئەم بنەمایانەی خوارەوە پێکهاتووە:
1ــ حکوومەت و دەسەڵاتداریەتی ڕاستەقینە هەر بۆ خوای تاقانەیە.
2ــ وەحیی خواوەندی و پەسڵان (معاد) و عەدالەت لە داڕشتنی یاسا دەوری سەرەکی دەبینێت.
3ــ ئیمامەت و ڕێبەرایەتی هەمیشەیی لە مانەوەی شۆڕشی ئیسلامی دەور دەبینێت.
4ــ بایەخ و بەهای مرۆڤ و ئازادی، هاوکات لەگەڵ بەرپرسیاریەتی لە بەرانبەر خودا لەم ڕێبازانەی خوارەوە زامن دەکرێت:
1ــ بیرنیشاندان (اجتهاد) ی هەمیشەیی زانایانی ئایینی بەپێی کتێب (قورئان) و سوننەتی پێغەمبەر و ئیمامان.
2ــ کەڵک وەرگرتن لە زانست و تەکنۆلۆجی پێشکەوتووی مرۆڤ.
3ــ بەرپەرچدانەوەی هەر چەشنە زوڵم و ستەمێک و بەرپاکردنی یەکسانی و عەدالەت و پاراستنی سەربەخۆیی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووری.

لە شەڕی دووهەمی جیهانیدا ئەگەرچی ئێران بێلایەنی خۆی ڕاگەیاندبوو بەڵام لە لایەن بەریتانیا و ڕووسەکانەوە لە ئاگۆستی 1941، کەرتی ڕۆژاوای ئێران داگیر کرا. بەریتانیا، بۆ پاراستنی کەرتی ڕۆژهەڵاتی عێراق ناوچەی کرماشانی گرت و ڕووسەکانیش، ئازەرباییجانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بێجگە لە شارەکانی مەهاباد و شنۆ و نەغەدەی داگیر کرد. لەم ناوەدا ناوچەی مەهاباد و سەقز، لە کۆنترۆڵی هیچ لایەنێک نەبوو. نەبوونی هیچ هێزێکی دەسەڵاتدار (تەنانەت ئێرانیش) لە ناوچەکەدا زەمینەی بۆ دامەزراندنی حکوومەتێکی خودموختار خۆش دەکرد.
ئەم دۆخە، لانیکەم تا کۆتایی شەڕی جیهانی دووهەم بەردەوام بوو. قازی محەمەد ساڵێک دوای دامەزرانی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لە 22ی ژانوییەی 1946، لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد، کۆماری کوردستانی ڕاگەیاند. قازی محەمەد چەند ڕۆژ دواتر ئەنجومەنی وەزیرانی کۆمارییەکەی ڕاگەیاند کە پێکهاتبوو لە حاجی بابەشێخ، سەرەک وەزیر و 12 وەزیری دیکە.
کۆماری کوردستان و دەوڵەتی کوردی تەنیا 11 مانگی خایاند. هەر بۆیە لە ڕێکەوتی 17ی دێسەمبەری 1947، دوور لە پشتیوانی ڕووسەکان، هێزە سەربازییەکانی ڕژێمی پاشایەتی هێرشیان کردە مەهاباد و شارەکانی دەوروبەر و کۆماری نوێباو ڕووخا. سەرەتای ژانوییەی 1947 دەوڵەتی ئێران دادگەیەکی سەربازی بۆ قازی محەمەد و براکەی و ئامۆزاکەی، سەدر و سەیف سازاند و لە ڕێکەوتی 23ی ئەو مانگە لە سێدارە دران و کۆماری کوردستان کۆتایی پێهات.
کۆریس کۆچیرا، مێژونووسی بەناوبانگ دەربارەی هۆی ڕووخانی کۆماری مەهاباد لە زمانی مەلا مستەفا بارزانییەوە دەنووسێت: «ئەوە کورد نەبوو کە لە هێزەکانی ئەرتەشی ئێران تووشی شکست بێت بەڵکوو ئەوە یەکیەتی سۆڤیەت بوو کە لە بەرانبەر ئەمریکا و بەریتانیادا شکستی خواردبوو!». لەو هۆکارانەی کە دەتوانێ ئەم بۆچوونە بسەلمێنێت، یەکەم، چوونەدەرەوەی هێزەکانی ئەرتەشی ڕووس بوو لە ئێران. دووهەم، قسەکانی باڵیۆزی ئەمریکا لە تاران کە گوتبووی، دەوڵەتی ئەمریکا لە یەکپارچەیی خاکی ئێران داکۆکی دەکات.

ئەنجومەنی ئابووری و کۆمەڵایەتی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەم کۆمیسیۆنەی لە 28ی مارسی 1947 بە مەبەستی پەرەپێدانی هاوکاری ئابووری و بەرزکردنەوەی ئاستی چالاکی ئابووری ئەورووپا بۆ پاوەجێکردنی پێوەندی ئابووری وەڵاتانی ئەورووپی لەگەڵ وەڵاتانی دیکە دامەزراند. ئەندامانی کۆمیسیۆن بریتین لە: ئەندامانی ئەورووپی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. ئەم کۆمیسیۆنە چەندین کۆمیتەی هەیە کە چاودێری کاروباری بەرد و خەڵووز، پۆڵا، پەرەپێدانی بازرگانی و کشتوکاڵ، پیشەسازیی، کارەبا و هاتوچۆ دەکەن و وەڵاتانی ئەندامیش ساڵی جارێک کوبوونەوەی جۆراوجۆر ساز دەکەن. بارەگای کۆمیسیۆن لە شاری جنێڤ دایە. پێویستە بگوترێ کە ئەم کۆمیسیۆنە ئێستا کارێکی ئەوتۆ ئەنجام نادات و لە دانیشتنەکاندا تەنها لەمەڕ ڕەوشی ئابووری و بابەتەکانی دیکە بیر و ڕا دەگۆڕێتەوە.

ئەم دانیشتنە هاوشێوەی «کۆنفرانسی ئاسایش و هاوکاری لە ئەورووپا»یە کە بە مەبەستی پاراستنی ئاشتی و ئۆقرەیی لە ئاسیادا پێکهاتووە. دوابەدوای دانیشتنی سەرۆک کۆماری وەڵاتانی ئێران، تورکیا و وەڵاتانی ئاسیای ناوین لە عیشقاباد لە ساڵی 1992 لە بارەی پێویستی ڕێکخستنێکی نوێ بۆ ئاسایش، سەرکۆماری قازاغستان پێشنیازی دامەزراندنی کۆنفرانسێکی لەم شێوەی چێکرد کە ئامانجەکانی بریتی بوون لە:
1ــ دەستەبەرکردنی گەرەنتییەک بۆ پیادەکردنی ئاسایش و ئۆقرەیی ناوچەکە لەسەر بنەمای سنوورە ناسراوەکانی ئەو کاتە.
2ــ ئاسانکاری بۆ پەرەسەندنی هاریکاری لە نێوان وەڵاتانی ناوچەکە.
3ــ دیاریکردن و بەکارهێنانی پێوانە و پێکهاتەی یەکسانی سیاسی و کۆمەڵایەتی.
کۆنفرانس، سێ بابەتی بۆ وێککەوتن دیاری کردووە: ئاسایش، ئابووری و مرۆڤی.

ئەم کۆنفرانسە پێکهاتووە لە 53 وەڵاتی ئەندام کە لە دوای ئیمزاکردنی «کۆنفرانسی هلسینکی» لە ساڵی 1975 بنیاد نرا. ئامانجەکانی ئەم کۆنفرانسە لە «جاڕنامەی پاریس» کە لە ڕێکەوتی 21ی نوێمبر 1990 لە لایەن ئەندامەکانی ئیمزا کرا بریتی بوون لە:
پابەندبوون بە چارەسەری کێشە و ناکۆکییەکان لە ڕێگەی ئاشتییانە و ڕێزگرتن لە بەهاکانی دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ. ئەم کۆنفرانسە هەنگاوێکی گرنگ بوو بۆ نەهێشتنی گرژیی لە نێوان هەردوو ئۆردووگای ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا و هەڵوەشانەوەی سنوورەکانی نێوان ئەم دوو بلۆکە. گرنگرترین بڕیاری کۆنفرانس، سەقامگیرکردنی سنوورەکانی ئەوکاتەی ئەورووپا بوو.
وەزیرانی دەرەوەی ئەم کۆنفرانسە هەموو ساڵێک پێکەوە دیدار دەکەن و بەپێی بڕیارنامەیەک ئەم دەزگەیانەی خوارەوە بۆ پێشڤەبردنی کاروباری کۆنفرانس دامەزراون:
1ــ ناوەندی نووسینگەی کۆنفرانسی ئاسایش و هاوکاری ئەورووپا لە پراگ ــە.
2ــ «ناوەندی بەرگرتن لە پێکدادان» بنکەکەی لە ڤییەنای وەڵاتی نەمسایە.
3ــ «نووسینگەی هەڵبژاردنی ئازاد» لە وارشەو (پۆڵەندا) یە.
ئەندامانی ئەم کۆنفرانسە بریتین لە:
ئاڵبانیا، ئەرمەنستان، نەمسا، ئازەربایجان، بەلجیکا، بووسنی هەرزەگۆیین، بریتانیا، بولغارستان، ڕووسیەی سپی، کەنەدا، کرۆڤاسیا، قوبرس، چێک، دانیمارک، فەنلاند، فرەنسا، گورجستان، ئەڵمانیا، مەجارستان، ئیسلەندا، ئیرلەندا، ئیتالیا، قازاغستان، قرغیزستان، لیتۆنیا، لیختنشتاین، لیتوانیا، لۆکزامبۆرگ، ماڵت، مۆڵداوی، موناکۆ، هۆڵەندا، نەرویج، پۆڵەندا، پۆرتوغال، ڕۆمانیا، فیدراسیۆنی ڕووسیە، سێن مارینۆ، سلۆڤاکیا، سلۆڤانیا، سپانیا، سوید، سویسڕا، تاجیکستان، تورکیا، تورکمانستان، ئوکرایین، وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئوزبەکستان، ڤاتیکان، یۆگوسلاڤیا (سیربستان و مۆنتێنگرۆ) و یۆنان.
لە دانیشتنی بوداپێست (6 و 5 ی دێسەمبری 1994) ناوی ئەم کۆنفرانسە بوو بە «ڕێکخراوەی ئاسایش و هاوکاری لە ئەورووپا» (OSCE).

کۆیلەداری دیاردەێیکە کە پێوەندی دەسەڵاتدارێتی و ژێردەستەیی نیشان دەدات. سنووری ئەم پێوەندییە لە دەسەڵاتی کۆیلەدار بە سەر مەرگ و ژیانی کۆیلەوە بگرە تاکوو ڕێسای وشکی چاودێری بە سەر مافەکانی دوولایەن، جیاوازە. ڕەگەزی سەرەکی ئەم دیاردە مافێکە کە کۆیلەدار بەو پێیە دەتوانێ کۆیلە مەجبوور بکات هەندێ کار بە قازانجی ئەو ئەنجام بات. بازرگانی کۆیلە لە پێوەند لەگەڵ کشتوکاڵ لەو شوێنێنە کە کرێکار کەم بن، ئاسایی بووە. کۆیلەداری لە ناوماڵ، لەگەڵ کاروباری خێزان و خزمەتگوزاری شەخسی پێوەندی هەبووە. پاساوی ئەم کەشە بۆ کۆیلەدار ئەوە بووە کە سوود و بەهرەی ئابووری و ئایینی کۆیلەکان دەستەبەر دەکات.
کۆیلەداری دیاردەیەکی زۆر کۆنە و لە چوار هەزار ساڵ پێش زایین، لە شارستانەتیی سۆمەرەوە دەستی پێکرد. تەنانەت لە یۆنانی کۆنیش بووە. ئەرەستۆ، کۆیلەداری بە دەرەنجامی سروشتیی پێوەندی نێوان سوڵتە ــ فەرمانبردن و کۆیلە بە «دارایی زیندوو» ناوبردە دەکات. یاسای ڕوومی، کۆیلە نەک بە مرۆڤ نازانێ بەڵکوو لەگوێن کەرەستەیەک لە خزمەت ئامانجەکانی کۆیلەدار ناوبردەی دەکات. یەکەمین شۆڕش و ڕاپەڕینی کۆیلەکان بە ڕێبەرایەتی سپارتاکووس بەڕێوەچوو کە لە ساڵی 73ی پێش زایین بەدژی ڕژێمی کۆماری ڕۆم خەباتیان کرد.
کۆیلەداری لە هەندێ شوێنی ئەورووپا لە سەدەکانی ناوەڕاست بەردەوام بووە. بەڵام پاش دەستێوەردانی مەسێحییەکان، حاڵ و وەزعیان باشتر بووە. لە قۆناغی نوێدا کۆیلەداری بەسرایەوە بە کارکردن لە ناو مەزرای گەورە لە وەڵاتانی ڕۆژاوا و وەڵاتانی موسوڵمان (وەک کەنیز) و سەپان. لە سەدەی بیستەمدا سەرلەنوێ کۆیلەداری لە وەڵاتانێکی پیشەسازی وەک ئەڵمانیای سەردەمی نازیسم، ژیایەوە. کۆیلەداری لە دوو سەرەوە پێوەندی بووە لەگەڵ ناسیۆنالیزمدا: لە لایەکەوە بەرهەمی هەست و سۆزی ناسیۆنالیستی حکوومەتێک بووە. لە لایەکی دیکەوە، کۆیلەکان بە خۆڕاگری و ڕاپەڕین، یارمەتییان داوە بە بەهێزکردنی ناسیۆنالیزم.
مۆرکردنی پەیماننامەی 1956 لە لایەن 33 ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ باشتر کردنی هەلومەرجی کۆیلەداری، نیشانەی دەوامەی سەرسەختانەی دیاردەی کۆیلەدارییە.

1ـــ بریتییە لە کۆمەڵێ بڕوا و هەست و ئایدیال و نەریت و بۆچوون و بایەخی کەلتووری کۆمەڵگە یان سیستەمێکی سیاسی. 2ـــ ئاستی زانستی و ڕامانەی تاک و چین و توێژە جۆراوجۆرەکان لە دەسەڵات و سیاسەت. 3ـــ ئەرکی لایەنە تایبەتییەکانی کەلتووری گشتی کۆمەڵگە کە لەگەڵ چۆنییەتی هەڵسوکەوت لەگەڵ سیاسەت، هێز، دەسەڵات، ئازادی، عەدالەت، دەوڵەت، حکوومەت و سیستەمی سیاسیدا پێوەندی هەیە. ئەمەش دەرەنجامی ئەزموونی مێژوویی نەتەوەیە لە کاتی ڕواروویی لەگەڵ دیاردە و ڕووداوە سیاسییەکانی ئەو نەتەوەدا.

سیاسەت یان داکۆکی لە سیاسەتێک کە بۆ پاراستنی بەرژەوەندی نەتەوەیی وەڵاتێک، ئەوە بە باشتر دەزانێ کە لەگەڵ وەڵاتانی دیکە پێوەندی نەکاتەوە. گۆشەگیری سیاسی و ئابووری ئەگەرچی بە ئامانجێکی سیاسییەوە بێت بەڵام لە واقیعدا دژوارە. ژاپۆن جارێک لە سەدەی بیستەمدا بە تەواوەتی لەم قۆناغە تێپەڕی بەڵام وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و بەریتانیا ــ کە کاتی خۆی ئەم سیاسەتەیان گرتە بەر ــ نەیانتوانی بە تەواوەتی پێیبگەن.
وشەی دوورەپەرێزیی&انزواگرایی(isolation)
کاتێک مانای سیاسی لەخۆ گرت کە بەریتانیا لە 1890 تا 1900 لە بەرانبەر دوو بەرەی دەوڵەتەکانی «سێکوچکەی یەکگرتوو» و دەوڵەتانی هاوپەیمان لەگەڵ فەرەنسە و سۆڤیەتدا سیاسەتی «گۆشەگیری مەزن»ی گرتە بەر. زاراوەی دوورەپەرێزیی لە سەدەی بیستەمدا بۆ چەند لایەنێکی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریکا و ئەندێشە و ڕێبازی هەندێ گرووپ بەکار هاتووە. ئەمەریکا، دوای شەڕی جیهانی یەکەم ئەگەرچی لە کاروباری نێونەتەوەییدا دەستی بوو بەڵام هیچ بەرپرسیارییەتێکی لە ئەستۆ نەگرت و لە کۆمەڵی نەتەوەکان و دادگەی نێونەتەوەییدا بەشداری نەکرد. نزیکایەتی ئابووری و سیاسی جیهان و ڕووداوەکانی دوو شەڕی جیهانی، کارێکی کرد دوورەپەرێزیی لە ناو سیاسەتی نەتەوەییدا بێ بایەخ ببێت.

ئەم زاراوە بە واتای باوەڕ بە سەروەری و ڕەسەنایەتی یاسا و شەرعییەتی دادوەری و مافەکانە. ئەم جۆرە لە دنیابینی و بیرکردنەوە لە پێوەندی نێوان دەوڵەت و خەڵک و پێوەندی جەماوەر لەگەڵ یەکتر کە دەبێ بەپێی یاسا و قانوون بێت، هەر لە سەردەمی دەوڵەتی ڕۆمای کۆنەوە باو بووە و بەشێک بووە لە فەلسەفەی سیاسی. یاسا پەروەری هەموو جۆرە پێوەندییەکی مرۆڤ دەخاتە تەرازووی یاسا و دادوەری و دەوڵەت بە بەرهەمی قانوون دەزانێت. ئەم ڕێبازە پێی وایە کە لە بابەت دەوڵەتەوە ناکرێ بە پێوانەی ئەخلاق و کۆمەڵناسی سەیر بکرێت بەڵکوو دەبێ لە شەرعییەت و ڕەسەنایەتی یاسایی بکۆڵدرێتەوە و ڕوون بکرێتەوە کە ئایا دەوڵەت، ڕەوایە یا ناڕەوا؟

ئەم زاراوە ناوی کتێبێکی سێرتۆماس موور (1516)، سیاسەتڤان و ئەدیب و قەشەی ئینگلیزییە کە تێیدا باسی شارێکی خەیاڵی دەکات کە سیستەمی ژیانی کۆمەڵایەتی یەکپا عەقڵانی بێت لەهەمبەر ژیانی ئەو سەردەمەی ئەورووپا کە یەکسەرە تەماح و سوودپەرستی و چاوچنۆکی بووە. لەوە دوا لە ئەندێشەی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا هەر چەشنە ڕەوشتێکی جوان و ڕێکوپێکی لەم جۆرەیان، بە یوتۆپیا لە قەڵەم ئەدا. مانای وشەکە بە یۆنانی «هیچ شوێنێک» دەگەیەنێت بەڵام بە بەهەشتی سەرزەمین لیک دراوەتەوە کە ژیانی کۆمەڵایەتی و ڕامیاری و هەموو شتێکی وەک بەهەشت وایە.

ئەم یەکیەتییە لە پاش هەوڵودەوڵی بێ بڕانەوەی وەڵاتانی عەرەبی بۆ دامەزرانی کۆمەڵەیەک پێکهات. لەم سەروبەندەدا ڕێککەوتنێک لە لایەن میسر و عێراق و لوبنان و سوریا و... مۆر کرا. کۆمیتەی ئاسانکاری یەکیەتی پان عەرەب، لە کۆنگرەی ئەسکەندەریە (14ی فێوریەی 1945) بە مەبەستی واژۆ کردنی ڕێسانامەیەک بۆ ئەم یەکیەتییە، پێشنیاری دانیشتنێکی کرد. بڕیارنامەی وەڵاتانی عەرەب لە 22ی مارسی 1945 لە لایەن نوێنەرانی میسر و عێراق و لوبنان و سەعودی و سوریا و ئەردەن و نوێنەرێک لە فەلەستین و یەمەن ئیمزا کرا.
ئامانجی دروسبوونی ئەم ڕێکخراوە، پێکهاتنی یەکیەتییەک لە دەوڵەتانی سەربەخۆی عەرەب بوو بە مەبەستی بەهێز کردنی پێوەندی عەرەبان و گەیشتن بە ئاواتەکانیان لەپێناو یەکگرتووییەکی بەپێز. لیبی لە ساڵی 1953، مەراکیش و تونێس لە 1958، سودان و کوەیت لە 1961، جەزاییر لە 1962، یەمەنی باشووری لە 1967چوونە ناو ئەم یەکیەتییەوە. یەکیەتی عەرەب بریتییە لە 9 کۆمیتەی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی، کەلتووری، سەربازی و یاسایی و… نووسینگەی یەکیەتی لە قاهیرەیە و سکرتێر بۆ ماوەی پێنج ساڵ هەڵدەبژێردرێت. دەوڵەتی لیبی لە مانگی مەی 2003 لەم ڕێکخراوە جیابۆوە.

ڕێکخراوەیەک کە تێیدا کۆمەڵی کرێکاران بۆ باشترکردنی هەلومەرجی ئیش وکار و مووچە و… پێکەوە چالاکی دەنوێنن. لە وەڵاتانی پێشکەوتووی سەرمایەداریدا یەکیەتیە کرێکاریەکان ـــ چ ئەوانەش کە ئەندامی ئەو یەکیەتیە نەبن ـــ بڕیار دەدەن بەرژەوەندیەکانی کرێکاران دەستەبەر بکەن.
یەکیەتیە کرێکاریەکان تا کۆتایی سەدەی 19 بە ڕەسمییەت نەناسرابوون و سەرکوت دەکران. چونکە هەبوونیان ڕێگر بوو لەبەردەم بنەڕەتی ئازادی لە بازاری ئابووریدا. بەڵام لەو کاتەدا لە ئەورووپا پەسند کران و ئێستاکە زۆربەی وەڵاتانی پیشەسازی خاوەنی ڕێکخراوەی کرێکاری نەتەوەیین.
بزووتنەوە چەپیەکانی سۆشیالیست و کۆمۆنیست و ئانارشیست و سێندیکالیست، تێکڕا یەکیەتیە کرێکاریەکان لەگوێن ئامێرێکی گرینگی کرداری سیاسی و شۆڕشگێڕانە ناوبردە دەکەن و هەندێکیان وەک داردەستێکی شۆڕشگێرانە بۆ ڕوخاندنی سیستەمی سەرمایەداری لە قەڵمی دەدەن. (بڕوانە سیندیکالیسم)