تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 91
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
قەیرانی دیموکراسی
هەندێ
زاراوە
کە
لە
گوتار (
discourse
) ی سیاسیدا
بەکار
دەبرێن، زۆرجار
بە
دوو
مانا
شرۆڤە کراون:
یەکەم
، واتای
فەرهەنگی
.
دووهەم
، مانایەک
کە
لە
جەنگێکی ئایدیۆلۆژیکی
بەکار
دەبرێت. زاراوەی
دیموکراسی
یەکێک
لەو
چەمکانەیە
کە
لە
فەرهەنگی
زاراوەدا
بە
مانای کۆمەڵگەیەکی خەڵکییە
کە
ئەندامانی دەتوانن
لە
کاروباری
کۆمەڵگە
هاوبەش
بن
و
لە
دانانی بڕیارەکاندا دەوریان هەبێت. مانایەکی دیکەی کۆمەڵگەی دیموکراتیک، ناوەرۆکێکی ئایدیۆلۆژیکی
هەیە
،
واتە
کۆمەڵگەیەک
کە
لە
ژێر
دەسەڵاتی توێژێکی نوخبە و
بازرگان
و کاسبکاردایە و
کۆمەڵی
خەڵک
تەنیا
دەوری
بینەر
ببینن. هەربۆیە
بە
باوەڕی
هەندێ
لە
بیرمەندانی
سیاسی
ڕۆژاوا
ئەگەر
جەماوەری
خەڵک
،
بەڕاستی
بخوازن
لە
کاروباری کۆمەڵگەدا
بەشداری
بکەن، کەشێکی
وا
دێتە کایەوە
کە
بە
قەیرانی
دیموکراسی
ناوبردە
کراوە
. قەیرانی
دیموکراسی
کاتێک کۆنترۆڵ دەکرێت
کە
جەماوەر
لەمەڕ
بەشداری
و
هاوبەشی
لە
کاروباری
کۆمەڵگە
بێمەیل بکرێت و
هان
بدرێت
کە
بگەڕێتەوە
بۆ
پێگە
و شوێنی
خۆی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
قەیرانی سۆشیالیزم
ئەم
زاراوە
داتاشراوی لایەنگرانی سەرمایەدارییە
بۆ
ئەوەی
بیسەلمێنن کە:
یەکەم
،
پێشبینی
مارکسییەکان لەهەمبەر ڕووخانی
سەرمایەداری
لە
هەناوی خۆیدا نەهاتە
دی
و
لە
ڕاستیدا وەڵاتانی
سەرمایەداری
ڕەوتی
پێشکەوتنی گەشاوەی
ئابووری
و
پیشەسازی
خۆیان
بە
سەرکەوتوویی پێکاوە و بوونەتە مەکۆی شارستانەتیی
پێشکەوتن
خواز
.
دووهەم
، وەڵاتانی سۆشیالیستی
نەک
هەر
نەیانتوانیوە
گەشە
بدەن
بە
ئابووری
خۆیان
بەڵکوو
پێویستییان،
بە
مادەی
خۆراکی
و تەکنۆلۆژی وەڵاتانی
سەرمایەداری
ڕۆژاوا
هەر
بەردەوامە. هەندێکیش دوابەدوای گۆڕانکارییە سیاسیەکانی ساڵی 1989 ئەورووپای ڕوژهەڵات و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت (
لە
ساڵی 1991)، مەرگی ناوەختی کۆمۆنیزمیان هێنایە ئاراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
قەیرانی سیاسی
حاڵەتێک
کە
تێیدا هاوسەنگی سیستەمی
سیاسی
و
کۆمەڵایەتی
شێوابێت. قەیرانە سیاسییەکان بەپێی ئاستی بەربڵاوی و پانتای جوگرافی،
بە
دوو
جۆری
ناوخۆیی و نێودەوڵەتی
دابەش
دەکرێن. قەیرانی ناوخۆیی
وەک
، ململانێی
کرژی
سیاسی
نێوان
حیزب و لایەنە سیاسییەکان
بۆ
وەدەست هێنانی
دەسەڵات
، سەرهەڵدانی
ناکۆکی
جیددی
لە
نێوان
باڵەکانی حکوومەت، کۆدەتای
سەربازی
، مانگرتنی
درێژخایەن
،
شۆڕش
و پێکدادانی ئەتنیکی و شەڕی چریکی. ڕیشەی قەیرانی
سیاسی
ناوخۆ
تەنیا
ناگەڕێتەوە
بۆ
چۆنیەتی
مامەڵەی کاربەدەستانی ناوخۆی وەڵاتەکە
بەڵکوو
لەم
چاخەدا زۆربەیان
لە
ژێر
کاریگەری
دیاردە
سیاسی
و ئابوورییەکانی ناوچەکە و هێزە
بان
ــ ناوچەییەکان سەرهەڵئەدەن.
قەیرانی
سیاسی
نێودەوڵەتی، بریتیە
لە
هەلوومەرجێکی چاوەڕواننەکراو
کە
لە
ئەنجامی
پێوەندی
دوو
یا
چەند
وەڵات
سەرهەڵدەدات،
بۆ
وێنە
،
ناکۆکی
نێوان
دوو
وەڵاتی
دراوسێ
کە
لە
ساردبوونەوەی
پێوەندی
سیاسییەوە
بگرە
تاکوو
شەڕ
تەشەنە
ئەسەنێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
قەیرانی سەرمایەداری
ئەم
زاراوە
لە
لایەن
مارکس و زۆرینەی مارکسییەکان
بۆ
ئاماژە
بەو
کێشە
و ناتەباییانە بەکاربراوە
کە
سیستەمی
سەرمایەداری
تووشی
قەیران
و ئارێشەی
قووڵی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و
سیاسی
کردووە.
بە
باوەڕی
ئەوان
،
ناتەبایی
سەرەکی
کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
لەوەدایە
کە
بەرهەم
و سەمەرەی
کۆمەڵایەتی
، دەکەوێتە
بەردەستی
سەرمایەداری
تایبەتی
و قازانجی هەرەزۆری
ئەم
بەرهەمە مەکینەییە دەچێتە گیرفانی سەرمایەدارەکانەوە.
ئەم
ئارێشە
لە
نێوان
خەسڵەتی کۆمەڵەکی
بەرهەمهێنان
و
شێوازی
تایبەتی
موڵکداریەتی، قەیرانی
سەرەکی
سەرمایەداری
سازکردووە. دەرەنجامێکی
ئەم
ئارێشە، دابەزینی
توانایی
کڕینی بەرهەمەکانە بەهۆی زیادبوونی
چینی
هەژار
کە
ئەمەش دەبێتە
هۆی
زێدەبوونی بەرهەمهێنراو و هەڵکشانی ڕادەی
خەڵکی
بێکار
. دەرەنجامێکی دیکەی قەیرانی
سەرمایەداری
،
خەبات
و ململانێی
کرێکار
و بۆرژوازییە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
لۆترانیزم
ڕێبازێکی
ئایینی
پرۆتستانە
کە
دەدرێتە
پاڵ
مارتین
لۆتر (1546ــ 1483)، بنیادنەری بزووتنەوەی «ڕیفۆرمی
ئایینی
» ئەڵمانیا. ڕێبازی لۆتر
لەسەر
دوو
ئەستوون
ڕاوەستاوە:
یەکەم
،
تەنیا
بەڵگەی بڕواپێکراو کتێبی
پیرۆزە
واتە
ئینجیل
.
دووهەم
،
پاکبوونەوە
لە
گوناح
،
تەنیا
بە
هۆی
ئیمان
و
کاری
چاکە
مەیسەر
دەبێت. لۆتر
بۆ
نزیکایەتی و
پێوەندی
مرۆڤ
بە
خواوەند
بڕوای
بە
پێوەندی
قەشە
و
کڵێسە
نەبوو
.
ئەو
لە
ساڵی 1520 جاڕنامەکەی پاپای
کە
تێیدا هەڕەشەی
وەدەرنان
لە
کڵێسەی لێکرابوو، سووتاند. لۆتر
لایەنگری
ئازادی
تاکەکەسی و
ئازادی
ئایینی
و بیروڕا
بوو
.
ئەو
بەکارهێنانی زەبروزەنگی
بۆ
بەهێزکزدنی
ئایینی
بە
ناڕەوا
دەزانی و بیروباوەڕی
بە
حاڵەتێکی
دەروونی
لە
قەڵەم
دەدا
.
هەر
بۆیە
خەڵکانێکی
زۆر
وەدووی
کەوتن
و ڕێبازی لۆترانیزمیان
بنیاد
نا
.
ئەم
ڕێبازە
بە
هۆی
جیاوازی
و
ناڕەزایی
دەربڕین
بەرانبەر
بە
شێوازەکانی ئایینزای کاسۆلیک،
بە
پرۆتستان ناوبانگیان دەرکرد. پرۆتستانەکان
کە
بەزۆری
لە
ڕۆژئاوای ئەورووپا دەژین بیروباوەڕ و ڕەحمەتی
خوداوەند
بە
هۆکاری ڕزگاربوون دەزانن و
زۆر
پابەندی
بیروڕا و
ئازادی
ئایینن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
لیبرالیزمی نوێ
لایەنگرییەکی
نوێ
لە
ئەندێشەی
سیاسی
و
ئابووری
ڕۆژئاوایە
کە
لە
دەیەی 1960
بە
ئاوێتەکردنی ڕێبازی
سیاسی
لیبرالی و گەشەی
ئابووری
هاتە
ئاراوە. لیبرالیزمی
نوێ
لە
ڕاستیدا بەرتەکێک
بوو
لە
بەرانبەر
سەرهەڵدانی
دەوڵەتی
خۆشگوزەرانی
کە
لە
پاش
قەیرانی
نێوان
دوو
شەڕی گەورەی جیهانی،
بە
تایبەت
لە
دوای شەڕی دووهەمی جیهانی
هاتە
ئاراوە. لیبرالیزمی
نوێ
زەمینەی فیکری سیاسەتە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکانی
هەندێ
لە
وەڵاتانی
ڕۆژاوایی
بە
دژی
پێکهاتەی
دەوڵەتی
خۆشگوزەرانی و دەستێوەردانی
دەوڵەت
لە
ئابووری
و سۆشیالیزمی حیزبە کرێکارییەکان
لە
سیستەمی
سەرمایەداری
پێکهێنا.
ئەم
قوتابخانە
ئەگەرچی
لە
بابەت
ژێرخانی فیکرییەوە
لە
ناواخنی بزاوتی فیکری لیبرالیزمی کۆندا جێگیردەبێت
بەڵام
لە
هەندێ
لایەنەوە بیرۆکەیەکی
نوێ
لە
ئەژمار
دێت
.
لیبرالیزمی
نوێ
،
لە
بەستێنی ئەندێشەی سیاسیدا
لە
بەرانبەر
پەرەپێدان
بە
دامودەزگەی
دەوڵەت
ڕاوەستاوە و
هەندێ
لە
ئاواتەکانی لیبرالیزمی کلاسیکی
لەمەڕ
سنووردارکردنی ڕەخنەکردنی
دەوڵەت
هێناوەتەدی.
ئەم
ڕێبازە خوازیاری کەمکردنەوەی
خەرج
وبەرجی دەوڵەتە
بۆ
دابەزینی ڕێژەی
هەڵامسان
چونکە
لەم
ڕوانگەوە
هەڵامسان
دوژمنی
سەرەکی
لە
ئەژمار
دێت
. لایەنگرانی
ئەم
ڕێبازە
بەرانبەر
دەستێوەردانی
دەوڵەت
لە
ئابوور
و کاروباری کۆمەڵگەدا بەتوندی
ڕەخنە
ئەگرن و
هەندێ
بیرۆکەی نوێباویان
لەمەڕ
ئازادی
تاکەکەس و کەمکردنەوەی ڕۆڵی
دەوڵەت
تا
نزمترین ئاستی گونجاو و
پێداچوونەوە
بە
ئەرکە
سوننەتییەکانی حکوومەتدا
ئاڕاستە
کردووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مرۆڤدۆستی/مرۆڤگەرایی
مرۆڤ
دۆستی
یا
هیۆمانیزم
لە
وشەی Human
بە
واتای
مرۆڤ
وەرگیراوە.
ئەم
زاراوە
لە
زانستە مرۆییەکاندا مانای جۆراوجۆری
هەیە
بەڵام
بە
گشتی
بریتییە
لە
کۆمەڵێ تیۆری
کە
ڕێز
بۆ
مرۆڤ
و خەسڵەتە مرۆڤییەکانی دادەنێ و
حەز
بە
گووران
و
بەختەوەری
مرۆڤ
دەکات.
هەروەها
بریتییە
لە
فەلسەفە
و ڕێبازی
مرۆڤایەتی
کە
ژیانی
ئادەمیزاد
لەم
جیهانەدا
بە
گرنگتر دەزانێ
لە
لێکۆڵینەوەی
ئاین
و
شتی
مانایی و نەبینراو. بەپێی
ئەم
ڕێبازە
پەروەردە
شتێکی
زور
گرنگە
بۆ
گەشەسەندن و پێگەیشتنی توانستەکانی
مرۆڤ
.
لە
مێژووی شارستانەتیی ڕۆژئاوادا مرۆڤپەروەری،
ناوی
بزووتنەوەیەک دەخاتەوە
بیر
کە
بوو
بە
بنەمایەک
بۆ
ڕینسانس و بووژانەوەی
زانست
و کولتوور و
هونەر
و چێکردنی گیروگرفتە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەکان،
دوور
لە
پەروەردە
و دەسەڵاتی
پاپا
ئایینییەکان.
ئەم
بزاوتە کولتوورییەی ئەورووپا بەهۆی ئاشنابوون
لەگەڵ
کولتووری کەونارای یۆنان و ڕۆما
هاتە
ئاراوە
تاکوو
لە
بەرانبەر
تاریکستانی
فەرهەنگی
سەدەکانی
ناوەڕاست
، کولتوورێکی
نوێ
بەرهەم
بێنێت.
دروشمی
مرۆڤ
دۆستی
لەسەر
ئەم
قسەی پرۆتاگۆراس
بەندە
کە
دەیگوت
مرۆڤ
پێودانگی
هەموو
شتێکە.
بەم
پێیە مرۆڤی خستە
جێی
خواوەند
و
کڵێسە
و مەسیح و
تاک
گەرێتی و بڕەوی
دا
بە
خۆپەرستی
ئاوەزمەندی و
لەبری
باوەڕ
بە
مانەوەی
ڕۆح
و
بەڵێنی
بەهەشت
، خۆشبینی
بەم
جیهانەی
بەرجەستە
کردەوە
. ئایدیولۆژیای
مرۆڤ
دۆستی
دوو
قوتابخانەی
لێ
کەوتۆتەوە:
یەکەم
، لیبرالیزم
کە
باڵانوێنی عەقڵێکی
شارستانی
بە
تایبەت
چینی
ڕۆشنبیر
بوو
کە
لەگەڵ
کۆت
و
بەندە
کۆمەڵایەتییەکاندا
دژایەتی
دەکرد و دواتر
وەک
ئایدیۆلۆژیای کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
هەژمۆنی
پەیدا
کرد
.
دووهەم
،
سۆشیالیزم
کە
خەونی
بە
چاکسازی و
باشتر
کردنی
باری
گوزەرانی
چینی
هەژارەوە دەبینی. نوێنەرانی مرۆڤدۆستی
لە
ئەورووپا بریتین
لە
: دانتە، داڤینچی، مەیکڵ ئانژ، گالیلە، دکارت، لۆتر، شکسپیر، نیۆتۆن، سێرڤانتس، کۆپرنیک، ئەرێسمۆس و بۆکاچیڤ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نیمچەدیموکراسی
ئەم
زاراوە
بۆ
پێناسە
کردنی
ئەو
وەڵاتانە
بەکار
براوە
کە
ڕووەو گەشەسەندنن.
لە
نیمچە
دیموکراسیدا
ژیانی
سیاسی
،
نە
بە
تەواوی
دیموکراتیە
نە
تۆتالیتەری.
ئەم
وەڵاتانە
هێشتا
هەر
لە
گێژاوی پرۆسەی مۆدێرنە و
هەنگاونان
لە
سوننەتەوە
بۆ
مۆدێرنیتەدا
مۆنج
دەخۆن و کێشمەکێشی
ئەم
هەلومەرجە،
لە
جێگیربوونی
هەردوو
سیستەمەی
دیموکراسی
و تۆتالیتاریزم
بەرگری
دەکات.
هەروەها
پێکهاتەی
کۆمەڵایەتی
کۆنباو و کەلتووری سوننەتی
لێک
ترازاو
بواری دامەزرانی سیستەمی
سیاسی
مۆدێرن ناڕەخسێنێت. سەرمەشقی
ڕێکخستن
لەم
وەڵاتانەدا بریتییە
لە
سێ
شۆڕشی
مێژوویی
فرەنسی و شۆڕشی پیشەسازیی و شۆڕشی سۆڤیەت. هەرکامێک
لەم
شۆڕشانە
بە
جۆرێک بوونەتە
سەرمەشق
بۆ
پێکهاتەی
سیاسی
ئەم
وەڵاتانە.
بۆ
وێنە
لە
شۆڕشی فرەنسا، بیرۆکەی
یاسا
و حاکمییەتی نەتەوەیی و
دیموکراسی
وەرگیراوە،
لە
شۆڕشی پیشەسازیی بیرۆکەی گەشەسەندنی
ئابووری
و مۆدێرنە و
لە
شۆڕشی سۆڤیەتیش، دەوڵەتێکی بەزەبر و
زاکوون
و
دەسەڵاتدار
بۆتە
سەرمەشق
و ئایدیالی حکوومەت.
هەموو
ئەم
بیرۆکە و
سەرمەشقانە
ئاوێتە
بووە
لەگەڵ
پێکهاتەیەکی
خۆماڵی
بە
قەبارەیەکی ئیستبدادی و یەزدانگەرا و باوکسالارەوە.
بە
گشتی
بۆ
پیادەکردنی
دیموکراسی
لە
وەڵاتانی ڕووەوگەشەسەندن،
چەندین
کۆسپ
و
تەگەرە
لە
بەردەمدایە
کە
بریتین
لە
:
- دەسەڵات و
شەوتی
پیاوماقووڵان و گەورەپیاوان
کە
دیموکراسی
بەدژی بەرژەوەندییەکانی
خۆیان
دەزانن.
-
هەژمۆنی
بەها
و بایەخە موتڵەقەکان و بەهێزبوونی نەریتەکان.
- مانەوەی هێزە دەسەڵاتدارە کۆنەکان،
بۆ
وێنە
دەرباری
شا
و
سوڵتان
.
-
دەزگە
بەهێزە ئایینیەکان و هێزی
سەربازی
.
-
نەبوونی
چینی
مامناوەندی
بازرگان
و
پیشەسازی
.
- قووڵبوونی
ئاریشە
و
لەمپەرە
ئەتنیکی و
ئایینی
و کەلتوورییەکان.
سەرەنجامی کۆبوونەوەی
ئەم
هۆکارە گرنگانە
لە
وەڵاتانی ڕووەو گەشەسەندن،
بۆتە
هۆی
سەرهەڵدانی
نیمچە
دیموکراسییەکی
سەقام
نەگرتوو
کە
هەمیشە
دەوڵەتەکانیان
لە
بەینی
ئۆتۆکراسی
و ئۆلیگارشی و پۆپۆلیزم و تۆتالیتاریزم و دیموکراسیدا
لە
هەلاجان
دەهێڵێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نێتۆکراسی
ئەم
دۆخە
پێناسەی سەردەمێکی
تازە
و کەشێکی نوێباوە
لە
مێژووی مرۆڤدا
کە
لەسەر
بنەمای
تۆڕی
ئەنتەرنێت و بەرنامەی کۆمپیتەری و تەکنۆلۆژی
زانیاری
دامەزراوە.
لەم
قۆناغەدا
لە
سەرووی قوچەکی دەسەڵاتی کۆمەڵگەدا کەسانێک دادەنیشن
کە
بەسەر
ئەم
تۆڕە کۆمپیتەریانەدا
زاڵ
بن
و زانیاریی، ڕەگەزی
سەرەکی
دەسەڵات
و جووڵەی
کۆمەڵایەتی
لە
ئەژمار
دێت
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەهیلیزم (پووچگەرایی)
ئەم
زاراوە
لە
وشەی لاتینی
nihil
بەواتای
هیچ
و
پووچ
وەرگیراوە. لایەنگرانی
ئەم
قوتابخانە
هەر
بابەتێکی داسەپاو بەسەر ئەندێشەی مرۆدا
ڕەت
دەکەنەوە و
هەموو
بیروباوەڕێک
بە
پووچ
دەزانن و
بە
چاوێکی سووکەوە سەیری
هەموو
یاسا
و ڕێسایەک دەکەن. فەلسەفەی نەهیلیزم دەگەڕێتەوە
بۆ
سەردەمی
یۆنانی
کۆن
و
پێش
سوکرات
کە
ئەویش
بریتی
بووە
لە
ڕەتکردنەوەی
بوون
و
ڕۆح
و موڵکدارێتی و
یاسا
و مافەکان و
هەموو
شتێک.
بەڵام
لەم
سەدانەی دواییدا
لە
ڕووسیای تیزاریدا
ناوی
ڕێبازێکی
کۆمەڵایەتی
بوو
کە
دەسەڵاتی حکوومی و ناحکوومی
بە
هیچ
دەزانی و دواتر گۆڕا
بە
مەرامێکی شۆڕشگێڕانە
بە
مەبەستی لەناوبردنی
هەموو
پێکهاتەیەکی
کۆمەڵایەتی
.
زاراوەی نەهیلیزم،
یەکەم
جار
لەگوێن شێوازێکی ڕەخنەگرانەی نیگەتیڤ دەربارەی گرێبەست و نەریتی
کۆنی
کۆمەڵایەتی
لە
لایەن
نووسەری بەناوبانگی
ڕووس
، تۆرگنیف،
لە
کتێبی «باوکان و منداڵان»
دا
بە
کار
هاتووە. سەرکاروان و دامەزرانەری ڕێبازی نەهیلیزم
لە
ڕووسیا
، باکۆنین (1876ــ 1814)
بوو
.
پاش
ساڵی 1878
ئەم
زاراوە
لە
ڕووسیا
دەربارەی ئانارشیست و تیرۆریستەکان
بە
کار
برا
.
هەندێ
جاریش مانای
خۆبەختکردن
و
دابڕان
لەم
دنیایەی
لێ
هەڵێنجراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پاراستنی نێودەوڵەتی مادەی ئەتۆمی
بریتییە
لەو
هەنگاوانەی ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی* بەمەبەستی
دۆزینەوە
و ڕاوەستاندنی
ئەو
هەوڵ
و دەوڵەی
کە
بەکارهێنانی مادەی ئەتۆمی ڕێدراو (
مجاز
)
بە
لاڕێدا ئەکێشێ و دەستبەجێ لەڕێگەی
پەیماننامە
و یاسای
پێویست
بە
لاڕێچوونی وەڵاتان
لە
دامودەزگە ئەتۆمییەکان ڕادەگەیەنێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پلۆرالیزم - فرەدەنگی
ئەم
زاراوە
،
ئەو
تیۆریانە لەخۆ دەگرێ
کە
باوەڕیان
هەیە
بە
فرەدەنگی
لە
کۆمەڵگەدا. فرەدەنگی
لە
سیاسەتدا
بە
مانای زیادبوونی چەندایەتی و چۆنایەتی حیزب،
ئەنجومەن
، ڕێکخراوە و
گرووپی
سیاسی
و
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کەلتوورییە
لە
یەک
سیستەمدا. پلۆرالیستەکان پێیان
وایە
کە
دەبێ
مافی
هەندێ
دەزگە
وەکوو
خێزان
و
ئایین
و
ئەنجومەن
و حکوومەتە خۆجێییەکان
بە
ڕێژەی
دەوڵەت
، زیاتر
ڕەچاو
بکرێ و دووپاتی دەکەنەوە
کە
دەوڵەت
نابێ
دەسەڵات
مۆنۆپۆل بکات
بەڵکوو
ئەبێ چاودێرییەکی
گشتی
هەبێ و
دەزگە
کۆمەڵایەتییەکانی
دیکە
سەربەخۆیی
خۆیان
بپارێزن.
فرەدەنگی کارێکی
وا
دەکات
خەڵک
بەرەو
حیزبایەتی
و دامەزرانی ڕێکخراوەی
سیاسی
و
ئابووری
و کومەڵایەتی و کەلتووری بچن
تاکوو
لە
ڕێگەی
ئەم
جۆرە هاوبەشیەوە
بەرژەوەندی
گشتی
کۆمەڵگە
دابین
بکرێ و ئیدارەی کۆمەڵگەش
باشتر
بەڕێوە
بچێت.
لە
زاراوەی سیاسیدا
بە
زۆری
بە
واتای هەلومەرجێک
پێناسە
دەکرێت
کە
تێیدا
هیچ
گرووپێکی
سیاسی
و
ئایینی
و ئەتنیکی و کەلتووری
تایبەت
، حکوومەت نەکات.
ئەم
پانتایە ئەبێتە
هۆی
کێبەڕکێ و ململانێی نوخبەکان
یا
گرووپی
بەشدار
لە
کۆمەڵگەدا.
لە
وەها
دۆخێکدایە
کە
کۆمەڵگەی فرەدەنگ
یان
پلۆرال
لە
دایک
دەبێت.
مۆنتسکیو (1755-1689) پێی
وایە
پلۆرالیزم کاتێک سەمەربەخشە
کە
لەنێوان ئەندامانی حیزب و
ئەنجومەن
و
یەکیەتی
و
تەنانەت
کەمینە
ئایینییەکان،
کە
بە
لێبووردن
و
عەداڵەت
ڕەفتار
بکرێ و
بۆ
بیر
و
بۆچوون
و دەنگی
جیاواز
ڕێز
دابندرێ.
ئەو
لەگەڵ
چەقبەستن
و کۆجێبوونی
دەسەڵات
نەیار
بووە
و داوای
لە
دامودەزگە ناحکوومییەکان دەکرد
کە
لە
ئیدارەی حکوومەتدا بەشێوەیەکی ئارەزوومەندانە
بەشداری
بکەن.
پلۆرالیستەکان
بە
پێچەوانەی ئانارشییەکان، خوازیاری سڕینەوەی
دەوڵەت
لە
کۆمەڵگەدا
نین
بەڵکوو
پێیان
وایە
کە
کارکردەکانی
دەوڵەت
،
بە
قازانجی کۆمەڵگەیە
بۆ
وێنە
، ڕێکخستنی
ئابووری
و پاڕاستنی ئازادییە مەدەنییەکان و پاڕاستنی ئاسایشی نەتەوەیی و ئیدارەی سیاسەتی
دەرەکی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕادەستکردنی تاوانباران
بە
واتای
دووبارە
دانەوەی
تاوانبار
یان
گومانلێکراو
لە
دەوڵەتێکەوە
بۆ
دەوڵەتێکی دیکەوە.
لەم
بارەوە
هیچ
یاسایەکی نێودەوڵەتی
لە
ئارادا
نییە
بەڵام
دەوڵەتەکان
لەناو
خۆیاندا
قەرار
و
بەڵێن
دەدەن
کە
تاوانباران
یان
گومانلێکراوان (
جگە
لە
تاوانباری
سیاسی
) ڕادەستی
یەکتر
بکەنەوە. تاوانباری
سیاسی
(بڕوانە تاوانی
سیاسی
)، بەپێی
یاسا
نێونەتەوەییەکان
بە
«
پەنابەر
»
ناونووس
دەکرێ
و
دەبێ
لە
مافی پەنابەران
بەشدار
و
بەهرەوەر
بێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕاسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕاسپاردە
لە
ژانوییەی 1951
دوو
ئەرکی
سەرەکی
پێ
سپێردراوە:
یەکەم
، ئاسانکاری
بۆ
پشتیوانی
و پاراستنی نێونەتەوەیی پەنابەران.
دووهەم
، دابینکردنی
پێداویستی
و کەرەستەی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و قانوونی
بۆ
سەقامگیربوونی پەنابەران
لەو
وەڵاتانەی
کە
تێیدا دەژین و وەڵاتانی
نوێ
. بارەگای
ئەم
ڕاسپاردە
لە
شاری
جنێڤا
لە
سویسرایە و
هەموو
کاروباری پەنابەران،
بێجگە
لەو
ئاوارە
و پەنابەرانەی
کە
وەڵاتێکی
دیکە
بەرپرسیارییەتی
بەرعۆدە
گرتووە
بۆ
وێنە
ئاوارەکانی فەلەستینی
لە
ئەستۆ
دەگرێ. بوودجەی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
لایەن
دەوڵەتانەوە
دابین
دەکرێت. ساڵی 1954
خەڵاتی
نۆبێلی
ئاشتی
بەم
ڕێکخراوە بەخشرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕاپرسی- ڕیفراندۆم- گشتپرسی
پرسینی ڕاوبۆچوونی
ڕاستەوخۆ
لە
ئەندامانی ڕێکخراوە
یان
کۆمەڵگەیەک
بۆ
ڕەتکردنەوە
یان
قبووڵکردنی سیاسەتێک
لەسەر
پێشنیاری
نوێنەران
یا
ڕێبەران. ئامانجی ڕاپرسی
ئەوەیە
کە
قانوونێک
بە
زیانی
زۆرینەی
خەڵک
دەرنەچێ.
لە
سیستەمی نوێنەرایەتی و پەرلەمانی نوێدا
تەنیا
بۆ
دەستووری
بنچینەیی
یان
بۆ
گۆڕینی ڕژێمی
سیاسی
، ڕاپرسی دێتە ئاراوە
بەڵام
لە
هەندێ
وەڵاتی
بچووکدا
بۆ
هەموو
شتێک ڕاپرسی دەکەن.
ڕاپرسی
بە
چەن
شێوە
بەڕێوە
دەچێ:
1ــ ڕاپرسی
بۆ
دەستووری
بنچینەیی: وەرگرتنی
ڕای
شارۆمەندان
لە
بابەت
پەسندکردنی
دەستوور
یان
پیاچوونە پێیدا .
ئەم
ڕاپرسییە
بە
ڕیفراندۆمی زۆرەملیش ناوبردە
کراوە
.
بۆ
وێنە
ڕاپرسی
لە
فەرەنسە
بۆ
سەربەخۆیی
ئەلجەزایر (1961) .
2ــ ڕاپرسی
بۆ
ئەنجومەنی یاسادانان: کاتێک
ئەنجومەن
بیهەوێت قانونێک
پەسند
بکات، ئەبێ زۆرینەی
خەڵک
لە
دۆخی بدەن
ئینجا
شتەکە دەبڕێتەوە.
ئەم
جۆرە ڕاپرسییە
بە
ڕیفراندۆمی ئارەزوومەندانە ناوبراوە.
3ــ ڕاپرسی
بۆ
سەرۆککۆماری:
لە
کاتی
هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار
یان
سەرۆکوەزیران
بە
شێوەی
ڕاستەوخۆ
بەڕێوە
دەچێ.
دەکرێ
ڕاپرسی
بە
خواستی
هەموانیش
بێتە
ئاراوە.
بەم
شێوە
کە
ئەگەر
پەرلەمان
حەز
نەکات بابەتێکی
تایبەت
بخرێتە ڕیفراندۆمەوە،
ئەوا
هەندێ
لە
خەڵکانی
ئاسایی
کە
مافی دەنگدانیان هەبێ دەتوانن
بە
کۆکردنەوەی
ئیمزا
داوا
بکەن
ئەو
بابەتە بخرێتە ڕاپرسییەوە. ڕادەی
پێویست
بۆ
ئەم
داواکارییە، بەپێی یاسای وەڵاتەکان
لە
5
تا
15
لە
سەدی دەنگدەرانی
دوایین
هەڵبژاردن
دەبێت.
بە
زۆری
لە
دەستووری
وەڵاتەکاندا
چۆنیەتی
و هەلومەرجی بەرێوەچونی ڕاپرسی ئاماژەی
پێ
دەکرێ
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕۆشنبیران
ئەم
زاراوە
لە
وشەی
intellect
بە
مانای هێزی عەقڵی
لە
زمانی فەڕەنسەوە وەرگیراوە
بەڵام
یەکەم
جار
لە
ساڵی 1860
لە
سۆڤیەت
لە
وتارێکی پیسارۆف،
بۆ
نابردەکردنی لاوانێکی ئەکادیمی
بەکار
هات
کە
«خاوەنی ئەندێشەیەکی ڕەخنەگرانە»
بن
.
بە
واتایەکی دیکەی تۆرگنیۆف، «نیهیلیست»
بن
،
واتە
ئەو
کەسانەی
کە
بە
ناوی
عەقڵ
و پێشکەوتنەوە
هەموو
ترادسیۆنێک بخەنە
ژێر
پرسیارەوە.
لە
فەرەنسەشدا
ئەم
وشەیان
بە
سووکایەتی و تەوسەوە
دەرحەق
بە
دریفووسیەکان
بەکار
دەهێنا.
لە
ئەندێشەی کەسانێکی
وەکوو
دۆتۆکویل و مارکسدا چەمکی«رۆشنبیر»
لەگەڵ
چەمکی «
چەپ
»
بە
یەک
واتا
بەکار
براون. مارکس
لە
مانیفیستی کۆمۆنیستدا
ڕۆشنبیران
بەو
بەشە
لە
بۆرژوازی* دەزانێ
کە
لەگەڵ
چینی
کرێکار
یەک
دەگرنەوە
تاکوو
ئەندێشەکانی
خۆیان
بەپێی
ڕەوتی
مێژوو
پراکتیزە بکەن. ڕۆشنبیریی
لە
ترایسیۆنی ڕووسیدا
پێوەندی
ڕاستەوخۆی
لەگەڵ
«
چەپ
»
دا
بەردەوام هێشتەوە و دواتر لێنین،
لە
ڕێبەرایەتی حیزب و
چینی
کرێکاردا جێگەیەکی باڵای
بە
ئەوان
بەخشی.
بەڵام
ئەگەر
ڕۆشنبیران
بە
مانای نوخبە*ی کەلتووری
لێک
بدەینەوە،
ئەندێشە
و کردارەکانیان
بە
تەواوەتی
لەگەڵ
چەپدا
ئاوێتە
نییە
و زۆربەی
ئەم
گرووپە
لە
باڵی ڕاستدا
جێگیر
دەبن.
بەم
حاڵەش زۆڕێک
لە
ڕۆشنبیران
حەزیان
لە
سیاسەت
نەکردووە
بەڵام
چونکە
لە
ئاخێزگەیەکی مامناوەندییەوە پێگەیشتوون،
بە
زۆری
ناتۆرەی «رۆشنبیرانی
وردە
بورژوا»یان
پێوە
لکاندون.
هەرچۆنێک بێت، ڕێبازی ڕۆشنبیریی (
intellectualism
) بەرهەمی شارستانییەتێکە
کە
لەسەر
بایەخەکانی
عەقڵ
و مرۆڤپەروەری (هیومانیزم) و
پێشکەوتن
لەنگەر
ئەگرێت.
کەواتە
ڕۆشنبیران
پاسەوانانی نەریتی ئەندێشەی ئاڤراندن و ڕەخنەگرتنن
لە
ئاست
نۆرمەکانی کۆمەڵگەدا.
لە
واقیعدا
ڕۆشنبیر
پتر
کەسێکە
کە
خۆی
بەم
ناوبانگە دەناسێنێ و
لە
باسی
ڕۆشنبیرانە
لەگەڵ
ڕۆشنبیرانی
دیکە
بەشداری
دەکا
و
بەم
بۆنەوە
لە
کۆمەڵگەدا پێگەیەک
بۆ
خۆی
دەستەبەر
دەکات.
ئەمڕۆکە
ڕۆشنبیران
بوونەتە چینێکی
بەرچاو
لە
کۆمەڵگەدا.
چۆنیەتی
کاریگەریی
ئەم
چینە
بە
سەر
«کارکردی
مێژوویی
»
ئەوان
(هەرچۆنێک
پێناسە
بکرێن) ئێستەش
هەر
گرێیەکی نەکراوەیە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ئەورووپا
کۆنفرانسی
ئاسایش
و
هاوکاری
ئەورووپا
لە
ساڵی 1995،
ناوی
خۆی
بە
ڕێکخراوی
هاوکاری
و ئاسایشی ئەورووپا
گۆڕی
.
بەرنامە
و ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە
بریتی
بوو
لە
: بەرزڕاگرتنی بایەخە هاوبەشەکان،
یەکدەنگی
و هاوئاهەنگکردنی
باس
و گفتوگۆکان
لەمەڕ
ئاسایشی ئەورووپا،
چەکداماڵین
و کۆنتڕۆڵی
چەک
،
هەنگاونان
بۆ
چارەسەرکردنی
قەیران
و شەڕی ناوچەیی بەمەبەستی کەمکردنەوەی
کێشە
و ناکۆکییەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوین
مالکۆڵم ڕیفکیند
وەزیری
دەرەوەی بریتانیا
لە
کۆتاییەکانی ساڵی 1996 لەسەردانێکی
خۆی
بۆ
ناوچەی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
، دامەزراندنی
ئەم
ڕێکخراوەی بەمەبەستی زیادکردنی
متمانە
لەنێوان وەڵاتانی ناوچەکە
پێشنیار
کرد
.
بە
باوەڕی
ڕیفکیند،
ئەو
ڕێکخراوانەی
کە
تا
ئەودەم
لە
ڕۆژهەڵاتی
ناوین
دامەزرێون نەیانتوانیوە
بە
پێداویستیەکانی ناوچەکە
وەڵام
بدەنەوە.
وێدەچێ
کە
ئامانجی
سەرەکی
لە
دامەزرانی
ئەم
ڕێکخراوە پاڕاستنی دۆخی هەنووکەیی ناوچەکە و ڕازیکردنی عەرەبان
بە
ئاشتبوونەوە
لەگەڵ
ئیسراییلدا بێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی بازرگانی جیهانی
ئەم
ڕێکخراوە بەپێی بڕیاری 124
وەڵاتی
ئەندامی ڕێککەوتننامەی
گات
(ڕێککەوتننامەی
گشتی
تاریفە و
بازرگانی
) دامەزرا و بەشێوەیەکی فەرمی
لە
ڕێکەوتی 1/1/1995
دەستی
بە
کار
کرد
. ئامانجە سەرەکییەکانی ڕێکخراوەی
بازرگانی
جیهانی،
بە
هەمانشێوە
کە
لە
پێشەکی
دەقی ڕێککەوتننامەی
گات
هاتووە بریتییە
لە
: بردنەسەرەوەی ئاستی
ژیان
لە
وەڵاتانی
ئەندام
، دابینکردنی هەلومەرجی
کار
و
پیشە
، زیادکردنی داهاتی
ڕاستەقینە
و
بازاڕ
، کەڵکوەرگرتنی
بەجێ
لەسەرچاوە جیهانییەکان و پەرەپێدان
بە
بەرهەمهێنان
و
بازرگانی
نێودەوڵەتی.
کاروبار
و چالاکییەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بەگشتی
لەسەر
چوار
تەوەری
سەرەکی
هەڵدەسووڕێت:
یەکەم
،
گشتاندن
و ڕاپەڕاندنی بیرۆکەی بەناوبانگی«دەوڵەتی تەواودۆست» *و سڕینەوەی
هەر
چەشنە جیاوازییەک لەنێوان وەڵاتانی
هاوپەیمان
لە
بازرگانی
جیهانیدا.
دووهەم
،
بەرگری
لە
سنووردارکردن و بەربەستکردنی هەناردە و هاوردەکان.
سێهەم
، داشکانی تاریفە گومرگییەکان
لە
ڕێی
گفتوگۆ
و زامنکردنی ڕێکەوتنەکان.
چوارەم
،
ڕاوێژکردن
لەگەڵ
ئەندامەکانی
دیکە
لە
بابەت
سیاسەتە بازرگانیەکان و چارەسەرکردنی
کێشە
و
گرفتە
بازرگانیەکان
لە
ڕێی
گفتوگۆ
.
تا
کۆتایی
ساڵی 1996 ژمارەی ئەندامانی
ئەم
ڕێکخراوە گەیشتە 149
وەڵات
و 28
وەڵاتی
دیکەش
ئامادەیی
خۆیان
بۆ
بە
ئەندامبوون
لەو
ڕێکخراوەدا ڕاگەیاندووە.
لە
ڕووداوە تیرۆریستیەکەی 11ی سێپتەمبەر*،
کە
لە
لایەنە ڕێَکخراوی ئەلقاعیدە*
بە
ئەنجام
گەیشت،
هەر
دوو
تاوەرە ئەفسانەییەکانی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ئەمریکا
کەوتە
بەر
هێرش
کە
تێیدا نزیکەی 3000
کەس
گیانیان
لە
دەست
دا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی
ڕێکخراوەی جیهانی
تەندروستی
(W.H.O) یەکێکە
لە
دەزگە
پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
کە
لە
ڕێکەوتی 7/4/ 1948
لەسەر
پێشنیازی کۆنفرانسی سانفرانسیسکۆ (1945) و کۆنفرانسی نێونەتەوەیی
تەندروستی
لە
نیۆیۆرک (1946) دامەزرا. پێگەی یاسادانەری ڕێکخراوەکە «
کۆمەڵی
تەندروستی
جیهانی»یە
کە
ساڵی
جارێک
بە
ئامادەبوونی
هەموو
وەڵاتانی
ئەندام
دەبەسترێ و
پلان
و بوودجەی ڕێکخراوەکە
دەستنیشان
دەکات. بۆ«دەستەی کارگێڕیی»، نوێنەرانی 24
دەوڵەت
ئامادەن
تا
بڕیارەکانی
کۆمەڵ
جێبەجێ
بکەن.
ڕێکخراوەی جیهانی
تەندروستی
لەڕووی بەهێزکردنی
باری
تەندروستی
و
داوودەرمان
یارمەتی
هەموو
وەڵاتانی
ئەندام
دەدات
تا
پەتا
و نەخۆشییەکان لەسەرانسەری
جیهان
ڕیشەکێش
بکات. بارەگەی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
شاری
جێنێڤ
دایە
و کاروبارەکەشی لەژێر
چاوەدێری
«بەڕێوەبەری
گشتی
»
بەڕێوە
دەچێت.
1
2
3
4
5