تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 11
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیماگۆژی
ئەم
زاراوە
لە
وشەی demagogia یۆنانی وەرگیراوە و لەسەرەتادا
بە
مانای «رێبەرایەتی
خەڵک
»
بەکار
براوە.
لە
ڕۆمی
کۆنیشدا مانایەکی سەربەرزانەی
بووە
بە
چەشنێک کەسانێکی
وەکوو
پریکلێس و دیمۆستێنس و سیسرۆن،
بەم
ناوە
ناوبانگیان دەرکردووە.
لە
زاراوەی
سیاسی
نوێدا دیماگۆگی، مانایەکی سووکایەتیئامێزی لەخۆی گرتووە و
بە
واتای فریودانی
جەماوەر
و
بەڵێنی
ناڕاست
دان
و کەڵکوەرگرتن
لە
هەست
و
سۆزی
خەڵک
بۆ
گەیشتن
بە
ئامانجی
تایبەت
لێکدراوەتەوە.
دیماگۆگ، کەسێکە
کە
هەستی
جەماوەر
دەجوولێنێت و هانیان دەدات بەمەبەستی دەسکەوتنی ئامانجەکانی
خۆی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیموکراسی
دیموکراسی
لە
دوو
وشەی یۆنانی دێمۆس،
بە
مانای «
خەڵک
» و کراتووس،
بە
مانای «حکوومەت» پێکهاتووە. مانای
ئەم
زاراوە
لە
پوختەی قسەکانی ئابراهام لینکۆلن (1809-1865،
شانزەهەمین
سەرۆککۆماری
ئەمریکا
)
بریتی
بوو
لە
: «حکوومەتی
خەڵکی
،
لە
لایەن
خەڵکەوە،
بۆ
خەڵک
».
ئەم
بیرۆکە
بە
ڕواڵەت
زۆر
سادەیە،
کەچی
لە
واقیعدا
زۆر
ئاڵۆز
و تێکتەنراوە.
ئەگەرچی
مانای
دیموکراسی
تاڕادەیەک
ڕوونە
بەڵام
ئەم
مەسەلە
کە
«
خەڵک
»
چۆن
بە
سەر
خۆیاندا حکوومەت بکەن
هێشتا
هەر
مژاوییە و
ڕوون
نەکراوەتەوە.
بەم
بۆنەوە بۆچوونی
جیاواز
لەسەر
ئەم
چەمکە هاتۆتە ئاراوە.
ئەمڕۆکە
مەبەست
لە
دیموکراسی
شێوازێکە
لە
ژیان
کە
تێیدا
دەسەڵات
جیا
بکرێتەوە و
بە
هەموو
کەس
وەڵام
بداتەوە.
لەم
سیستەمەدا جیاوازییەکان بەهەند دەگیرێن و
لە
پێگە
و
جێگەی
جەماوەر
ڕێز
دەگیرێ و دەرفەتی
یەکسان
بۆ
هەمووان دەڕەخسێ.
بە
کورتی
دیموکراسی
بە
مانای دابەشکردنی دەسەڵاتە
بەبێ
توندوتیژی و
شەڕنانەوە
.
لە
سیستەمێکی دیموکراتیدا
هیچ
کەس
فەرمانڕەوای
هەمیشەیی
نییە
و
هیچ
کەس
لەسەر
تەختی
دەسەڵات
کڕ
ناکەوێ. سەرۆککۆمار دەکەوێتە
بەر
ڕەخنە
و
لێپرسینەوە
و
لە
زەمەنێکی دیاریکراودا
دەبێ
لە
دەسەڵات
دەست
بکێشێتەوە.
کەواتە
لەم
جۆرە ڕژێمەدا
هیچ
کەس
بۆی
نییە
دەسەڵات
مۆنۆپۆل بکات،
بگرە
دەسەڵات
هەمیشە
لەژێر
چاودێری
و کۆنتڕۆڵی هەموواندایە.
دیموکراسی
سەدەی
بیستەم
، بەرهەمی لیبرالیزمی سەدەی نۆزدەهەمە.
هەڵبەت
لیبرالیزمی
ئەم
سەدەیەش دەگەڕێتەوە
بۆ
ئەندێشەکانی هیۆم،
میل
و ڕۆسۆ.
هەندێ
کەس
دیموکراسی
بە
ئایدیۆلۆجی
سیاسی
چینی
مامناوەندی
لە
قەڵەم
دەدەن.
جیاوازی
سەرەکی
دیموکراسی
لە
سەدەی
نۆزدە
و
بیست
لەوەدایە
کە
ئەمڕۆ
بنەماکان
و ئایدیۆلۆجیای
سیاسی
چینە
مامناوەندییەکان
بە
ناو
چین
و توێژەکانی دیکەی کۆمەڵگەدا
بڵاو
بۆتەوە.
لە
پێناسەیەکی دیکەدا
دیموکراسی
شێوازێکی حکوومەتکردنە بەسەر نەتەوەیەکی
باڵغ
و
هەراش
کە
ئەندامانی
ئەو
نەتەوە
خاوەنی بەهرەی
بیرکردنەوە
و
ڕەخنەگرتن
بن
و
لە
ڕاپەڕاندنی کاروباری کۆمەڵگەدا
بەشداری
بکەن.
لەم
سیستەمەدا
جەماوەر
بە
مافەکانی
خۆیان
شارەزان.
یەکێک
لەو
گرفتانەی
کە
لەسەر
چەمکی
دیموکراسی
پێش
هاتووە،
جیاوازی
نێوان
دیموکراسی
ڕاستەوخۆ
و
دیموکراسی
نوێنەرایەتی
یا
ناڕاستەوخۆیە.
دیموکراسی
ڕاستەوخۆ
، هەڵگری
ئەو
زەمانەتەیە
کە
خەڵک
ڕاستەوخۆ
بێنە
ناو
مەیدانەوە
بۆ
دەرکردنی
ئەو
یاسا
و بڕیارانەی
کە
پێوەندی
بە
ژیانی
خۆیانەوە
هەیە
.
بۆ
وێنە
خەڵکی
ئاسینا
لە
ساڵانی 507
تاکوو
322ی
پێش
زایین
،
ئەم
شێوازە حکوومەتەیان
پیادە
کرد
. گەورەترین
ڕەخنەگری
دیموکراسی
ڕاستەوخۆ
، پلاتۆ، فەیلەسوفی
مەزنی
یۆنانی
بوو
.
ئەو
پێی وابوو
کە
لە
جیاتی
ئەوەی
بڕیارەکان
لە
لایەن
کەسانی
شارەزا
و پسپۆڕەوە دەرکرێن، سپێردراوە
بە
کەسانی
خاوەن
پیشە
کە
سەریان
لە
سیاسەت
دەرناچێ
کەواتە
دیموکراسی
ڕاستەوخۆ
حاکمیەتی جڤاتییە.
دیموکراسی
نوێەنەرایەتی
بە
واتای سیستەمێکی حوکوومییە
کە
تێیدا نوێنەرانی هەڵبژاردەی
خەڵک
، یاساکانی
کۆمەڵگە
دادەنێن. تایبەتمەندییەکانی
ئەم
جۆرە دیموکراسییە بریتین
لە
:
یەکەم
، هەڵبژاردنی
ئازاد
ناوبەناو
بێتە
کایەوە و
هەر
شارۆمەندێکی
هەراش
مافی
ئەوەی
ببێ
کە
دەنگ
بدا و دەنگی
پێ
بدەن.
دەنگدان
دەبێ
دوور
بێت
لە
هەر
جۆرە
مەترسی
و هەڕەشەیەک.
دووهەم
،
ئەم
جۆرە هەڵبژاردنەش
نابێ
تەنیا
ببەسرێتەوە
بە
پاڵێوراوانی حیزب
یان
لایەنێکی دیاریکراو، ئەگەریش زۆرینەی
خەڵک
دەنگیان نەدا
بە
مانەوەی حکوومەتی
دەسەڵاتدار
، ئەبێ
دەسەڵات
بدرێتە
دەست
کەسانی
دیکە
.
سێهەم
، نوێنەرانی هەڵبژاردەی
خەڵک
(پەرلەمان)، ئەبێ مافی یاسادانانیان
لە
هەموو
بواڕێک هەبێ و بتوانن
بە
ڕاشکاوی
بڕیارەکانی
دەوڵەت
بخەنە
ژێر
پرسیار
یان
لەگەڵیا
نەیار
بن
بێ
ئەوەی
هیچ
ترس
و خۆفێک
یان
ئازار
و مەترسییەک
بێتە
سەر
ڕێگەیان.
لەم
چاخەدا
دیموکراسی
پەرلەمانی، باوترین
شێوازی
دیموکراسییە. بنەمای
دیموکراسی
بڕواهێنانە
بە
بایەخەکانی
تاکی
مرۆڤ
و دەرفەتی
بڕیار
دەرکردن
لە
کاروباری
گشتی
و
تایبەتی
.
ئەگەرچی
ئەم
شێوازە،
لەسەر
بنەمای تاکەکەس دامەزراوە
بەڵام
کاتێک ماهییەتی فرەنەتەوەیی و فرەکەلتووری زۆربەی کۆمەڵگەکان شرۆڤە دەکرێت، گرفتی
جۆراوجۆر
دێتە
بەرچاو
.
ئەگەر
لە
وەڵاتێک زۆرینەیەکی کەلتووری
یەکدەنگ
هەبێت،
ئەغڵەب
جار
بەرژەوەندییەکانی
ئەو
زۆرینە
دەستەبەر
دەکرێت.
کەواتە
ڕەنگە
ئەم
شێوازەی
دیموکراسی
ڕێگە
خۆش
بکات
بۆ
«
دیکتاتۆری
زۆرینەی کەلتووری» .
چما
نوێنەرانی کەلتووری کەمینەکان
یان
هیچکات هەڵنەبژێردرێن
یان
ڕادەیان
هێندە
کەم
بێت
کە
لە
ئەنجومەنی یاساداناندا
کاریگەر
نەبن.
دیموکراسی
سیاسی
لە
واقیعدا
بە
مانای حکوومەتی
زۆرینە
یان
یەک
لەسەر
نیوەی دەنگەکانە.
لە
ڕوانگەی فەلسەفەی سیاسییەوە
دیموکراسی
،
خەڵک
لە
بەڕێوەبردنی ئیدارەی
کۆمەڵگە
و چاودێریی
بە
سەر
حکوومەت
بە
حەقدار دەزانێ و
دەوڵەت
*
بە
بەرەنجامی ئیرادەی
گشتی
لە
قەڵەم
ئەدرێت.
هێرۆدۆت، مێژوونووسی بەناوبانگی یۆنانی دەنووسێ: «
ئەگەرچی
دیموکراسی
بۆ
هەموو
خەڵک
لە
بەردەم
یاسا
بە
یەک
چاو
دەڕوانێ
بەڵام
گرفتێکی
هەیە
ئەویش
بە
هاسانی
دەبێتە مۆبۆکراسی،
واتە
سەروەری
کەسانی
نەزان
و
بازاڕی
و دەسەڵاتی بۆرەپیاوانی
سەرکێش
و
لاسار
» (بڕوانە ئاژاوەخوازی) .
ڕەوتی
گەشەکردنی
دیموکراسی
لە
جیهاندا دەگەڕێتەوە
بۆ
یۆنانی
کۆن
بەڵام
دواتر
لە
ساڵی 1215ی زایینی
بۆ
یەکەم
جار
،
کینگ
جۆن
پادشای بەریتانیا
پاش
ڕاپەڕینێکی
جەماوەری
فەرمانێکی دەرکرد
کە
بە
«جاڕنامەی
گەورە
» ناوبانگی دەرکردووە و تێیدا ئەنجومەنێک
بۆ
نوێنەران
پێشبینی
کراوە
.
لە
فەرەنسەش
لە
دوای شۆڕشێکی
خوێناوی
لە
سەدەی
هەژدە
، ئەزموونی
دیموکراسی
تاقی
کراوەتەوە.
لە
ساڵی 1831،
لە
بەلجیکا
بۆ
یەکەمجار
دەستووری
دیموکراتی دانراوە
کە
تێیدا
ئازادی
نووسین
و ڕادەربڕین و کۆبوونەوەکان
زەمانەت
کراوە
.
لەسەرەتای سەدەی بیستەوە،
لە
وەڵاتانی
ئاسیایی
و
ئەفریقایی
دوای دزەکردنی
ئەندێشە
ئەوروپییەکان، بزاوتی دیموکراسیخوازی
لەم
دوو
کیشوەرەدا گەشەی
کرد
.
بەڵام
لە
بەر
نەبوونی
هەلومەرجی
پێویست
و داکوتانی ڕەگی ئیستیبدادی
لەم
ناوچانە، زۆربەی
ئەم
بزاڤانە شکستیان
هێنا
و دوای ماوەیەک
تەنیا
بە
هێشتنەوەی ڕووکەشێکی
دیموکراسی
سەرلەنوێ
بە
چەشنی
دیکتاتۆری
نوێ
سەریان هەڵدایەوە.
هەڵبەت
لەم
ناوەدا
چەن
نموونەی سەرکەوتووی
دیموکراسی
هاتەدی
کە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
ژاپۆن و هێندستان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیموکراسی جڤاکی
ئەم
زاراوە
لە
لایەن
وەڵاتانی کۆمۆنیستییەوە
بەکار
دەبرێت
بۆ
جیاکردنەوەی سیستەمی
سیاسی
تاک
حیزبی
خۆیان
لەگەڵ
سیستەمی
سیاسی
فرەحیزبی
کە
لە
وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
باو
بووە
و
بە
دیموکراسی
بۆرژوایی
ناوی
دەبەن.
لەم
سیستەمەدا حیزبی کۆمۆنیست
خۆی
بە
نوێنەری
زۆرینەی
کۆمەڵگە
یا
ڕەنجدەران دەزانێ و مافی چالاکیی
سیاسی
بە
چینە
چەوسێنەرەکان نادات.
لەم
سیستەمەدا بنەماکانی
دیموکراسی
لیبراڵی
ڕۆژاوایی
بەرچاو
ناکەوێ. پێناسەیەکی دیکەی
ئەم
سیستەمە، «
دیکتاتۆری
پڕولتاریا» *یە.
دیموکراسی
کۆمەڵایەتی: بڕوانە سۆسیال
دیموکراسی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیموکراسی لیبرال
دیموکراسی
لیبرال
شێوازێکە
لە
دیموکراسی
ناڕاستەوخۆ
یان
دیموکراسی
نوێنەرایەتی.
دیموکراسی
لیبرال
ڕێز
دادەنێ
بۆ
مافەسروشتی و مەدەنییەکان و
هەروا
قاییل
بە
یەکسانی
مافەکانە
بۆ
هەموو
هاووەڵاتیان
لە
بواری
سیاسی
و دادوەریدا.
لەم
جۆرە
لە
دیموکراسییەدا دەسەڵاتی زۆرینە*
بە
شێوەیەکی سنوورداری
یاسایی
جێبەجێ
دەکرێت.
ئەم
سنوورەش،
بۆ
زامنکردنی بەهرەمەندی کەمینە*یە
لە
هەندێ
لە
مافە
تاکەکەسی و کۆمەڵایەتییەکانی
وەکوو
ئازادی
بیروڕا و
ئایین
.
بە
باوەڕی
نەیارانی
ئەم
شێوازە حکوومییە
دیموکراسی
لیبرال
، بێڕەچاوکردنی مافی هاووەڵاتیان
لە
بەستێنی ئابووریدا چەواشەکردنی خەڵکە
بۆ
پەردەکێشان بەسەر
جیاوازی
چینایەتی
کۆمەڵگە
. مارکس،
دیموکراسی
لیبرالی
بە
دیکتاتۆری
بۆرژوایی
لە
قەڵەم
داوە.
ئێستە
بانگەشەی
ئەوە
دەکرێت
کە
لیبرالیزمی
ئابووری
،
هاوڕێ
لەگەڵ
سیستەمی
دیموکراسی
،
لە
گۆڕەپانی
خەبات
لەگەڵ
ئایدیۆلۆجیەکانی دیکەدا
سەربەرز
و
سەرکەوتوو
هاتۆتە
دەرەوە
.
چونکە
پێکهاتەی
سیاسی
دیموکراسی
لیبرال
، دەسپێکێکی بەهێزە
بۆ
بەدەستهێنان و پاراستنی
دەسەڵات
.
ئەم
سیستەمە
لەگەڵ
تاقمی بوروکراتی
سیاسی
هاودەنگە و بەرژەوەندییەکانی
ئەوان
دەپارێزێت.
بەڕای
هەندێ
کەس
لیبرالیزم بەهۆی سەروساختی
لەگەڵ
سەرمایەداریدا ناتوانێ
بەو
بەڵێنەی
کە
لەمەڕ
ئازادی
تاکەکەس
بۆ
گەیشتن
بە
ئامانجەکانی داویەتی
وەفادار
بێت.
چونکە
لیبرالیزم پارێزەری
بەرژەوەندی
چینی
بەهرەدار
لە
خاوەندارێتی تایبەتە
کە
ئەمەش
ڕەنگە
ببێتە
هۆی
ململانێ
و شەڕی چینایەتی و بەرزبوونەوەی هەڵپەی
شەڕ
و پێکدادانی جیهانی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیموکراسی مەسیحی
ئەم
زاراوە
بۆ
ئەو
حیزبە سیاسییانەی ئەورووپا
بەکار
دێت
کە
لەگەڵ
کلێسەی مەسیحی ــ
زۆرتر
کاتۆلیکەکان ــ هاوپەیمانن و
بە
حیزبی دیموکرات مەسیحی ناویان دەرکردووە و ئەندامەکانیشی
بە
«دیموکرات مەسیحی» دەناسرێن.
ئەم
حیزبانە
لە
سەدەی
نۆزدە
، بەدژی
سەرمایەداری
و
سۆشیالیزم
و جوولەکان
بوون
.
لە
1945 بەدواوە،
لە
شێوازی
پێشووی
خۆیان
وەکوو
حیزبێکی
سەرەکی
لایاندا و
بوون
بە
کۆنەپارێز و
لە
وەڵاتانی فرەنسێ و نەمسا و ئیتاڵیا و بەلیکا و ئەڵمانیا دەسەڵاتیان
بەدەستەوە
گرت
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دیموکراسی پیشەسازانە
بەپێی
ئەم
بیرۆکە، ئەبێ کرێکاران
لە
بڕیارەکانی هاوپێوەند
لەگەڵ
کارخانە
پیشەسازییەکاندا
بەشدار
بن
.
لەم
بارەوە تیۆری
جۆراوجۆر
هاتۆتە ئاراوە
کە
سەرەنجامی
ئەم
تیۆرییانە خوازیاری ڕووخانی
سەرمایەداری
و چەسپاندنی دەسەڵاتی کرێکارانە. تیورییەکی
نوێ
لە
بارەی
دیموکراسی
پیشەسازانەوە
ئاڕاستە
کراوە
کە
پێی
وایە
ئەم
سیستەمە،
سەرمایەداری
و شانوشکۆی بەڕێوەبەرانی
قبووڵ
کردووە و
ئەم
ڕاستییەی درکاندووە
کە
کرێکاران ناتوانن
لە
بەڕێوەبردنی
کارخانە
پیشەسازییەکان
سەرکەوتوو
بن
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سایبر دیموکراسی
ئەم
زاراوە
لەم
دواییانەدا
بۆ
ئاماژەکردن
بە
پیادەکردنی
دیموکراسی
ڕاستەوخۆ
لە
ڕێگەی تەکنولۆجیای نوێی کۆمپیوتەری و ئەنتەرنێت
بۆ
نموونە
بەشداری
کردن
لە
هەڵبژاردنەکان، کەمکردنەوەی
خەرجی
و بەرجی
هەڵبژاردن
، بڵاوکردنەوەی خێرای
زانیاری
سیاسی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆسیال دیموکراسی
لقێکی
سۆشیالیزم
و بزاوتی
کرێکاری
لە
ئەژمار
دێت
کە
جەخت
دەکات
لە
سەر
بنەمای
دیموکراسی
بۆ
گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان و
بڕوای
بە
ڕیفۆرم (چاکسازی)
هەیە
نەک
شۆڕش
.
لە
باری
مێژووییەوە، سۆسیال
دیموکراسی
لە
پاش
ئینتەرناسیۆنالی
یەکەم
بەدیهات.
لەو
کاتەدا زۆربەی حیزبە سۆسیالیستەکان
کە
دواتر
لە
«
ئینتەرناسیۆنال
سۆسیالیست» کۆمەڵیان
بەست
، کەمتاکورتێک
لەگەڵ
ژیانی
سیاسی
وەڵاتانی
خۆیان
یەکپارچە
بوون
و یەکیان گرتەوە.
لە
باری
تیۆرییەوە
لە
ئەورووپا بزاڤی سۆسیال
دیموکراسی
تا
ڕادەیەکی
زۆر
دەرەنجامی
پیاچوونەوە
بە
مارکسیزم
و
دەست
بەردان
لە
دۆگماتیزمی تیۆری
بوو
. دوابەدوای سەرکەوتنی
بولشویزم
لە
سۆڤیەت، ڕیفۆرمخوازە سۆسیال دیموکراتیەکان
بە
یەکجاری
لێک
جیابوونەوە
و
تەنانەت
بەدژی
یەکتر
ڕاوەستان
. دوای شەڕی جیهانی
دووهەم
، سۆسیال دیموکراتەکان هەیمەنەی
خۆیان
لە
ئەورووپای
ڕۆژاوا
بەدەستهێنایەوە
بەڵام
لە
ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
سەرکوت
کران
. سیاسەتی حیزبە دەسەڵاتدارەکانی سۆسیال دیموکراتی ئەورووپای
ڕۆژاوا
لە
ڕوانگەی
هەندێ
لە
ئەندامانی
ئەم
حیزبانەوە سازشکارانە
بوو
،
بەم
بۆنەوە
لە
نێوان
باڵی
ڕاست
و
چەپی
ئەوان
،
کێشە
دروست
بوو
.
ئینتەر ناسیۆنال سۆسیالیست
لە
ساڵی 1951، گرنگترین ئامانجەکانی بزاوتی سۆسیال
دیموکراسی
بەم
جۆرە
پێناسە
دەکات:
سۆشیالیزم
، خوازیاری جێگیربوونی سیستەمێکە
لە
بری
سەرمایەداری
کە
تێیدا قازانجی
گشتی
بە
سەر
قازانج
و
بەرژەوەندی
تاکەکەسی
زاڵ
بێت.
بۆ
گەیشتن
بەم
ئامانجەش
دەبێ
بەرنامەیەکی
وا
بۆ
بەرهەمهێنان
دابڕێژرێت
کە
قازانجی
هەموان
لە
بەرچاو
بگرێت.
ئەم
بەرنامەش
بە
کۆجێکردنی دەسەڵاتی
ئابووری
لە
دەستی
کەمینەیەک سەرناگرێت
بەڵکوو
پێویستیەکەی چاودێرییەکی دیموکراتیانە و کاریگەرە
بە
سەر
ئابووردا.
کەواتە
سۆسیال
دیموکراسی
،
لەگەڵ
پلاندانانی
سەرمایەداری
و
هەر
چەشنە بەرنامەیەکی تۆتالیتەری
بە
توندی
دژایەتی
دەکات
چونکە
هەردوکیان
لە
بەردەم
چاودێریی
گشتی
بە
سەر
بەرهەمهێنان
و دابەشکردنی
یەکسانی
بەرهەمەکان
تەگەرە
سازدەکەن. جاڕنامەی
ئینتەرناسیۆنال
سۆسیالیست، بانگەشەی
ئەوە
دەکات
کە
سۆشیالیزم
بەدەر
لە
دیموکراسی
بەدی
نایە
و
بە
«سۆسیالیست» ناوبردە کردنی
هەندێ
لەو
وەڵاتانەی
کە
بە
سیستەمی تۆتالیتەری
ئیدارە
دەکرێن،
بە
هەڵە
دەزانێ. سۆسیالیستەکان
بۆ
پێشڤەبردنی دیموکراسیەت
لە
پیشەسازیی و
ئاستەنگ
کردنی بیرۆکراسی،
بەهێز
کردنی یەکیەتییە کرێکارییەکان و بەڕێوەبەرانی کارگەکان
بە
پێویست
دەزانن.
بە
درێژایی
سەدەی
بیستەم
، چ
لە
لایەن
بیردۆزان و چ جەماوەرەوە،
سۆشیالیزم
بە
واتای بەربڵاوی حکوومەتکردن بەسەرخۆدا هاوپێوەند
لەگەڵ
دیموکراسی
لە
قەڵەم
دراوە.
بەڵام
لە
میانەی
ئەم
سەدەوە
تا
هەڵوەشانەوەی سیستەمی کۆمۆنیستی
کە
لە
1989
دەستی
پێکرد،
سۆشیالیزم
و
دیموکراسی
بە
گشتی
وەک
هاودژی
یەکتر
ناوبردە کراون. هۆکاری
سەرەکی
ئەم
گۆڕانە فیکریەش دەگەڕێتەوە
بۆ
هەڵسوکەوتی دیکتاتۆریانەی دەوڵەتانی سۆشیالیستی و تێکەڵبوونی کۆنەپەرستانەی
دەزگە
سیاسیەکانی لیبراڵ ـــ
دیموکراسی
لەگەڵ
ئابووری
سەرمایەداری
لە
وەڵاتانی
سەرمایەدار
.
دیموکراسی
کۆمەڵایەتی
یان
سۆسیال
دیموکراسی
لە
سەرەتای سەدەی
بیستەم
،
لە
لایەن
ئیدوارد برێنختاین، یەکێک
لە
مارکسیە ئەڵمانیەکان
هاتە
ئاراوە. برێنختاین، ڕایگەیاند
کە
پێشبینییەکانی مارکس دەربارەی مەرگی
سەرمایەداری
و دواتر
بەدەسەڵات
گەیشتنی
چینی
کرێکار
ـــ
کە
ئەودەم نوقڵانەیەکی
زانستی
لە
قەڵەم
درابوو ـــ
هەڵە
و نادروستن. دەرکەوتنی
ئەم
ناڕاستییە
بووە
هۆی
سەرهەڵدانی بزاوتێک
کە
بە
ناخی سۆشیالیزمدا بچێتەوە و
بە
کەڵک
وەرگرتن
لە
پەرلەمان
و
شێوازی
ڕیفۆرمخوازانە، وەرچەرخانێک
بە
ڕێبازەکە بێنێت
کە
لەم
ناوەدا
دیموکراسی
کۆمەڵایەتی
،
وەک
ئاستێکی
ناوەنجی
سۆشیالیزم
و لیبرالیزم
پەسند
بکات.
دیموکراسی
کۆمەڵایەتی
، سیاسەتێکی یەکسانخوازانەیە
کە
بڕوایەکی بەهێزی
بە
دەوڵەتی
خۆشگوزەرانی
نوێ
هەیە
و
بە
ئەرکی
سەرشانی
دەوڵەت
دەزانێ
کە
سەرلەنوێ
داراییەکان
دابەش
بکاتەوە. سۆسیال
دیموکراسی
،
بنەما
ئازادیخوازییەکان
لە
بابەت
دیموکراسی
نوێنەرایەتی و
ئابووری
تایبەتی
و
دەوڵەتی
پەسند
دەکات و
سەرنج
دەداتە ڕیفۆرمی
سیاسی
و وەفاداری
خۆیان
بە
ئارمانجی ئەخلاقی عەدالەتی
کۆمەڵایەتی
ڕادەگەیەنن.
بە
باوەڕی
مارکسییەکان،
دیموکراسی
ڕۆژاوا
دیموکراسی
بۆرژوازییە
کە
لە
خزمەت
چینی
سەرمایەداردایە.
ئەوان
پێیان
وایە
کە
باشترین
شێوازی
دیموکراسی
،
دیموکراسی
سۆشیالیستییە
چونکە
لە
خزمەت
زۆرینەی هەرەزۆری ڕەنجدەرانە و بەرژەوەندییەکانیان
بە
باشی
دەپارێزێ و ژێرخانە ئابوورییەکەشی، موڵکداریەتی گشتییە
لە
پێناو
کەرەستەی بەرهەمهێناندا.
بەپێی
ئەم
مەرامە،
لە
سیستەمی سۆشیالیستیدا، عەدالەتی ڕاستەقینەی تاکەکان
بێ
ڕەچاوکردنی
ڕەگەز
و
نەتەوە
و
ئایین
و
زایەند
لە
هەموو
بوارەکان
دابین
دەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەنترالیزمی دیموکراتی
وشەکە
بە
مانای
ناوەندێتی
دیموکراسیە
بەڵام
لە
زاراوەی سیاسیدا یەکێکە
لە
ڕەگەزەکانی ڕێبازی لینینیزم و
وەک
بنەمایەک
بۆ
ڕێکخستن
لە
هەموو
حیزبە کۆمۆنیستەکاندا بەکاردێت.
لە
داکەوتدا بریتیە لەوەی
تەواوی
ئۆرگانە حیزبیەکان
لە
ڕێی هەڵبژاردنەوە
بێنە
مەیدانی
سیاسەت
. بەپێی
ئەم
بنەمایە
ئازادی
بیروڕا
لە
ناو
حیزب و هەڵبژاردنی ئازادانەی ڕێبەرانی حیزبی،
دەبێ
لەگەڵ
پێگەی حیزبی و ڕێوشوێنێکی گونجاو
بۆ
ئەو
بڕیارانەی
کە
بە
شێوازێکی
دیموکراسی
دەردەکرێن
ئاوێتە
بێت.
لە
ڕوانگەی مارکسیەکانەوە،
ناوەندێتی
و
دیموکراسی
دوو
ڕەهەندی
یەک
دیاردە
لە
ئەژمار
دێن
. دوابەدوای
جێگیر
بوونی
سۆشیالیزم
لە
هەندێ
لە
وەڵاتان، سەنترالیزمی دیموکراتیک
بووە
هۆی
فراژووتنی دەسەڵاتی
دەوڵەتی
نوێ
و لایەنگرانی مائۆ باوەڕیان
وایە
کە
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا
بە
پیادەکردنی
ئەم
ڕێبازە
بە
هێزتر دەکات.
لە
ڕوانگەی سەنترالیزمی دیموکراتیەوە دەبێت
بیر
و
بڕوای
ڕاست
و
دروست
کۆ
بکرێتەوە و سیاسەتی کایەکردن یەکلایەن بکرێتەوە. زۆرینەی سەنترالیزمە دیموکراتیەکان،
بۆتە
هۆی
زاڵبوونی
یەک
یا
چەند
کەس
بە
سەر
حیزبەکەدا.
سەنترالیزم
لە
لایەن
حیزبە مارکسیەکان
بەم
جۆرە
پێناسە
دەکرێت:
1ــ حیزب خاوەنی بەرنامەیەکی ناوازەیە.
2ــ خاوەنی
یەک
ڕێبەرایەتییە.
3ــ
هەموو
بنکە
و ئۆرگانەکان
ملکەچی
ناوەندی
حیزبەکەن.
دیموکراسیش بریتیە
لە
:
1ــ
هەموو
ئۆرگانە حیزبیەکان
بە
هەڵبژاردن
دێنە
مەیدانەوە.
2ــ ئۆرگانەکان
ڕاپۆرت
دەنێرن
بۆ
مەقاماتی سەرتر
لە
خۆیان
.
3ــ
مەسەلە
گەورەکانی حیزب
لە
ناو
حیزبدا باسیان لێدەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
قەیرانی دیموکراسی
هەندێ
زاراوە
کە
لە
گوتار (
discourse
) ی سیاسیدا
بەکار
دەبرێن، زۆرجار
بە
دوو
مانا
شرۆڤە کراون:
یەکەم
، واتای
فەرهەنگی
.
دووهەم
، مانایەک
کە
لە
جەنگێکی ئایدیۆلۆژیکی
بەکار
دەبرێت. زاراوەی
دیموکراسی
یەکێک
لەو
چەمکانەیە
کە
لە
فەرهەنگی
زاراوەدا
بە
مانای کۆمەڵگەیەکی خەڵکییە
کە
ئەندامانی دەتوانن
لە
کاروباری
کۆمەڵگە
هاوبەش
بن
و
لە
دانانی بڕیارەکاندا دەوریان هەبێت. مانایەکی دیکەی کۆمەڵگەی دیموکراتیک، ناوەرۆکێکی ئایدیۆلۆژیکی
هەیە
،
واتە
کۆمەڵگەیەک
کە
لە
ژێر
دەسەڵاتی توێژێکی نوخبە و
بازرگان
و کاسبکاردایە و
کۆمەڵی
خەڵک
تەنیا
دەوری
بینەر
ببینن. هەربۆیە
بە
باوەڕی
هەندێ
لە
بیرمەندانی
سیاسی
ڕۆژاوا
ئەگەر
جەماوەری
خەڵک
،
بەڕاستی
بخوازن
لە
کاروباری کۆمەڵگەدا
بەشداری
بکەن، کەشێکی
وا
دێتە کایەوە
کە
بە
قەیرانی
دیموکراسی
ناوبردە
کراوە
. قەیرانی
دیموکراسی
کاتێک کۆنترۆڵ دەکرێت
کە
جەماوەر
لەمەڕ
بەشداری
و
هاوبەشی
لە
کاروباری
کۆمەڵگە
بێمەیل بکرێت و
هان
بدرێت
کە
بگەڕێتەوە
بۆ
پێگە
و شوێنی
خۆی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نیمچەدیموکراسی
ئەم
زاراوە
بۆ
پێناسە
کردنی
ئەو
وەڵاتانە
بەکار
براوە
کە
ڕووەو گەشەسەندنن.
لە
نیمچە
دیموکراسیدا
ژیانی
سیاسی
،
نە
بە
تەواوی
دیموکراتیە
نە
تۆتالیتەری.
ئەم
وەڵاتانە
هێشتا
هەر
لە
گێژاوی پرۆسەی مۆدێرنە و
هەنگاونان
لە
سوننەتەوە
بۆ
مۆدێرنیتەدا
مۆنج
دەخۆن و کێشمەکێشی
ئەم
هەلومەرجە،
لە
جێگیربوونی
هەردوو
سیستەمەی
دیموکراسی
و تۆتالیتاریزم
بەرگری
دەکات.
هەروەها
پێکهاتەی
کۆمەڵایەتی
کۆنباو و کەلتووری سوننەتی
لێک
ترازاو
بواری دامەزرانی سیستەمی
سیاسی
مۆدێرن ناڕەخسێنێت. سەرمەشقی
ڕێکخستن
لەم
وەڵاتانەدا بریتییە
لە
سێ
شۆڕشی
مێژوویی
فرەنسی و شۆڕشی پیشەسازیی و شۆڕشی سۆڤیەت. هەرکامێک
لەم
شۆڕشانە
بە
جۆرێک بوونەتە
سەرمەشق
بۆ
پێکهاتەی
سیاسی
ئەم
وەڵاتانە.
بۆ
وێنە
لە
شۆڕشی فرەنسا، بیرۆکەی
یاسا
و حاکمییەتی نەتەوەیی و
دیموکراسی
وەرگیراوە،
لە
شۆڕشی پیشەسازیی بیرۆکەی گەشەسەندنی
ئابووری
و مۆدێرنە و
لە
شۆڕشی سۆڤیەتیش، دەوڵەتێکی بەزەبر و
زاکوون
و
دەسەڵاتدار
بۆتە
سەرمەشق
و ئایدیالی حکوومەت.
هەموو
ئەم
بیرۆکە و
سەرمەشقانە
ئاوێتە
بووە
لەگەڵ
پێکهاتەیەکی
خۆماڵی
بە
قەبارەیەکی ئیستبدادی و یەزدانگەرا و باوکسالارەوە.
بە
گشتی
بۆ
پیادەکردنی
دیموکراسی
لە
وەڵاتانی ڕووەوگەشەسەندن،
چەندین
کۆسپ
و
تەگەرە
لە
بەردەمدایە
کە
بریتین
لە
:
- دەسەڵات و
شەوتی
پیاوماقووڵان و گەورەپیاوان
کە
دیموکراسی
بەدژی بەرژەوەندییەکانی
خۆیان
دەزانن.
-
هەژمۆنی
بەها
و بایەخە موتڵەقەکان و بەهێزبوونی نەریتەکان.
- مانەوەی هێزە دەسەڵاتدارە کۆنەکان،
بۆ
وێنە
دەرباری
شا
و
سوڵتان
.
-
دەزگە
بەهێزە ئایینیەکان و هێزی
سەربازی
.
-
نەبوونی
چینی
مامناوەندی
بازرگان
و
پیشەسازی
.
- قووڵبوونی
ئاریشە
و
لەمپەرە
ئەتنیکی و
ئایینی
و کەلتوورییەکان.
سەرەنجامی کۆبوونەوەی
ئەم
هۆکارە گرنگانە
لە
وەڵاتانی ڕووەو گەشەسەندن،
بۆتە
هۆی
سەرهەڵدانی
نیمچە
دیموکراسییەکی
سەقام
نەگرتوو
کە
هەمیشە
دەوڵەتەکانیان
لە
بەینی
ئۆتۆکراسی
و ئۆلیگارشی و پۆپۆلیزم و تۆتالیتاریزم و دیموکراسیدا
لە
هەلاجان
دەهێڵێتەوە.