تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 42
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سیستەمی فرەحیزبی
سیستەمێک
کە
تێیدا ڕێژەیەکی
زۆر
لە
حیزبە سیاسیەکان
بە
شێوەی
هاوبەش
بۆ
بەدەست
هێنانی
دەسەڵات
هەوڵ
دەدەن، کاتێکیش سەرکەوتنیان
بەدەست
هێنا
بە
هاوکاری
یەکدی
بەرنامە
و پلانی
هاوبەش
بۆ
بەڕێوەبردنی حکوومەت
ئاڕاستە
دەکەن.
بۆ
وێنە
لە
وەڵاتانی ئەورووپیدا سیستەمی فرەحیزبی
بۆتە
باو
.
لە
فرەنسا
کاتی
خۆی
ژمارەی
ئەم
حیزبانە گەیشتۆتە 20 حیزب.
لە
ئەڵمانیا، ئیتالیا و سویسرا
ئەم
سیستەمە
دەور
دەبینێت.
یان
ئەو
دۆخەی
کە
لە
عێراقی دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسەین
لە
ساڵی 2006
هاتە
کایەوە.
هەبوونی
سیستەمی
فرە
حیزبی
لە
وەڵاتێک، بنەمایەکە
بۆ
بەراوردکردنی ڕێژەی
دیموکراسی
لەو
وەڵاتەدا.
لە
پڕۆسەی بەدیموکراسی کردندا زۆرجار حیزبی
بچووک
بچووک
سەرهەڵدەدەن.
هەر
کاتێک
دیموکراسی
پاوەجێ
ببێت،
ئەم
حیزبە بچووکانەش
لە
ناو
سیستەمێک
سەقامگیر
دەبن
کە
بە
سیستەمی فرەحیزبی ناوبردە دەکرێت.
لە
سیستەمی فرەحیزبی،
بە
پێچەوانەی سیستەمی
تاک
حیزبی ـــ
کە
تێیدا
تەنیا
یەک
حیزب چالاکە و حیزبەکانی
دیکە
سەرکوت دەکرێن ـــ
هاوبەشی
سیاسی
،
لەگەڵ
ململانێ
و کێبەرکێی
سیاسی
ئاوێتە
بووە
.
لەم
سیستەمەدا ئەنجومەنی وەزیران
بە
شێوەی ئیئتلافی و هاوپەیمانی هەڵدەبژێردرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سیستەمی نوێی جیهانی
ئەم
زاراوە
لە
میانەی ساڵی 1989
پاش
گۆڕانکارییەکانی بلۆکی
ڕۆژهەڵات
هاتۆتە زاراوەی سیاسیەوە. ڕووخانی دیواری بەرلین
لە
دێسەمبەری 1989 سەرەتایەک
بوو
بۆ
کۆتایی
هاتنی سیستەمی
کۆنی
پێوەندییە نێونەتەوەییەکان. دەسەڵاتدارانی پێشووی
جیهان
،
هەر
لە
مۆنرۆوە
بگرە
تا
لێنین و
لە
هیتلێرەوە
تا
بۆش
، هەرکامیان
بە
هەوای
خۆیان
بانگەشەی بنیادنانی سیستەمی نوێی جیهانییان کردووە.
بەڵام
سیستەمی
نوێ
بە
مانای ئیمڕۆیی
ئەوەیە
کە
یەکەم
جار
لە
لایەن
جۆرج
بۆش
(
باوک
) سەرکۆماری
ئەمریکا
،
لە
11/9/ 1990
لە
بەردەم
نوێنەرانی کۆنگرێس، ڕاگەیەندرا.
بۆش
، بانگەشەی جیهانێکی
کرد
کە
تێیدا
سەروەری
یاسا
،
جێی
قانوونی
جەنگەڵ
بگرێت و جیهانێک
کە
تێیدا
هەموو
وەڵاتان بەرپرسیاریەتی
هاوبەش
بۆ
ئازادی
و
یەکسانی
بە
ڕەسمییەت بناسن. جیهانێک
کە
تێیدا زۆرداران، مافی زۆرلێکراوان بپارێزن.
بۆش
، ڕێبەرایەتی
ئەمریکا
و
سەروەری
بایەخەکانی
ئەم
وەڵاتەی
بۆ
دروستبوونی
وەها
جیهانێک
بە
پێویست
باس
کرد
و گوتی: سیستەمی نوێی جیهانی
نیازی
بە
ڕێبەرایەتی و
هەژمۆنی
بایەخەکانی ئەمریکایە
لە
جیهاندا.
سیستەمی نوێی جیهانی،
هەر
لە
سەرەتاوە
لە
لایەن
بیرمەندان و سیاسەتمەدارانی
جیهان
بەرەوڕووی
ڕەخنە
بۆتەوە.
بۆ
وێنە
نۆئام چۆمسکی، زمانەوانی
ناودار
و
ڕەخنەگری
بەرجەستەی سیاسەتی دەرەوەی
ئەمریکا
دەڵێ: «سیستەمی نوێی جیهانی، دەسپێچکێکە
بۆ
چەواشەکردنی
خەڵکی
جیهان
و هێشتنەوەی بێعەدالەتی و ناوێکی تازەیە
بۆ
پاساوی
زۆرداری
و دروستکردنی جیهانێکی
بێ
ڕەقیب
بۆ
ئەمریکا
». تۆنی
بێن
، سیاسەتمەداری بەریتانیش پێی
وایە
، سیستەمی نوێی جیهانی گەڕانەوەیە
بۆ
ئیمپراتۆرییە زۆردارەکانی
ڕابردوو
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەندوقی نێونەتەوەیی دراو
سەندوقی نێودەوڵەتی
دراو
، بەشێک
لە
سیستەمی برێتۆن ڤودز
بوو
کە
لە
ساڵی 1944
لە
ئەمریکا
دامەزرا و دواتر
بوو
بە
ڕێکخراوەیەکی
سەر
بە
نەتەوەیەکگرتووەکان و
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
لە
ساڵی 1945
دەست
بەکار
بوو
.
ئەم
سەندوقە
لەگەڵ
بانکی جیهانی گرنگترین دامودەزگەی
پێوەندی
ئابووری
قۆناغی
دوا
شەڕی جیهانی
لە
ئەژماردێن. ئامانجەکانی
ئەم
سەندوقە بریتین
لە
: پەرەپێدانی
هاوکاری
پێویست
لەناو
وەڵاتان، دروستکردنی سیستەمێکی دراویی، پەرەپێدانی
بازرگانی
نێودەوڵەتی، سپاردنی
سەرمایە
بە
سەندوق، بەرزکردنەوەی ئاستی
بەرهەمهێنان
و...
هەر
ئەندامێک
دەبێ
ساڵانە
ئابوونەی ئەندامێتی بدات
کە
بەشێکی
زێڕ
یا
دۆلارە و پاشماوەکەی دراوی ناوخۆیی
ئەو
وەڵاتەیە.
هەر
وەڵاتێکی
ئەندام
پاش
پەسندبوونی
لە
لایەن
دەستەی کارگێڕی سەندوق، دەتوانێ
بۆ
چارەسەرکردنی
گرفتە
داراییەکانی
خۆی
قەرزی کورتخایەن
لە
سەندوقەکە وەربگرێ
بە
مەرجێک
کە
بڕی
قەرزەکە
لە
25% مافی ئەندامێتی زیاتر نەبێت. دەستەی کارگێڕی
کە
لە
دوازدە
ئەندام
پێکهاتووە کاروباری
گشتی
سەندوق
بەڕێوە
دەبەن.
پێنج
کەس
لە
ئەندامانی دەستەی کارگێڕی
لە
لایەن
ئەو
پێنج
وەڵاتەوە
دەبێ
کە
زۆرترین
پشکیان
لە
سەندوقدا
هەیە
و
حەوت
کەسەکەی
دیکە
لە
لایەن
ئەنجومەنی گشتییەوە هەڵدەبژێردرێن. بەرێوەبەرایەتی و کۆنترۆڵی سەندوق
لە
لایەن
وەڵاتانێکی
وەک
ئەمریکا
و وەڵاتانی پێشکەوتووی ئەورووپاوەیە
کە
زیاترین
دارایی
و ئابوونەی ئەندامەتیان
هەیە
. ئەنجومەنی
گشتی
کۆبوونەوەی ساڵانەی
هەیە
و دەسەڵاتی
خۆی
بە
دەستەی کارگێڕی دەسپێرێ.
ناوەندی
سەندوق
لە
شاری
واشنتۆن پێتەختی ئەمریکایە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەندوقی گەشەی ژنانی نەتەوە یەکگرتووەکان
ئەم
سەندوقە
لە
ساڵی 1976
بە
شێوەیەکی ئارەزومەندانە
بۆ
ماوەی
دە
ساڵ
بۆ
ژنان دامەزرا
بەڵام
دواتر
لە
ساڵی 1985
ناوی
گۆڕا
بە
سەندوقی گەشەی
ژنانی
نەتەوە
یەکگرتووەکان.
ئەم
سەندوقە
بە
ژنانی
دەستەنگ
و کەمداهاتی وەڵاتانی ڕووەوگەشەسەندن
یارمەتی
دەگەیەنێت و ناوەندەکەشی
لە
شاری
نیۆیۆرکی
سەر
بە
وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شوناسی نەتەوەیی
شوناسی
نەتەوەیی
ئەو
کاتە
لە
دایک
بوو
کە
چەمکی
نەتەوە
بە
مانا
ئەمڕۆییەکەی
هاتە
ئاراوە.
شوناسی
نەتەوەیی، دیاردەیەکی مۆدێرنە
کە
لەسەر
گریمانەی
هەبوونی
بزاوتێکی ناسیۆنالیستی و
هۆشیاری
نەتەوەیی دامەزراوە. دوای سەرهەڵدانی
ناسیۆنالیزم
، شوناسەکان
بە
قەبارەی نەتەوەیی
پێناسە
دەکرێن.
کەواتە
بۆ
بەدیهاتنی
شوناسی
نەتەوەیی،
دەبێ
ئەندامانی نەتەوەیەک
خۆیان
بە
دامەزرانەرانی
نەتەوە
و دواتر شوناسێکی
هاوبەش
بزانن.
(ئیرنێست ڕینان گوتەنی)،
شوناسی
نەتەوەیی،
لەسەر
بنەمای
نیشتمانی
هاوبەش
،
زمان
و کولتووری
هاوبەش
،
ئایینی
هاوبەش
، مێژووی
هاوبەش
، ویستی
هاوبەش
و پرەنسیپی
سیاسی
و
یاسایی
هاوبەش
پێناسە
دەکرێت.
بەڵام
هەروا
کە
شوناسە نەتەوەییەکانی وەڵاتانی فرەکەلتوور
یان
نەتەوە
بێدەوڵەتەکان
نیشانی
داوە،
هیچکام
لەم
تایبەتمەندییانە
ماکی
دانەبڕاوی
شوناسی
نەتەوەیی
نین
.
کەواتە
شوناسی
نەتەوەیی دیاردەیەکی فرەڕەهەندە.
جیاواز
لەمەش،
دەکرێ
شوناسی
نەتەوەیی
لە
ڕوانگەی مەدەنی
یا
ئەتنیکیش
پێناسە
بکرێت. کاتێک پێوانەکانی
ئەندامەتی
ـــ
لە
شوناسێکدا ـــ مەدەنی بێت،
نەتەوایەتی
لەگەڵ
شارۆمەندیدا
هاوواتا
دەبن و
لە
ڕاستیدا
شوناس
دەبێتە پرەنسیپێکی
سیاسی
و
یاسایی
.
شوناسی
نەتەوەیی
بە
پێناسەیەکی مەدەنی،
بۆی
هەیە
ئەندامی
نوێ
ـــ
کە
سەر
بە
کەلتوور
یا
ئەتنیکێکی
دیکە
بێت ـــ وەربگرێت و
لە
خۆیدا
جێی
بکاتەوە.
کەواتە
کەسێکی
ئەمریکایی
دەتوانێ ببێتە فەرەنسی
یا
ئینگلیزی
چونکە
سنوورەکانی
شوناسی
نەتەوەیی
تا
ڕادەیەک کراوەیە و هەرکەسێک
بۆی
هەیە
ڕەگەزنامەی
خۆی
هەڵبژێرێت.
بەڵام
بە
پێچەوانەوە کاتێک پێوانەکان
تەنیا
ئەندامەتی
بێت،
نەتەوایەتی
تەنیا
بریتی
دەبێ
لە
مافی شوێنی لەدایکبوون
کە
ئەویش شتێکی نەگۆڕە.
لەم
دۆخەدا
ئیدی
ئاخاوتن
بە
زمانی زگماکی
یا
وەدەستهێنانی مافی شارۆمەندی نابێتە
ئاریشە
،
بەڵکوو
هەموو
ئەو
کەسانەی
کە
نەتەوە
پێک
دەهێنن
بنەما
سەرەکییەکانی
شوناسی
خۆیان
لەم
ئەندامەتییەوە
دەستەبەر
دەکەن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فێڤرالیستەکان
ئەم
زاراوە
لە
وەڵاتانی کۆمۆنیستیدا
بەو
گرووپە دەگوترێ
کە
لایەنگری
ڕۆژاوا
بووە
و
خۆی
بە
لایەنگری
«شۆڕشی فێورییە» دەزانی و «شۆڕشی سۆشیالیستی» و دەسکەوتەکانی
ڕەت
دەکردەوە.
لە
ساڵی 1917
دوو
گۆڕانکاری
لە
سۆڤیەت،
ڕووی
دا: یەکەمیان، «شۆڕشی فێورییە»
بووە
و
دووهەم
، «شۆڕشی ئۆکتۆبەر». کۆمۆنیستەکان شۆڕشی فێورییە
بە
«شۆڕشی
بورژوا
دیموکراتیک» دەزانن و شۆڕشی ئۆکتۆبەریش
بە
«شۆڕشی سۆشیالیستی»
لە
قەڵەم
دەدەن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەتەوە
زاراوەی
نەتەوە
، دیاردەیەکی
مێژوویی
ـــ
سیاسی
لە
ئەژمار
دێت
کە
لەگەڵ
زاراوەی
دەوڵەتی
نەتەوەدا نزیکایەتیان
هەیە
. دەرکەوتنی
ئەم
زاراوە
بە
واتا
نوێکەی دەگەڕێتەوە
بۆ
سەدەی
هەژدە
.
پێش
ئەو
سەردەمە
ئایین
و ئایینزا، هێڵی جیاکەرەوەی نەتەوەکان لەیەکتر
بووە
.
نەتەوە
یەکینەیەکی گەورەی مرۆڤییە
کە
لە
نێوان
کولتوور و هۆشیارییەکی هاوبەشدا گرێبەستێک سازدەکات. پێناسەیەکی دیکەی
ئەم
زاراوە
بریتییە
لە
کۆمەڵگەیەکی هاوڕەگەز
کە
خاوەنی پێشینەیەکی
مێژوویی
یەکسان
و بەرژەوەندیەکی
هاوبەش
و زمانێکی یەکگرتووبێت.
لە
ڕابردووی ئیمپراتۆریەتەکاندا
خێڵ
و
عەشیرەت
و
دەوڵەت
ـــ
شار
ەکان، گرنگترین یەکینەی
ژیانی
سیاسی
پێک
دەهێنا
بەڵام
ئیمرۆکە چەمکی
نەتەوە
،
لە
بەراورد
لەگەڵ
زاراوەگەلێکی
وەک
هۆز
و
عەشیرەت
و شاردا چەمکێکی
ئاڵۆز
لە
ئەژماردێت و لەبارەی ڕەگەزەکانی
ئەم
پێکهاتە بیروبۆچوونی
جوداجودا
لە
ئارادایە. بیرمەندانی
سیاسی
ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی
نەتەوە
دەگەڕێننەوە
بۆ
بەدیهاتنی ڕێکخراوەیەکی
سیاسی
یەکگرتوو
، کولتوور و زمانێکی
هاوبەش
و پێشینەیەکی
مێژوویی
هاوبەش
.
شۆڕشی فرەنسا، ژێرخانێکی فیکری و سەرچاوەیەکی
گرینگ
لە
ئەژماردێت
بۆ
سەرهەڵدانی
یەکەمین
بیرۆکەی چەمکی
نەتەوە
بە
مانا
نوێکەی.
لەم
بارەوە نەریتی شۆڕشی فەرەنسی بەپلەی
یەکەم
هۆکاری بەڕێکخراوەیی کردنی
سیاسی
بە
گرینگ
دەزانێ و ڕەگەزەکانی
دیکە
بە
پلەی
دوایی
ناوبردە دەکات.
کەواتە
لەم
ڕوانگەوە بەدیهاتنی
نەتەوە
، پێشوەخت
پێویستی
بە
دامەزرانی
دەوڵەت
هەیە
و چەمکی
دەوڵەت
و بەڕێکخراوەیی کردنی
سیاسی
بە
شێوەیەکی لۆژیکی و گونجاوی مێژووییەوە،
دەبێ
لە
پێشتر
بێت.
لە
ڕوانگەی کولتوورییەوە، سەرهەڵدانی
نەتەوە
پەیوەستە
بە
هۆکاری
فەرهەنگی
و
زمان
.
لەم
بابەتەوە فیختە و نوفالیس، نووسەرانی
ئەڵمانی
پێیانوایە
کە
مرۆ
بەپێی
سروشت
لە
نێوان
نەتەوەکان
دابەش
کراوە
نەک
بەهۆی دەوڵەتەکان.
زمان
، تایبەتمەندی
سەرەکی
شوناسی
نەتەوەیی
لە
ئەژماردێت
کە
هەڵگری
نەریت
و
هێما
و
ئەفسانە
و کولتوور و مێژووی
هاوبەشی
ئەتنیکییە. ئەزموونی
مێژوویی
گەلان
پیشانی
داوە
کە
پێوەندی
ڕاستەوخۆ
لە
نێوان
پێکهاتنی زمانی
ئەدەبی
و دەرکەوتنی
هۆشیاری
نەتەوەیی و ناسیونالیزم
هەیە
. بێندیکت ئەندەرسۆن پێیوایە
کە
زمانی
ئەدەبی
لە
هەندێ
وەڵاتی
ئەورووپادا ڕێگەی
بۆ
دەرکەوتنی هۆشیاریی نەتەوەیی و ناسیونالیزم و پێکهێنانی
دەوڵەتی
نەتەوەیی
خۆش
کرد
.
ئێرنێست ڕێنان، مێژوونووسی گەورەی فەرەنسی
لە
وتارێکدا
کە
لە
ساڵی 1882
لە
زانکۆی سۆربۆن
پێشکەشی
دەکات
بە
تێروتەسەلی پێناسەی
نەتەوە
دەکات
کە
لێرەدا
چەند
دێڕێکی دەهێنمەوە. «
نەتەوە
ڕۆحێکە. پرەنسیپێکی ڕۆحییە.
دوو
شت
ـــ
کە
لە
ڕاستیدا
هەر
یەکن ـــ
ئەو
ڕۆحە
یان
ئەو
پرەنسیپە ڕۆحیانەت پێکدەهێنن: یەکیان ڕیشەی
لە
ڕابردوودایە، یەکیان
لە
ئێستادا. یەکیان خاوەنداریەتێکی هاوبەشە، خاوەنداریەتی میراتێکی دەوڵەمەندی بیرەوەرییەکان.
ئەوی
دیکەشیان
ڕەزامەندی
ئێستا
و ئەمڕۆیە،
ئاواتی
پێکەوە
ژیان
،
ویست
و ئیرادەی بەزیندووڕاگرتنی بایەخی
ئەو
میراتەی
بە
شێوەیەکی
دابەش
نەکراو
بۆ
مرۆ
ماوەتەوە.
نەتەوە
،
وەک
تاکەکەس ترۆپکی ڕابردوویەکی
دوور
و
درێژی
کۆشش
و هەوڵدانە،
بەختکردن
و لەخۆ بووردنە…
نەتەوە
نیشانەی ڕابردوویەکە،
لەگەڵ
ئەوەشدا
لە
ئێستادا
پوختە
کراوە
بە
هۆی
ڕاستییەکی
ئاشکرا
و هەستپێکراوەوە
واتە
پێملبوون
بە
ئاواتێکی ڕاشکاوانە
بۆ
درێژەپێدان
بە
ژیانێکی
هاوبەش
».
هەندێ
لە
بیرمەندان، ڕەگەزی ئایینیش
بە
پێکهاتەی
نەتەوە
زیاد
دەکەن
بەڵام
هەندێکی
دیکە
ئەمە
ڕەتدەکەنەوە و
دەڵێن
پەیڕەوانی ئایینێک دەتوانن
لە
چەندین
نەتەوەی
جۆراوجۆر
پێک
بێن
. هاوسۆزی
بۆ
وەڵات
یا
قەڵەمڕەوێکی جوگرافیاییش،
بە
فاکتەرێکی بەهێزی دروستبوونی
نەتەوە
و یەکگرتنی گەلانی جۆراوجۆری وەڵاتێک دادەنرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
نەتەوە یەکگرتووەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا
لە
ساڵی 1967
لە
لایەن
وەڵاتانی ئەندونیزیا و تایلەند و سەنگاپور و فیلیپین و مالیزیا
لە
بانکۆک
بە
ئامانجی کرژکردنەوەی پێشکەوتنی
ئابووری
و سەقامگیریی ناوچەکە دامەزرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پێتەخت
ناوەندی
حکوومەتی
هەر
وەڵاتێک
کە
تێیدا
پادشا
یان
سەرۆککۆمار
یان
تاقمی
دەسەڵاتدار
نیشتەجێ
بن
و
هەموو
کاروباری
ئیداری
و
سیاسی
وەڵات
لەوێ
بە
ئەنجام
بگات.
لە
هەندێ
لە
وەڵاتان کاروباری
سیاسی
تەنیا
لە
یەک
شار
جێبەجێ
ناکرێت و
لە
یەک
کاتدا خاوەنی
چەند
پاتەختن.
بۆ
وێنە
وەڵاتی
هۆڵەندا
کە
ئامستردام، شوێنی نیشتەجێبوونی پادشایە و بنکەی ئەنجومەنی وەزیرانیش
لە
شاری
لاها
یە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پێکهاتەی کۆمەڵایەتی
پێکهاتەی
کۆمەڵایەتی
ــ
ئابووری
بریتییە
لە
سیستەمی
ئابووری
دیاریکراوی
مێژوویی
و سەرخان*ی
تایبەت
بەو
پێکهاتە.
لە
زاراوەی مارکسییەکاندا
لە
مێژووی
مرۆڤ
پێنج
پێکهاتەی
کۆمەڵایەتی
ــ
ئابووری
بەرچاو
دەکەوێ
کە
بریتین
لە
: کۆمۆنی
سەرەتایی
،
کۆیلەداری
، فیۆدالیزم،
سەرمایەداری
و
کۆمۆنیزم
.
هەرکام
لەم
پێکهاتانە،
لە
بواری چۆنییەتی
سەرهەڵدان
و فراژووتنیان خاوەنی یاسای
تایبەت
بە
خۆیانن.
لە
هەمان
کاتدا یاسایەکی گشتیش
لە
ئارادایە
کە
لە
هەموو
پێکهاتە
کۆمەڵایەتی
ـــ ئابوورییەکاندا
دەور
دەبینێت.
هەریەک
لەم
قۆناخانە پێکهاتەیەکی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
تایبەت
بە
خویان
هەبووە.
لە
ڕاستیدا گۆڕینی پێکهاتەیەک
بۆ
پێکهاتەیەکی
دیکە
بەهۆی
ئەو
ناکۆکییانەوە
بوو
کە
لە
کۆمەڵگەی پێشوودا سەریانهەڵداوە و بوونەتە
هۆی
ئامادەبوونی پێکهاتەیەکی
دیکە
.
بۆ
نموونە
سەردەمی
کۆیلەداری
بەهۆی
ئەو
ململانێ
و ناکۆکییانەوە
بوو
کە
لەناو
ئەو
پێکهاتەدا
هەبوون
. ئەمەش
بووە
هۆی
لێکهەڵوەشانەوەی
ئەو
پێکهاتە و فیۆدالیزم،
وەک
پێکهاتەیەکی
نوێ
جێی
گرتەوە.
بەم
پێیە
لە
هەر
سەردەمێکدا
پێوەندی
نوێی
بەرهەمهێنان
و شێوازێکی نوێی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
سەقامگیر
دەبێ
و فۆڕمێکی
تازە
لە
کۆمەڵگەدا
دروست
دەبێ
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕاسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕاسپاردە
لە
ژانوییەی 1951
دوو
ئەرکی
سەرەکی
پێ
سپێردراوە:
یەکەم
، ئاسانکاری
بۆ
پشتیوانی
و پاراستنی نێونەتەوەیی پەنابەران.
دووهەم
، دابینکردنی
پێداویستی
و کەرەستەی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و قانوونی
بۆ
سەقامگیربوونی پەنابەران
لەو
وەڵاتانەی
کە
تێیدا دەژین و وەڵاتانی
نوێ
. بارەگای
ئەم
ڕاسپاردە
لە
شاری
جنێڤا
لە
سویسرایە و
هەموو
کاروباری پەنابەران،
بێجگە
لەو
ئاوارە
و پەنابەرانەی
کە
وەڵاتێکی
دیکە
بەرپرسیارییەتی
بەرعۆدە
گرتووە
بۆ
وێنە
ئاوارەکانی فەلەستینی
لە
ئەستۆ
دەگرێ. بوودجەی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
لایەن
دەوڵەتانەوە
دابین
دەکرێت. ساڵی 1954
خەڵاتی
نۆبێلی
ئاشتی
بەم
ڕێکخراوە بەخشرا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی ئاوارەکان
ئەم
ڕێکخراوە
سەر
بە
نەتەوەیەکگرتووەکانە و
لە
ئاگۆستی 1948
تا
دیسەمبەری 1951 ئەرکی چاودێریی و گەڕاندنەوەی ئاوارەکانی
بۆ
وەڵاتی
خۆیانی
لە
ئەستۆ
بووە
و
ڕاسپاردە
و
لایەنگری
سیاسی
و قانوونی ئاوارەکان
بووە
لەو
وەڵاتانەی
کە
وەردەگیران.
ئەم
ڕێکخراوە ئەودەم
کاتی
بووە
و
بە
هەڵوەشانەوەی
لە
ساڵی 1951 ئەرکەکانی سپێردرایە «راسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان» *.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕێکخراوە دوای تەواوبوونی شەڕی جیهانی
دووهەم
بۆ
بەرگریکردن
لە
هەڵگیرسانی
شەڕ
و سەقامگیرکردنی
ئاشتی
لە
جیهان
دامەزرا. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
لە
ڕاستیدا
جێگەی
کۆمەڵەی نەتەوەکانی گرتەوە
کە
لە
ساڵی 1919
پاش
کۆتایی
هاتنی شەڕی جیهانی
یەکەم
دامەزرابوو. ئامانجەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
وەکوو
لە
بەندی
یەکەمی جاڕنامەکەیدا هاتووە
بەم
شێوەیە:
1ــ پاراستنی
ئاشتی
و ئاسایشی نێونەتەوەیی.
2ــ پەرەپێدانی پێوەندیی
برایانە
لەنێوان نەتەوەکان
لەسەر
بنەمای ڕێزگرتنی
بەرانبەر
و
یەکسانی
مافەکان و مافی
سەروەری
نەتەوەکان.
3ــ
هاوکاری
لە
پێناو
چارەسەرکردنی
کێشە
نێودەوڵەتییەکان و یەکخستنی هەوڵەکان
لە
بواری
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و
فەرهەنگی
و
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
و ئازادییە بنەڕەتییەکان
بۆ
هەموو
کەسێک.
4ــ هاوئاهەنگکردنی هەوڵەکانی وەڵاتانی
ئەندام
بۆ
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
کە
ئاماژەیان پێکراوە.
ئەندامبوون
لە
نەتەوەیەکگرتووەکاندا
بۆ
هەموو
ئەو
دەوڵەتە ئاشتیخوازانەی
کە
دادوەریی ڕێکخراوەکەیان
لەمەڕ
بڕیارنامەکاندا
قبووڵ
بێت،
ئازادە
. ژمارەی ئەندامانی
ئەم
ڕێکخراوە دەگاتە 191
وەڵات
و
چاوەڕوان
دەکرێ
زیاتریش ببێت. ئەندامانی
نوێ
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و
بە
پەسندکردنی زۆرینەی 3/2 ئەندامانی «
کۆمەڵی
گشتی
» وەردەگیرێن. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
بۆ
ڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی،
چەندین
ئەستونی گرینگی
هەیە
کە
بریتین
لە
:
1ــ
کۆمەڵی
گشتی
، (
ئەم
کۆمەڵە
باس
لە
هەموو
کێشە
و بابەتە گشتییەکان دەکات،
تەنانەت
ئەو
بابەتانەی
کە
پێوەندییان
بە
کۆمیتە و ئەنجومەنە گشتییەکانەوە هەبێت.)
2ــ ئەنجومەنی
ئاسایش
، (ئەنجومەنی
ئاسایش
دەسەڵاتێکی بەرفرەوانی
هەیە
و
سەرپەرشتی
هێزی چەکداری نەتەوەیەکرتووەکانە و
پاش
دەرکردنی
بڕیارەکان
جێبەجێیان دەکات و دەوڵەتانی ئەندامیش
ناچار
بە
جێبەجێکردنیان دەکات.
ئەگەر
کێشەیەکی
گرینگ
بخرێتە
بەردەستی
ئەنجومەنی
ئاسایش
،
بۆ
جێبەجێکردنی،
پێویستە
9
وەڵات
لە
پانزە
وەڵاتی
ئەندام
ڕەزامەندی
لەسەر
بدەن
بەو
مەرجەی
کە
هیچکام
لە
پێنج
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەن
(
ئەمریکا
،
ڕووسیا
، بریتانیا،
چین
و فرەنسا) ڤیتۆ*ی نەکات
یا
دەنگی
نەرێنی
لەسەر
نەدابێت.
3ــ ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
، ئەنجومەنی
ئابووری
54 ئەندامی
هەیە
کە
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
بۆ
ماوەی
سێ
ساڵ
هەڵدەبژێردرێن.
ئەم
ئەنجومەنە
لە
هەموو
بوارە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکاندا
چالاکی
دەکات.
4ــ ئەنجومەنی ڕاسپاردەکان،
ئەم
ئەنجومەنە چاودێریی
ئەو
وەڵاتانەی دەکرد
کە
هێشتا
سەربەخۆییان وەرنەگرتبوو،
ئەم
ناوچانەش
کە
لە
پانزە
ناوچە
پێکهاتبوون
تا
ساڵی1990 سەربەخۆییان وەدەست
هێنا
و
پاشان
ئەرکەکانی ئەنجومەنەکەش
کۆتایی
پێ
هات
.
5ــ دادگەی نێونەتەوەیی داد*،
ئەم
دادگەیە پێکهاتووە
لە
پانزە
دادوەر
کە
دەبێ
خەڵکی
پانزە
وەڵاتی
جیاواز
بن
.
ناوەندی
دادگەکە
لە
لاهای هۆڵەندایە و
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی
کۆمەڵی
گشتی
دادەنرێن. ئەرکی
سەرەکی
دادگەی لاهای، چارەسەرکردنی گیروگرفتە یاساییە نێودەڵەتییەکانە.
6ــ سکرتاریەتی
گشتی
،
ئەم
کۆڵەکە
هەموو
ئەرکە
کارگێڕییەکانی ڕێکخراوە و هاوئاهەنگکردنی دامودەزگە جۆراوجۆرەکانی نەتەوەیەکگرتووەکانی
لە
ئەستۆدایە و زیاتر
لە
25
هەزار
کارمەندی
هەیە
کە
هەڵگری ڕەگەزنامەی
هەموو
وەڵاتانی ئەندامی نەتەوەیەکگرتووەکانن.
سکرتێری
گشتی
، ئەرکی بەڕێوەبردنی ڕێکخراوە و جێبەجێکردنی بڕیاری
دەزگە
جۆراوجۆرەکان
لە
ئەستۆ
دەگرێ و
هەر
پێنج
ساڵ
جارێک
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی 3/2 ئەندامانی
کۆمەڵی
گشتی
هەڵدەبژێردرێ. سکرتێری
گشتی
نابێ
هاووەڵاتی
هیچ
کام
لە
پێنج
وەڵاتی
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەنی
ئاسایش
بێت. هەڵبژاردنەوەی دووبارەی
بۆ
ئەم
پۆستە
،
هیچ
بەربەستێکی
یاسایی
نییە
.
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
جگە
لەو
شەش
ئەستونە سەرەکییە، کۆمەڵێک ڕێکخراوەی پسپۆڕیی و دامودەزگەی
جیاوازی
دیکەی
هەیە
کە
گرنگترینیان بریتین
لە
: ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی*، ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی کار*، بانکی جیهانی*، ڕێکخراوەی
خۆراک
و کشتوکاڵی جیهانی، ڕێکخراوەی پەروەردەیی و
زانستی
و کەلتوری نەتەوەیەکگرتووەکان* و ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی* و …
بەپێی جاڕنامەی نەتەوەیەگرتووەکان،
ئەو
زمانانەی
کە
لە
ڕێکخراو
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
بەکار
دەبرێن بریتین
لە
: سپانیۆلی، ئینگلیزی،
چینی
، ڕووسی و فەرەنسی. زمانی عەرەبیش
بە
زمانە
ڕەسمییەکانی
کۆمەڵی
گشتی
، ئەنجومەنی
ئاسایش
و ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
زیاد
کراوە
.
لەم
ساڵانەی دواییدا نەتەوەیەکگرتووەکان، هەوڵی بەرزکردنەوەی توانێی
سەربازی
خۆی
داوە و چالاکییەکانی
لەسەر
ئاستی جیهانی بەرفراوان کردووە
کە
ئەمەش
بە
خاڵێکی
سەرەکی
گۆڕانکاری
لە
ڕۆڵی
ئەم
ڕێکخراوە دادەنرآ.
تا
ساڵی 1995
سەرجەم
هێزە چەکدارەکانی ڕێکخراو
کە
بە
کڵاوشینەکان،
یا
«
ئاشتی
پارێزەکان» ناوبانگیان دەرکردووە گەیشتە 70
هەزار
کەس
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
دامەزرێنی ڕێکخراوەیەکی پەروەردەیی،
زانستی
و کەلتووری
لە
کۆنفرانسی وەزیرانی پەروەردەی هاوپەیمانان
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
لە
لایەن
دەوڵەتی
بەریتانیا
پێشنیاز
کرا
.
ئەم
ڕێکخراوە
کە
یەکێکە لەناوەندە پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
لە
ساڵی 1945 بەمەبەستی
هەنگاونان
لە
پێناو
ئاشتی
و ئاسایشی
جیهان
لەڕێگەی
هاریکاری
نێونەتەوەیی
بە
کەڵکوەرگرتن
لە
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور دامەزراوە،
بە
چەشنێک
کە
لە
هەموو
شوێنێک ستایشی
عەداڵەت
و سەروەریی
قانوون
و مافی
مرۆڤ
و ئازادییە سەرەکییەکان مسۆگەر بکات.
ناوەندی
یۆنسکۆ
لە
پاریسە.
چالاکییەکانی یونسکۆ
لە
8 تەوەری
سەرەکی
پێکهاتووە:
1)
پەروەردە
، (مەحفکردنەوەی
نەخوێندەواری
، بردنەسەرەوەی ئاستی
پەروەردە
،
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
لەڕێی
پەروەردە
و دابینکردنی
زانیاری
بۆ
گەشەپێدان بەشێوازەکانی
پەروەردە
) .
2))
زانستی
سرووشتی، (هاوکاریکردنی زانایان و
هاندان
بۆ
ئاسانکاری
لەمەڕ
فێربوونی
زانست
) .
3) زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (
هاندان
بۆ
ناساندنی
کۆسپ
و
تەگەرە
دەروونی
و کۆمەڵایەتییەکانی
بەردەم
پەرەسەندن
،
بۆ
وێنە
جیاوازی
ئایینی
و نەژادپەرستی) .
4) چالاکییە فەرهەنگییەکان، (پەرەپێدان
بە
دانوستانی کەلتووری لەنێوان ئەندامانی ڕێکخراوە و ڕووخستنی ئاسەوارە
هونەری
و
ئەدەبی
و فەلسەفییەکان) .
5) سازدانی
پێوەندی
نێوان
کەسایەتییەکان، (کۆکردنەوەی
زانیاری
لە
بواری دەرفەتی ئیشوکار و
خوێندن
لە
دەرەوە
و سەفەری دۆستانە) .
6)
پێوەندی
گشتی
، (ئاگەدارکردنەوەی هەمووان
لە
چالاکییەکانی یونسکۆ و ڕووداوە گرنگەکانی بواری
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور و
یارمەتیدان
بە
جەماوەر
بۆ
فێربوونی
زانست
) .
7) تازەگەریی، (دابینکردنی
پارە
و
کەلوپەل
بۆ
کتێبخانە
و فێرگەکان و ناوەندە زانستییەکانی
ئەو
وەڵاتانەی
لە
شەڕدا
وێران
بوون
یان
دواکەوتوون) .
8)
یارمەتی
تەکنۆلۆجی، (دابینکردنی کەسانی
پسپۆڕ
لە
بوارە
گرنگەکانی
پەروەردە
، ڕاهێنانی مامۆستایان، پەروەردەی تەکنۆلۆجیکی و
لێکۆڵینەوە
و هاوڕایی
زانستی
لەگەڵ
ئەندامانی یونسکۆ
بو
نەهێشتنەوەی نەخوێندەواریی و دروستکردنی
خوێندنگە
و …)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕەگەزنامە+ ڕاژێری+ نەتەوایەتی
بریتیە
لەو
پێوەندییە
سیاسی
و مەعنەوییەی
کە
کەسێک
بە
دەوڵەتێکی تایبەتەوە
گرێ
دەدات.
لە
ڕاستیدا
پێوەندی
تاک
و
دەوڵەت
، پێوەندییەکی سیاسییە،
ئەو
کەسەی
کە
سەر
بە
نەتەوەی وەڵاتێکی دیاریکراوە پێی دەگوترێ هاووەڵاتی.
ئەو
کەسەش
کە
سەر
بە
هیچ
نەتەوەیەک نەبێت پێی دەگوترێ ئاپاترید*.
لە
بابەت
ڕەگەزنامەوە، یاسای وەڵاتەکان 3 مەسەلەیان
لە
بەر
چاو
گرتووە:
1ــ
هەرکەس
دەبێ
ڕەگەزنامەیەکی هەبێت (
واتە
هاووەڵاتی وەڵاتێک بێت) .
2ــ
هیچ
کەس
نابێ
زیاتر
لە
یەک
ڕەگەزنامەی هەبێت.
3ــ ڕەگەزنامە، شتێکی
هەمیشەیی
و
نەمر
و
نەگۆڕ
نییە
.
بەخشینی ڕەگەزنامە
لە
لایەن
دەوڵەتەکانەوە
بە
دوو
شێوە
بە
ئەنجام
دەگات:
1ـــ سیستەمی
خوێن
.
بەم
پێیە ڕەگەزنامە بەهۆی
دایک
و
باوک
و خزمایەتیەوە دەدرێتە
پاڵ
منداڵ
واتە
هەر
کە
منداڵ
هاتە
دنیاوە، ڕەگەزنامەی
دایک
و
بابی
پێ
دەدرێت.
2ـــ سیستەمی
خاک
.
واتە
منداڵ
لە
خاکی
هەر
وەڵاتێک
لە
دایک
ببێ
، ڕەگەزنامەی
ئەو
وەڵاتەی
پێ
دەدرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمپانیای فرەنەتەوە
کۆمپانیا
فرە
نەتەوەکان،
لە
ئابووری
و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا
بە
دیاردەیەکی
نوێ
دادەنرێن
کە
بەهۆی پەرەپێدان و بەرفرەوان کردنی دەسەڵاتی
خۆیان
لە
دەرەوەی سنوورە نەتەوەییەکان، ڕۆڵێکی
گەورە
لە
سیاسەتی
ئابووری
جیهان
دەگێڕن.
ئەم
کۆمپانیانە
پەرە
دەدەن
بە
چالاکی
بازرگانی
و پیشەسازیی
خۆیان
لە
سەرانسەری
جیهان
بەتایبەت
لە
وەڵاتانی ڕووەوپەرەسەندن و لقێکی
لاوەکی
کۆمپانیاکە
لەم
وەڵاتانە دادەمەزرێنن،
بۆ
نموونە
کۆکاکۆلا.
ئەم
کۆمپانیانە
ئەمێستا
، بوونەتە دێوەزمەیەکی گەورەی
ئابووری
و
سیاسی
و
لەم
وەڵاتانەدا
وەها
ڕیشەیان داکوتاوە
کە
دیاریکردنی
ڕەگەز
و نەتەوایەتیان کارێکی دژوارە. کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان،
بە
سەرمایەدانان
لەم
وەڵاتانە و
سوود
وەرگرتن
لە
سەرچاوەی
سروشتی
و وزەی
کاری
هەرزان
، قازانجێکی
زۆر
بەدەست
دەهێنن و
لەم
ڕێگەدا
بەرژەوەندی
ئابووری
وەڵاتەکان دەخەنە مەترسییەوە. گەورەترین ناوەندەکانی
ئەم
کۆمپانیانە
لە
وەڵاتانی
ئەمریکا
، بریتانیا، ئەڵمانیا، فرەنسی و ژاپۆن
جێگیر
بوون
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان
یەکێک
لە
لقەکانی ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
نەتەوە
یەکگرتووەکانە
کە
لە
ساڵی 1946 بەپێی
بەندی
68 جاڕنامەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان دامەزرا و
لە
یەکەمین
هەنگاوی خۆیدا بەیاننامەی جیهانی مافی مرۆڤی دەرکرد.
بە
هۆی
ئەوەی
بڕیارەکانی
ئەم
کۆمیسیۆنە
لە
ئاست
مەسەلەکانی هاوپێوەند
لەگەڵ
مافەکانی
مرۆڤ
زەمانەتی
جێبەجێ
کردنیان
نەبوو
،
لە
ساڵی 2006
هاوکات
لەگەڵ
پیادەکردنی
هەندێ
ڕیفۆرم
لە
ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان،
ئەم
کۆمیسیۆنە پەرەی پێدرا و
بە
«ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی
نەتەوە
یەکگرتووەکان»
ناوی
گۆڕا
کە
تێیدا وەڵاتانێکی زیاتر بوونە
ئەندام
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمەڵی نەتەوەکان
ڕێکخراوەیەکی نێونەتەوەیی
بوو
کە
لە
ساڵی 1920 بەپێی پەیماننامەیەکی 26 مادەیی
کە
بەشێک
بوو
لە
پەیمانی ڤێرسای، دامەزرا.
ناوەندی
کۆمەڵە
لە
جێنێڤ
بوو
. کۆمەڵەی نەتەوەکان،
بە
دامەزراندنی «ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان» *
لە
ساڵی 1946
لێک
هەڵوەشا.
ئەم
کۆمەڵە
بەپێی مادەی 14ی پرەنسیپەکانی ویلسۆن (1856ــ 1919)، سەرکۆماری
ئەمریکا
، دامەزرا (بڕوانە
چواردە
مادەی ویلسۆن)
بەڵام
کۆنگرەی
ئەمریکا
پەسندی
نەکرد و
ئەم
وەڵاتە نەبووە
ئەندام
. جاڕنامەی
کۆمەڵە
، ئەندامانی
پابەند
دەکرد بەوەی
کە
ڕێز
بۆ
یەکتر
دابنێن و
دەسدرێژی
نەکەنە سەرخاکی
یەکتر
و
بۆ
ڕاهیکردنی کێشەکانیان،
ڕوو
نەکەنە
زەبروزەنگ
و
ئەم
کارە
بسپێرنە کۆمەڵەی نەتەوەکان.
کۆمەڵە
ساڵی
جارێک
دانیشتنی
ساز
دەکرد و نوێنەرانی
هەموو
ئەندامەکان تێیدا
بەشدار
بوون
. «لیژنەی
کۆمەڵە
» پێکهاتبوو
لە
15
ئەندام
،
لەوانە
ئیتالیا، ژاپۆن، فەرەنسە و بەریتانیا و دواتر ئەڵمانیا و سۆڤیەت
وەک
ئەندامانی
هەمیشەیی
کە
لە
ساڵیکدا
سێ
جار
دانیشتنی
ساز
ئەکرد. دادگەی جیهانی و ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی
کار
لە
ڕێکخراوە لاوەکییەکانی
کۆمەڵە
،
لە
ئەژمار
دێن
. گرفتی
سەرەکی
کۆمەڵەی نەتەوەکان ــ
هەر
وەک
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکانیش پێوەی ئەتلێتەوە ــ بریتییە
لە
نەبوونی
زەمانەتێک
بۆ
بەڕێوەبردن
و پیادەکردنی بڕیارەکانی
چونکە
ناتوانێ دەوڵەتە زلهێزەکان
بە
ئەنجامدانی
ئەو
بڕیارانە پێمل بکات.
سەرەتای هەڵوەشانەوەی
کۆمەڵە
،
ئەو
کاتە
بوو
کە
دەوڵەتە گەورەکان، دەستیان
دایە
داگیرکاریی و
کۆمەڵە
هیچ
کارێکی
لە
دەست
نەهات
.
بۆ
وێنە
ژاپون
لە
ساڵی 1931
بە
هەڵگیرساندنی شەڕی دووهەمی
خۆی
لەگەڵ
چین
،
لەم
کۆمەڵە
هاتە
دەرەوە
.
یان
هیتلەر
لە
ساڵی 1933
بۆ
پشت
ئەستوورکردنی
خۆی
، وەڵاتەکەی
لە
کۆمەڵە
کێشایە
دەرەوە
کە
دەرەنجامەکەی شەڕی جیهانی دووهەمی لێکەوتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا
ئەم
زاراوە
بە
بزاوتێکی
سیاسی
ئەفریقای باشووری دەگوترێت
کە
بۆ
بردنەسەرەوەی ئاستی
ژیانی
ڕەشپێستەکان
لە
ساڵی 1912
بنیاد
نراوە
.
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1926
لەگەڵ
کۆمەڵەی هێندییەکان یەکییان
گرت
تاکوو
ببنە نەتەوەیەکی
یەکگرتوو
. کۆنگرەکە
بە
ڕێبەرایەتی
سەرۆک
لیتۆلی (67ـــ 1952) و
بە
سوود
وەرگرتن
لە
شێوازی
نەرم
و
بەدەر
لە
شەڕەنگێزی، خەباتی
خۆیان
بە
دژی
ڕەگەزپەرستی
شێلگیرانەتر
کرد
بەڵام
لە
لایەن
دەسەڵاتەوە بەرەوڕووی توندوتیژی
بوون
و سەرکوت
کران
و
لە
ساڵی 1961 هەڵوەشێندرا. باڵی چەکداریی
کۆنگرە
ناسراو
بە
«شمشێری
گەل
»
لە
لایەن
نیلسۆن ماندیلا (1918ـــ ) دامەزرا
بۆ
ئەوەی
بەرپەرچی شەڕەنگێزییەکانی حکوومەت بداتەوە.
ئەم
بزاوتە
لە
وەڵاتانی دیکەی
جیهان
، نوێنەرایەتی سازکردبوو
تاکوو
ئەم
وەڵاتانە
بۆ
کۆتایی
هێنان
بە
ڕژێمی
ڕەگەزپەرستی
لەگەڵ
خۆیدا
هاودەنگ
بکات و بتوانێ
دەسەڵات
بگەڕێنێتەوە
بۆ
ڕەشپێستەکان.
لە
ساڵی 1990، دوابەدوای
ئەو
گۆڕانکاریانەی
کە
لە
زۆربەی ناوچەکانی
جیهان
ڕوویاندا
دەوڵەتی
ئەفریقای باشووری،
چەند
هەنگاوێکی
بۆ
لابردنی یاساکانی
ڕەگەزپەرستی
هەڵێنا. گرنگترینی
ئەم
هەنگاوانە
کە
لە
لایەن
دۆ
کلۆرک، سەرکۆماری
ئەم
وەڵاتە (1990) ڕاگەیاندرا
بریتی
بوون
لە
:
ـــ کۆنگرەی نەتەوەیی
ئەفریقا
،
بە
شتێکی قانوونی ڕاگەیاندرا.
ـــ
ڕزگار
کردنی خێرای نێلسۆن ماندیلا ڕێبەری
کۆنگرە
لە
بەندیخانە
. (ماندیلا،
لە
ساڵی 1962
پاش
گەڕانەوەی
لە
کۆنفرانسی«بزاڤی
ڕزگاری
و
یەکیەتی
ئەفریقا
»
کە
لە
ئادیسابابا
بەڕێوە
چوو
،
بە
تاوانی بەزاندنی
سنوور
، دەکەوێتە
بەندیخانە
و ماوەی 28
ساڵ
لە
زیندان
دەبێت).
لە
ساڵی 1994،
یەکەمین
هەڵبژاردنی دیموکراتیک
لە
ئەفریقای باشووری
بەڕێوە
چوو
. کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقای باشووری زۆرینەی کورسییەکانی
پەرلەمان
دەبێتەوە و نێلسۆن ماندێلا
وەک
سەرکۆمار
دیاری
دەکات.
بەڵام
پاش
ماوەیەک، ماندێلا
کورسی
دەسەڵات
بۆ
کەسانی
دیکە
جێدەهێڵێت و
لە
سیاسەت
دوور
دەکەوێتەوە،
هەر
بۆیە
وەک
کەسایەتییەکی ناوداری
ئەفریقا
و
جیهان
دەمێنێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
یانزەی سێپتەمبەر 2001
بەو
ڕوداوە تیرۆریستییە دەگوترێ
کە
بووە
هۆی
لەناوچوونی نزیکەی 3
هەزار
کەس
لە
دانیشتوانی
دوو
تاوەرە ئەفسانەییەکانی ڕێکخراوەی
بازرگانی
جیهانی و وەزارەتی
بەرگری
ئەمریکا
بەهۆی خۆپێکادانی
سێ
فڕۆکەی نەفەرهەڵگر
بەم
بینایانەدا.
پاش
ئەم
ڕوداوە وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
ڕایگەیاند
کە
جیهان
«
یا
دۆستی
ئێمەن
یا
دوژمن
» !
ئەم
کارەساتە بڕگەیەکی
زۆر
گرنگی
مێژووی
ئەمریکا
لە
ئەژمار
دێت
.
1
2
3