ئاودان، ئاودێری، ئاویاری، ئاڤدان، ئاویاری. کردنەوەی ئاودێری

کنایه از شاشیدن

بریەتیە لە میز کردن

«کنـ.» میز بە خۆدا کردن، میز دەبنەخۆ کردن. □ «سەری وەبن کڵاوی کەوتووه، ئاوی گەرمی لە ژێر دەڕوا»

هاویشتن

انداختن

هاویشتن، فڕێدان، ئاڤیتن

«مستـ. متـ.» ۱- بە قەوەت فڕێدانی شتێک بۆ ئەولاولا، بە جۆرێکی وا کە بەسەر زەویدا نەڕوا: تیرێکی ئاوێشت، ئەو تەسبیحەت بۆچی وا ئاویشت وەختە بوو کوێرمان کەی، ئێسقانێ بۆ سەگەکە باوێژە. ۲- خستنە کار و بەکارهێنانی چەک: تۆپێکی ئاوێشتە سەنگەرەکە لێی نەدا، پەنجا کەس زیاتر بە جارێ لە زەماوەندەکەدا تفەنگیان داویشت. ۳- «کئێر.» حیساب کردن بە چۆرت «ئامرازێکە بۆ حیساب» : ئەوە چەند جاری ئاویشتووە هەر دەکا۳۲۵تمەن و دوو قڕان. ئەوەی داومانەتێ بیئاوێ و ئەوی داویشێتی لێی دەرکە بزانە چەندیی لەسەر دەمێنێ. ۴- فڕێ دانی شتێک بۆ کەسێک.: هەر جغارە بوو دەی ئاویشت. ٭ئاویتن، ئاویژتن. «بکـ.» ئاڤیتن. هاویتن، هاویشتن. تێبــ.ینی: وادەزانم ئەسڵی ئەم مەسدەرە «ئاویژتن» ە و دەنگی «ژ» یەکە لە جیرانەتی دەنگی «ت» دا بۆتە «ش». لە سەرف کردنا بۆ زەمانی ڕابردوو «ش» و بۆ حاڵ و ئاییندەش دەبێتەوە «ژ» : ئاویشتم، داوێژێ، باوێژە. تێ ئاویشتن_ [تێ «پێبفـ.» +ئاویشتن] «مستـ. متـ.»، «مکـ.» ۱-شتێک خستنە ناو شتێک یا چێگەیەکەوە.: بەردێکی دە چاڵاوەکە ئاویشت تا بزانێ چەند قووڵە، خۆی دە باوەشی دایکی ئاویشت، لە ترسان خۆی دە پشت پیرۆتی ئاویشت. ۲- ئاگر و ئاو کردنە ناو سەماوەرەوە و سازکردنی بۆ چا لێنان. سێ جەمە سەماوەریان تێداویشت. ئەوە هێشتا سەماوەرەکەتان تێ ناویشتووە؟٭تێ خستن، تێ ئاویتن. دەراویشتن_ [دەر «پێبفـ..» +ئاویشتن]، ۱- «مستـ. لا.» هاتنە دەری «تۆ» ی دەغڵی چاندراو لە زەوی بە هۆی سارد و سۆڵی و بەستەڵەکەوە.: ئەوساڵ گەنم هەمووی دەری ئاویشت. ۲- «مستـ. متـ.» کەم کردنەوە و فڕێدان لە کێشانەی ئەو شتانەی بە تەرازوو دەکێشرێن، بۆ هەر مەبەستێ بێ.: دوو کیلۆی بۆ «دۆک» ەکەی لێ دەرئاویشت. جێگەی ئەم ماستە بکێشەوە و لێی دەرئاوێ. ٭لێدەرکردن، لێ داشکاندن «تەنیا بۆ مانای دووەم». دەراویتن «بۆ هەموو ماناکان». هەڵاویشتن_ [هەڵ «پێبفـ.» +ئاویشتن]، ا» «مستـ. متـ.» ۱- بە قەوەت شتێک بەرەولای ژوورەوەی خۆ فڕێدان. * «تفت هەڵاویشتبا دەیبەست» «کنـ.» زۆر سەرما بوو. «بەرد هەڵاوێژە و سەری خۆتی وەبەردە»، «کنـ.» هەرچی بکەی فایدەی نییە. ۲- بە باکردنی خەرمان، شەن کردن.: ئیمڕۆ گەنمەکە هەڵاوێژن. ۳- تەتەڵە کردنی هەندێ شت «بۆ خاوێن کردنەوەی» : تووتنەکەی وا هەڵاویشتووە، هیچ دەماری پێوە نەماوە. ب_ «مستـ. لا.» ۱- بە توندی لاق لە عەرزی دان و بە گوڕ خۆ بە حەوا بەرزکردنەوە «لە هەڵپەڕکێدا» : هەڵی ئاوێ لە کاکت کەوێ. ۲- هەڵبەزێنەوە و جووڵانەوەی هەندێ جێگەی لەشی ئینسان: هەرچی دەماری لە لەشدابوو هەڵی داویشت. نێر هەیە سەری دڵی هەڵباوێ. * هەڵاوتین.

ئاوێژتن، فڕێدان، هاوێژتن

آرایشگر، پیرایەبند، سرآر، سرآر، آرا، آرایندە، آرایش کنندە.

دەقدەر، بەزەککەر. [ڕازێنەر]

ماشطە، مشاطە، مزین.

جاسووس

ئایشتە

ئاەکێشان

ووشتر

کوتن، گۆتن، ووتن

تیۆرییەک لە بارەی پێوەندی تاک و دەوڵەت و بنەماکانی دەوڵەت لە بەرانبەر تیۆری کۆن کە سەرچاوەی دەسەڵاتی دەوڵەت وەکوو «مافێکی خواوەندی» لەئەژمار دێنێ. بەپێی ئەم تیۆرییە سەرچاوەی دەسەڵاتی دەوڵەت ئیرادەی گشتیی خەڵکە و لە هەر سیستەمێکی سیاسیدا دەبێ خواستی هەموو شارۆمەندان لە بنیاتنانی ئەو سیستەمەدا لە بەرچاو بگیرێت. ئیرادەی هەموان، گشتێکی تێک تەنراوە کە بڕیارەکانی ئاوەزمەند و ڕاست و ڕەوایە و بەپێی بەرژەوەندی هەموان و لەسەرووی خواستی تاکەکەسەوەیە.
ئەم تیۆرییە لە جیهانی ئەمڕۆدا گرینگییەکی زۆری پێدراوە. چونکە زۆربەی سیستەمە سیاسیەکان خۆیان بە نوێنەر و فەرمانبەری ئیرادەی گشتی دەزانن و ئەم چەمکەش لەژێر سەردێڕی «ئیرادەی نەتەوە» و ئیرادەی گەل و … ناوبردە دەکەن.
ئەم تیۆرییە لە لایەن فەیلەسوفی فەرەنسی «جان جاک ڕۆسۆ»، لە کتێبی پەیماننامەی کۆمەڵایەتیدا بە تێر و تەسەلی باس کراوە. «ڕۆسۆ» ئەم کتێبە بە پرسێک لە کێشەی دەوڵەت دەستپێدەکات کە: چۆن دەوڵەت بنیات دەنرێ و کێ بنیاتی دەنێ؟ هەر خۆشی لە وەڵامدا دەڵێ: دەوڵەت دەرئەنجامی کۆبوونەوەی کەسانێکە کە بە خواستی خۆیان دەست لە دۆخی ئازادی«سروشتی» بەردەدەن و پێمل ئەبن بە کۆتوبەندی ڕێسایەکی سیاسی و یاساکانی. چونکە پاش ئەوەی مرۆڤ ژیانی سروشتی و کێویی خۆی بەجێهێشت و پێی نایە ژیانێکی کۆمەڵایەتیییەوە، گۆڕانێکی گەورەی بە سەرا دێت. ئینجا زۆر و ستەم و هەڵشاخانی غەریزی جێی خۆی ئەدا بە عەداڵەت و داد و بە پێچەوانەی ڕابردوو لە بەرانبەر یاسا ئەخلاقییەکاندا چۆک دادەدات. کەواتە بنیاتنەری دەوڵەت، ئیرادەی گشتییە و هەر ئەم خواستەیە کە باڵادەست و یاسادانەرە. بەم بۆنەوە ملکەچکردن بۆ یاسا شتێکی حاشاهەڵنەگرە چونکە یاسا ئازادی بۆ هەمووان دەستەبەر دەکا و ئەگەر کەسێک بێ قانوونی بکات، ئەبێ بە زۆرەملی لە بەرانبەر یاسادا چۆکی پێدابدرێ. بە حوکمی ئەم گوشارەیە کە ئازادییەکەی پێ ئەبەخشرێتەوە. تاک لەناو کۆمەڵگەی سیاسی و بە فەرمانی قانوونە کە شوناسی ئەخلاقی بە دەست دەهێنێ. چونکە لە بێسەرەوبەرەیی ڕزگار دەبێ و پابەندی ڕێسای ئەخلاق و ماف دەبێ و کڵاوی خۆی دەکاتە قازی کردارەکانی خۆی. چەندە ڕێسای سیاسی لەگەڵ ئیرادەی گشتی هاوتەریب بێت، ئەوەندەش تاک هەلومەرجی گەشەی ئازاد و ڕاستەقینە و ڕێگەی بەرەو فراژووتنی خۆی باشتر ئەدۆزێتەوە. بەم پێیە لە ڕوانگەی «ڕۆسۆ»وە کۆمەڵگەی سیاسی، خاوەنی ئیرادەیەکی ڕەها و بێ هەڵە و بێ بەدیلە.
پاش «ڕۆسۆ» چەمکی ئیرادەی گشتی، بۆتە بابەتی سەرەکی چەند فەلسەفەی سیاسی بەڵام ئەم فەلسەفانە لایەنگری دیموکراسی و دەسەڵاتی گشتی نەبوون. بۆ وێنە «هێگڵ»، فەیلەسوفی گەورەی ئەڵمانی لە کتێبی «فەلسەفەی حەق» ، ستایشی «ڕۆسۆ» دەکات کاتێک، «ئیرادە بە بنەڕەتی دەوڵەت» لە قەلەم دەدا، بەڵام لە لایەکی دیکەوە لۆمەی دەکات کاتێک، بە «خواستی گشتی» ناوبردەی دەکات چونکە زمانحاڵی خۆی لە کۆنگرەی گشتیدا دەدۆزێتەوە. «هێگڵ» دەڵێ: ڕەنگە گومانیان وا بێ کە ئەو شتەی دەوڵەت ڕادەگرێ، «زۆر» بێت، بەڵام لە ڕاستیدا ڕاگری دەوڵەت هەمان هەستی تەکوزییە کە هەموان لێی بەهرەوەرن. دەوڵەتی «هێگڵ»، ڕۆح یان خواستێکی باڵاترە لە ڕۆح و خواستی شارۆمەندان و دەزگەکانی دەوڵەت کە درێژە دەدات بە ژیانی شارۆمەندان. ئەو شتەی کە شارۆمەندان بەرەو دەوڵەت ڕادەکێشێ ڕەگەزی عەقڵە لە ئیرادەکانی ئەواندا.
بەم جۆرە ئیرادەی گشتی کە لە لایەن «ڕۆسۆ»وە چەمکێکی ڕەها و بێنیاز لە تاک سەیر کراوە دەگات بە «هێگڵ» کە دەوڵەت وەکوو بوونێکی پابەند بە ڕەوتی جووڵەی مێژوویی«رۆحی ڕەها» سەیر دەکرێت. ئەم تیۆرییە بەدەر لە ئاوەزی مرۆڤ سەرەنجام لە سەدەکانی 18 و 19 ئەبێتە ژێرخانی تیۆرییە دیموکراسییەکان و لە سەدەی بیستەمدا ئەبیتە هۆی بەدیهاتنی ڕژێمە توتالیتارەکان.
«ڕۆسۆ»، کۆمەڵگە سیاسییە ئایدیاڵییەکەی خۆی بە کۆمەڵگەیەکی بچووک دەزانی کە تێیدا هەموو خەڵک بە بەشداریکردنی ڕاستەوخۆ، ئیرادەی خۆیان بەکار دەهێنا. بەڵام لە شۆڕشی مەزنی فەرەنسەدا ـــ کە «ڕۆسۆ» لە باری فیکرییەوە کاریگەریی لەسەر ڕێبەرەکانی دانابوو ـــ پیادەکردنی ئیرادەی گشتی شێوەی پەرلەمانی بە خۆوە گرت و هێدی هێدی لەبری ئەم چەمکە «خواستی نەتەوە» یان «خواستی نەتەوەیی» بەکار هێنرا. پاشان بە گەشەسەندنی ناسیۆنالیزم و سوسیالیزمی نوێ، ئیرادەی گشتی بە ناوی «خواستی نەتەوەیی» یان «خواستی کۆمەڵ» پیرۆز کرا، تا ئەو شوێنەی کە ئێستە لە هەموو جیهاندا دەسەڵاتی دەوڵەتەکان بەم ناوە دەرکراوە و زۆربەی شەڕ و کێشە سیاسییەکان بەم ناوە پاساو ئەدرێت.

ارادەی عمومی- خواست همگانی

General will