فەلسەفەی سیاسی، نەک بە واتای مێژووی ئەندێشە سیاسییەکان بەڵکوو بە مانای بیرکردنەوە لە سیاسەت بە شێوەیەکی فەلسەفی بریتییە لە تێگەیشتن و ڕوونکردنەوەی ماهییەت و سروشتی حوکم کردن و فەرمانکردن، پەیڕەوبوون و ملکەچکردن، پێویستیی و غایەتی دەوڵەت و کۆمەڵگە، هۆی وجوودیی دەوڵەت و باشترین شێوازی ڕێخستنی ژیانی سیاسی مرۆڤ بە مەبەستی دابینکردنی ئامانجە سەرەکییەکان واتە عەدالەت و ئازادی. هەر کام لە قوتابخانە سیاسییەکان، بە ڕێبازی تایبەتی خۆیانەوە خەریکی ڕوونکردنەوەی ئەم مەسەلانە بوون. بۆ وێنە لەنگەرگرتن لەسەر بەڵگاندنیی ئەقڵی لە فەلسەفەی سیاسی ئەرەستۆ، بەڵگاندنی لۆژیکی و ئینتزاعی لە فەلسەفەی سیاسی تۆماس هۆبز، ئەقڵی سەلیم و مافە سروشتییەکان لە فەلسەفەی سیاسی جۆن لاک و جەخت کردن لە سەر ئەقڵی گشتی لە فەلسەفەی سیاسی هێگل لە جوملەی مێتۆدە سەرەکییەکانی فەلسەفەی سیاسی لە ئەژمار دێن.
فەلسەفەی سیاسی، سەرقاڵی وەڵامدانەوە بە پرسیارگەلێکە لە بارەی حکوومەت، هاووەڵاتی (شارۆمەند) و دەوڵەت و زۆر ناچێتە ناو ناخی حکوومەتێکی تایبەت و خۆی لە شێوازەکانی فەرمانڕەوایەتی نادات. ئەو پرسیارانەی کە فەلسەفەی سیاسی وەڵامیان دەداتەوە، بریتین لە: بۆچی مرۆڤ دەبێ پەیڕەوی حاکمییەتی وەڵاتەکەی خۆی بێت؟ ئایا جگە لە ترس، هۆکارێکی دیکە هەیە بۆ ئەم پەیڕەوکردنە؟ ئایا ئێمە پێویستمان بە دەوڵەتەکان هەیە، یان بە بێ ئەوان دۆخێکی باشترمان دەبێت؟ ئازادی چییە؟ هاووەڵاتیان، دەبێ تا چ ڕادەیەک لە ئازادی بەهرەوەر بن؟ یەکسانی و عەدالەت چییە و ئایا شتێکی پەسند کراوە؟
فەلسەفەی سیاسی، لە سەر بنەمای ئەم گریمانە سروشتییانەی مرۆڤ داڕیژراوە کە چوار تەوەر لە خۆ دەگرێ: یەکەم، ئایا مرۆ خۆبەخۆ، بوونەوەڕێکی تاکباوەڕە یان باوەڕی بە کۆمەڵە؟ دووهەم، ئایا مرۆڤ بوونەوەرێکی سیاسی (مەدەنی) یە یا ناسیاسی و غەیرە مەدەنی؟ سێهەم، ئایا مرۆڤ خۆبەخۆ بوونەوەرێکی ئەقڵانی و سەربەستە یان بێئاوەز و مەجبوورە؟ چوارەم، ئایا لە ڕاستیدا مرۆڤ ڕووەو فراژوتنە یان بەرەو پووکانەوە و تیاچوون دەڕوات؟
فەلسەفەی سیاسی، باسەکانی ماهییەت و سەرچاوەی دەوڵەت گرێ دەداتەوە بە بایەخ و غایەتەکانی ژیانی سیاسی مرۆڤ و باشترین شێوازی حکوومەت. لەم ڕوانگەوە تێڕامان لە بارەی باشترین شێوازی حکوومەتکردن دەبێتە گرینگترین مەسەلەی فەلسەفەی سیاسی.
لەبارەی بەنرخترین بەرهەمەکانی بواری فەلسەفەی سیاسی، دەکرێ ئاماژە بدەین بە کتێبی کۆمەڵگەی کراوە و دوژمنەکانی کە لە لایەن کاڕۆڵ پۆپێر لە کاتی شەڕی جیهانی دووهەم، (1945) نووسراوە. لەم کتێبەدا نەندێشەکانی چوار فەیلەسوفی گەورەی سیاسی واتە پلاتۆ، ئەرەستۆ، هێگل و مارکس کەوتوونە بەر باس و لێکۆڵینەوە. کتێبێکی دیکە لەم بابەتە، کتێبی تیۆرییەک دەربارەی عەدالەت، نووسینی جۆن ڕاڵزە کە لە ساڵی 1972، بڵاو کرایەوە. ڕاڵز، تیۆرییە سیاسییەکەی خۆی لە سەر دوو بنەما ئاڕاستە دەکات: یەکەم، ئەوەی کە دەبێ هەموان بە باشترین شێوە لە ئازادییە سەرەکییەکان بەهرەوەر بن. دووهەم، جیاوازی سەروەت و دارایی تا شوێنێک چاوپۆشی لێدەکرێ کە بە قازانجی هەژارترین توێژی کۆمەڵگە تەواو بێت.
بەگشتی دەکرێ بڵێین، گرێکوێرەی فەیلەسووفانی سیاسی، پەیجۆری و بنگیری بنەمایەک بووە بۆ عەدالەت یان قانوونێکی یەکسان بۆ کۆمەڵگە. کێشەی فیلسووفانی سیاسی لە سەر چەمکی عەدالەت دەگەڕێتەوە بۆ سێ مانای جیاواز کە لێی بۆتەوە. هەندێک عەدالەتیان بە یەکسانی لە قەڵەم داوە و هەندێ لەبەرچاوگرتن و ڕەچاوکردنی لێهاتوویی و شایستەبوون بە مەرجی عەدالەت ناوبردە ئەکەن، هەندێکیش دابینکردنی پێداویستییەکان بە پێودانگی عەدالەت ئەژمێرن.

مکتب سیاسی

Political school

قوتابخانەی سیاسی بەو تیۆرییانە دەگوترێ کە دەربارەی دەوڵەت، حکوومەت و شێوەی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە لێکۆڵینەوە دەکات. قوتابخانە سیاسیەکان بەو مانایەی کە ئیمڕۆکە مەبەستمانە مێژوویەکی دوور و درێژیان نییە بەڵکوو بەرهەمی گۆڕانکارییە فیکرییەکەی سەردەمی ڕێنسانسی ئەورووپایە بە تایبەت سەروبەندی شۆڕشی مەزنی فرەنسی کە بزاوتە سیاسیەکان بە ئایدیۆلۆژیایەکی تایبەتەوە هاتنە مەیدانەوە. لە باری مێژووییەوە، ڕەوتی پەیابوونی قوتابخانە سیاسیەکان وابووە کە سەرەتا ئەندێشەی ئازادیخوازانە (لیبرالیزم) و تاک باوەڕانە (تاک پەروەری) سەری هەڵداوە. دواتر، پاش ڕووخانی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان و هاتنە ئارای مەسەلەی نوێی کۆمەڵایەتی و ئابووری، ڕێبازی کۆمەڵخوازی و سۆشیالیستی بەدیهاتوون.
ئەم قوتابخانانە هەندێ جار وەک لیبرالیزم (بڕوانە ئازادیخوازی) یا فاشیزم ژێرخانێکی فەلسەفییان نییە بەڵام هەندێکی دیکە لەم قوتابخانانە وێڕای خستنەرووی تیۆری دەربارەی حکوومەت، بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات بە ئامرازێک دەزانن بۆ گەیشتن بە ئامانجی سیاسی و کۆمەڵایەتی کە ئەمانە لە ڕاستیدا بە ئایدیۆلۆژیا لە قەڵەم دەدرێن. بۆ وێنە کۆمۆنیزم و سۆشیالیزم کە ڕیشەی هەردووکیان دەگەڕێتەوە بۆ مارکسیزم.
قوتابخانەی فرانکفۆرت: بڕوانە مارکسیزمی نوێ.

حاڵەتێک کە تێیدا هاوسەنگی سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی شێوابێت. قەیرانە سیاسییەکان بەپێی ئاستی بەربڵاوی و پانتای جوگرافی، بە دوو جۆری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی دابەش دەکرێن. قەیرانی ناوخۆیی وەک، ململانێی کرژی سیاسی نێوان حیزب و لایەنە سیاسییەکان بۆ وەدەست هێنانی دەسەڵات، سەرهەڵدانی ناکۆکی جیددی لە نێوان باڵەکانی حکوومەت، کۆدەتای سەربازی، مانگرتنی درێژخایەن، شۆڕش و پێکدادانی ئەتنیکی و شەڕی چریکی. ڕیشەی قەیرانی سیاسی ناوخۆ تەنیا ناگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەی کاربەدەستانی ناوخۆی وەڵاتەکە بەڵکوو لەم چاخەدا زۆربەیان لە ژێر کاریگەری دیاردە سیاسی و ئابوورییەکانی ناوچەکە و هێزە بان ــ ناوچەییەکان سەرهەڵئەدەن.
قەیرانی سیاسی نێودەوڵەتی، بریتیە لە هەلوومەرجێکی چاوەڕواننەکراو کە لە ئەنجامی پێوەندی دوو یا چەند وەڵات سەرهەڵدەدات، بۆ وێنە، ناکۆکی نێوان دوو وەڵاتی دراوسێ کە لە ساردبوونەوەی پێوەندی سیاسییەوە بگرە تاکوو شەڕ تەشەنە ئەسەنێت.

بحران سیاسی

Political Crisis

حقوق سیاسی

political rights

مافی سیاسی بریتییە لەو مافانەی کە لە یاسای گشتی ناوخۆیی، تەنیا بە هاووەڵاتیانی خۆجێیی وەڵاتێک دەدرێ و بۆ بەهرەمەند بوون لێی دەبێ ببیتە شارۆمەندی ئەو وەڵاتە. کەواتە ئەم مافە بۆ خەڵکانی بێگانە و هەندەرانی لە ئارادا نییە تاکوو نەتوانن لە کاروباری ناوخۆیی وەڵاتێکی دیکە دەستێوەردان بکەن. هەندێک پێیان وایە کە بەخشینی ئەم مافە بە کەسێکی لاوەکی، دژایەتی هەیە لەگەڵ یاسا نێونەتەوەییەکاندا، کەواتە بۆ ڕێزگرتن لەم یاسایەش بێت دەوڵەتان، ئەم مافە نابەخشن.

انسان شناسی سیاسی

political anthropology

ئەم لقە زانستییە ئاوێتەیەکە لە زانستی مرۆناسی کەلتووری و زانستی سیاسەت کە سەروکاری لەگەڵ هەندێ لە قووڵترین کێشە سیاسیەکانی کۆمەڵگە سەرەتاییەکاندا بووە. لە ڕوانگەی زۆربەی مرۆڤناسانی سیاسییەوە، هەموو بەستێنەکانی ژیان کەمتاکورتێک خەسڵەتێکی سیاسییان هەیە و ژیانی کۆمەڵایەتی تێکڕا پێکهاتێکە لە سێکوچکەی ململانێ، دەسەڵات و سوڵتە. یەکەمین ئاسەواری مرۆناسی سیاسی کتێبی فریدریش ئێنگڵس بوو لە ژێر سەردێڕی سەرچاوەی خێزان، خاوەندارێتی تایبەت و دەوڵەت (1844).
لەم سەردەمەدا موتاڵاکردنی پێوەندییەکانی دەسەڵات لە ناخی ستراکتووری خێزان، عەشیرە، نەتەوە و زایەند (جێندەر) بە تایبەت لە وەڵاتانی بەرەو پێشکەوتن، بۆتە بابەتێک بۆ مرۆناسانی سیاسی. ململانێ و مشتومڕی سیاسی لەم وەڵاتانەدا زۆرتر لەسەر ئەم مەسەلانەیە و بە تایبەت باسکردن لە دواهاتی سیاسی ئەتنیکی و کێشمەکێشی نەتەوەیی کەوتۆتە بەر سەرنجی مرۆناسی سیاسی. جیاواز لەم باسە تازانە، بابەتی کلاسیکی مرۆناسی سیاسی ئێستاش هەر شێوازە سیاسییەکانی پێش دروسبوونی دەوڵەتە. یەکەمین شێوازی ڕێکخراوەیی ژیانی سیاسی لە قەوارەی هۆزەکان سەری هەڵدا کە ستراکتووری دەسەڵات لە ناویاندا لە سەر پێوەندی خزمایەتی سازدرابوو. چەند هۆکارێک بوونە هۆی گۆڕینی ئەم شێوازە سیاسییانە بەرەو دەوڵەتی ڕێکخراوەیی کە بریتین لە: بەرفرەوان کردنی جوگرافیای دەسەڵاتی هۆزەکان و سەرکەوتنیان، زیادبوونی بەرهەمی کشتوکاڵ، زۆربونی حەشیمەت، پەرەسەندنی بێعەدالەتی کۆمەڵایەتی، پەرەسەندنی بازرگانی و گەورەبوونی شارەکان.
مرۆڤناسی سیاسی، بۆ مرۆڤ وەک مرۆڤێکی سیاسی دەڕوانێ و تایبەتمەندییە هاوبەشەکانی هەموو ڕێکخراوە سیاسییەکان لەباری مێژوویی و جوگرافییەوە پێناسە دەکات. ئەم واتایە لە کتێبی سیاسەتی ئەرەستۆ کە لە بنەڕەتدا مرۆڤ بە بوونەوەرێکی سیاسی دەزانێت، بەرچاو ئەکەوێت.

هاوسەنگی سیاسی بریتییە لە بەرگری کردن لە دەستبەسەراگرتن و تەراتێنی زلهێزەکان لە گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا.

موازنه سیاسی

Political Balance

خەڵکانێک کە ئەزموون و ڕووداوە سیاسییەکانی زەمەنێکی دیاریکراویان بە چاوی خۆیان دیبێت، بە وەچەی سیاسی پێناسە دەکرێن.

نسل سیاسی

Political Generation

بریتییە لە هەر چەشنە هەوڵ و تەقەلای دەوڵەتێک لە بەردەم دەوڵەتێکی دیکە بەمەبەستی بەدواداچوونی مافی هاووەڵاتیانی خۆی و پشتیوانی کردنیان کە لە قەڵەمڕەوی وەڵاتێکی بیانی شەڕیان پێ فرۆشتبێتن و دەستدرێژی کرابێتە سەریان.