تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



ئەوەندەی بڵەی یەک و دوو
(کن.) خیرایی زۆر.
بازی یەقین
(نت.)، (مک.) تم: بازی دەوڵەت. ((سبحەینێ کە ڕۆژ کراوە، مەجلیسی تاقیقی گیراوە، بازی یەقینیان هێناوە، هەردووک چاوی بەستراوە، هەڵیان ئاوێت ڕاوەستاوە، لە هەوای لەنگەر بەستراوە، سەربەرەژێر هات گەراوە، ئیکلامی فەرخی کێشاوە)) (تحفە، ب٢، ل- ١٤٢/١٤١).
به یەوه
[[؟]]
«نا» کۆمەڵه بە فرێکی «نا» له شوێنانەوه هەڵیگرتبێ و دەشوێنێکی قووڵی پەستاوتبێ. تێبــ.- هەموو ئەو فەرهەنگانە ی لەبەر دەستما بوون پشکنیمن، تەنیا مامۆستا تەوفیق وەهبی ئەم وشەیەی نووسیبوو.
بەفری یەکشەوه
[[1-_ به‌فر+ -ئی+ یه‌ک+شه‌و5-_ئه/1]]
«نت.» 1_ هەر بەفرێکی شەوێک بەسەر بارینیدا تێپەڕیبێ و هێشتا تۆز و خۆڵی لێ نە نیشتبێ و بۆر و چڵکن نەبووبێ. 2- «کن.» ڕەنگی زۆر سپی.
بەندە یەتی
[[2- به‌ند/1+ ئه‌تی]]
«حمس.» تم: بەندەیی.
برایەتی
[[برا/١+ئایه‌تی/١]]
«نت.»، «حمس.» ١- پێوەندی نێوان ئەو کەسانەی دایک و باب یا یەکێک لەو دوانەیان یەک بن. ٢- «مج.» پێوەندی دۆستانەی نێوان دوو یا چەند کەس یا نێوان میللەتان و نەتەوەکان:: برایەتی کورد و عەڕەب * برایی.
ئازایەتی
[[ ١- ئازا + ئەتی] ]
«حمسـ.» نەترسان، بەجەرگ بوون: ئەو ئازایەتی ئێوە دەینوێنن لە دەس کەم کەس دێ، ئازایەتی مەڵا عەوڵای جووتیار دە گێڕانەوە نایە.
ئازیەت
[[ = عا.: عزاء ]]
«نا.» سەرەخۆشی، تازیە. □ شیرینی قامەت قیامەت نەوەرد سەڵای فەرز بەرگ ئازیەتی ئاوەرد «مەولەوی: مکبـ ــ ١١١» * پرسە، «بکـ.» بەهی.
ئازیەت بار
«ستـ.» کەسێکی مردووی لێ مردبێ. تازیەدار.
ئازیەت باری
«حمسـ.» لە حاڵی تازیەدابوون.
ئازیەتی
[[ ئازیەت + ٣- ئی] ]
«ستـ.» هەرچی پێوەندی بە تازیەوە هەبێ. □ ئەویچ تا مانگێ شەڕاب نەنۆشا بەرگ سەودای ئازیەتی پۆشا «خانا ــ ٤٢٥»
ئاشنایەتی
[[ ئاشنا + ئەتی ]]
ئاغایەتی
[[ ئاغا + ئه‌تی ]]
«حمس» ١ - مڵکداری، سەرۆکایەتی عەشیرەتان: ئاغایەتی لەم زەمانەدا باوی نەماوە. ماڵی حەمەدئاغای چەند پشت ئاغایەتی مامەشانیان کردووە. ٢- چۆنێتی و پایەی ئاغا، گەورەیی.: ئاغایەتی هەر لەخۆی دەوەشێتەوه، ئاغایەتی کارێکی هەروا هاسان نیە. * ئاغایی.
ئاواڵایەتی
[ئاواڵ + ئایه‌تی]
«حمسـ.»، «مکـ.» تمـ: ئاواڵەتی.
ئاویەدان
[[ئاویە+دان]]
«مستـ. متـ.»، «سنـ.» دە دار و دیوار هەڵسوونی قوڕ «ئاویە»، لێک و لووس کردنی دیواری ناوماڵ ٭سواغ دان.
ئایەت
[[=عا.: ئایەت]]
«نا.» هەر ڕستەیەک لە قسەکانی قوڕئان کە لە سەری ڕادەوەستن. «... الحمد للە رب العالمین ٭تێبــ.ینی: ئەم وشەیە بە هۆی ئیسلامەتی و خوێندنی قوڕئان کەوتۆتە زمانی کوردییەوە، ئەگەرچی لە عاڕەبیدا بە مانای «نیشانە» و «بەڵگە» و ئەو جۆرە شتانەش هاتووە، بەڵام لە زمانی ئێمەدا هەر ئەو مانایەی هەیە کە باس کرا. ٭بەند. ئایە تە لکورسی_ «عا.: آیەالکرسی»، «نتـ.» چەند ئایەتێکی قوڕئانە، موسڵمانانی کورد پاش هەموو نوێژێک و لە وەختی مەترسیشدا بۆ دوور خستنەوەی «بەڵا» دیخوێنن. «... اللە لا الا الا هو ٭الحی القیوم...» «قوڕئانی پیرۆز: سووڕەتی ئەلبەقەڕە»
ئایەتی
. «- ئایەتی» _ «پبـ.» ۱- بە دوای ناوێکەوە «زات یا مەعنا» دەنووسێ و ناوێکی تر «مەعنا» ی لێ دروست دەکات کە بەیانی حاڵەتی کەسێ یا شتێ دەکا.: «کوردکوردایەتی، «عەبد» عەبدایەتی «خوشک» خوشکایەتی. ۲- دەلکێ بە دوای ناوی عێل و عەشیرەتانەوە دەیکا بە ناوی نیشتمانی ئەوان: «باڵەک» باڵەکایەتی، «سوێسنی» سوێسنایەتی «شینکی» شینکایەتی، «گەورک» گەورکایەتی، «مەنگوڕ» مەنگوڕایەتی. تێبــ.ینی: ئەسڵی ئەم پاشبەندە بە لای منەوە، لە نیزیک ترین قۆناغی پێش ئێستایدا «هایەتی» بووە کە لە «ها=هەیە+ئەتی=پاشبەندی وجوود» پێکهاتووە. ها، لە هەندێ بن لەهجەکان «جافی و...» بەم مەعنایە دەگوترێ: «خاڵێ «ها» وە بان سەر گۆنای پیرۆز، وەک چرای تۆرەن وە بان «نەکەرۆز» ».
ئایەکوو
«ئمـ.»، «سیمـ.» تمـ: ئاخوا.
ئیجازەی مەلایەتی
(نت.) کاغەزێکە مەلایەک دەیدا بەو مەلایەی کە قوتابی خۆی بووە و دەرسی پێ گوتووە، شایەدی بۆ دەدا کە خوێندنی تەواو کردووە و بۆتە مەلا (لێ بۆتەوە).
ئەزیەت
[[=عا.: اذیە]]
«نا.» ڕەنج، ئازار، زەحمەت. ٭ئەزێت، عەزێت.
ئەزیەت خواردن
[[عا. کو.]]
«مستـ. لا.» تمـ: ئەزیەت کێشان.
ئەزیەت دان
[ [عا. کو.] ]
«مستـ. متـ.» ۱- ئێشاندنی لەشی کەسێک یا گیاندارێک بە لێدان و دارکاری و ئەوجۆرە شتانە. ۲- ماندوو کردنی ئینسان یا هەر گیاندارێک، بە کار پێکردن و هات و چۆ پێکردن. ۳- چەوساندنەوەی کەسێک بە هەرجۆرێک بێ. «جارێک من پێم وت خۆتم نیشان دە» «فەرمووی نامبینی خۆت ئەزیەت مەدە» «پیرە مێرد- ۴۲۱» ٭ئەزێت دان، ئەزیەت کردن، عەزێت دان.
ئەزیەت کردن
[ [عا. کو.] ]
«مستـ. متـ.» تمـ: ئەزیەت دان. «وە یادت مەیۆ شەوەکەی لێو جۆ» «ئەزیەت کردن من، مەکە و لاوەی توو» «فۆلکلۆر»
ئەزیەت کێشان
[[عا. کو.]]
«مستـ. متـ.» قبووڵ کردنی ڕەنج و ئازار، ماندوو بوون، خۆ ماندوو کردن بە کارێکەوە یا کەسێکەوە.: تۆ خوا ئەزیەت مەکێشە بگەڕێوە ٭ئەزیەت خواردن، ئەزێت کێشان، عەزێت کێشان.
ئەهمیەت
[[=عا.: اهمیە]]
(نا.) گرینگی، بایەخ. ئەو جۆرە کارانە ئەهمیەتێکی ئەوتۆیان نییە، جا ئەهمیەتی چییە با هەر قسە بکەن.