تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



بەری بابەرده
(کن.) لە شوێنی خۆت هەڵستە، جێگا چۆڵ کە، وازبێنە. ٣-پێش، لە پێش، «بۆکات» «بەر له مەلا ئەچێته مزگەوت»، «بەر له وەستا دووکان گەرم ئەکا»، بەر لەوەی بگاته بوار دەرپێ دائەکەنێ» «خا، پەند، ل - 112»
بەرەڵلابوون
«مست. لا.» 1- هاتنەدەر و ڕزگار بوونی کەسێ یا گیاندارێ له بەند و داوێکی گە ڕان و هاتوچۆی لێ بەستبێتەوه. ڕزگار بوون له بەندیخانه و دیلی:: ئەوه سێ ڕۆژه گووروون بەرەڵڵا بووه کوڕینه ئێستره زەرد بەرەڵڵا بووه بزانن نایگرنەوه. 2_ حاڵەتی بێ بەند و باری و گوێ نەدانه هیچ له کەسێکدا:: کابرایەکی بەرەڵڵا بوو.
بەزاوابوون
«مست. لا.» 1- ئەنجام دانی کاری ژن و مێردایەتی له لایە ن کەسێکەوه که تازه ژنی بۆ گوێزرابێتەوه، تێبــ.ینی: زیاتر مەبەست لابردنی کچێنی «بووک» ه له لایان زاواوه که له زۆر کۆ مەڵگایاندا گرینگی تایبە تی هەیه و بە مایەی ڕووسووری «بووک» دادەنرێ:: هێشتا به زاوا نەبووه 2- «مج.» ژن هێنان:: یاخوا به زاوا بی «یاخوا ژن بێنی»
بەسەردابڕین
[[ به‌/ 12 + سه‌ر + دا «=3- ئا» + بڕین]]
«مست، مت.» به زۆر شتێک بە کەسێ قبووڵ کردن، جا بۆ قازانجی بێ یا تووشی زیانی بکا.:: خۆی بەسەردا بڕی، پاش ئەوەی که لێی قەوما کچەکەیان بە سەردا بڕی لێم وەرنەدەگرت، به زۆر و به خواهیشت بەسەری دا بڕیم.
بەندەی بێ عەیب نابێ
«کن.» ئینسانی کامڵ دە ست ناکەوێ و هەر کەسێ هەرچەندەی بێ عەیب بێته بەرچاوان هێشتا عەیبی وای هەیه و لە وەختێکا لێی دەربکەوێ.
بەڵای لابەلا
«نت»، بەڵا و ناڕەحەتێکی پیاو چاوەڕوانی نەبێ لە لاوه تووشی بێت:: ئەم کابرایانه و ەک بەڵای لابەلا وان، پیاو دەبێ خۆیان لێ لادا.
دابڕان
[[ دا+ بڕان]]
«مست.لا.» جودابوونەوه، دوور کەوتنەوه.:: لەڕێگا خدرمان لێ دابڕا، دۆستی چاک قەت لێک دانابڕێن، ئەم حەوشەیان لەو خانوه دابڕیوه *بڕبوون.
دابەزاندن
[[ دا «پێبف.» + به‌زاندن ] ]
«مست. لا.» 1- هێنانه خواری یەکێک لەسەر پشتی ئەسپ و هەموو جووره هۆیەکی هاتوچۆ.:: دەستی گرت و له ئۆتۆموبیلەکه دای بەزاند هەیتەیەکی وایه سواران له ئەسپی دادەبەزێنێ. لەشکرێکی زۆریان به پاراشووت لەو دەشته دابەزاندووە. 2- له پایە و پلەی کۆمەڵایەتی و... هێنانه خوار وه:: به چەند جارێک چەند پلەیان دابەزاند و کردیانەوه موودیر.* «کعر.» داگرتن.
دابەزین
[[ دا «پێڤ» + به‌زین ]]
«مست. لا.» 1- هاتنه خوار له سەر پشتی ئەسپ و هەموو هۆیەکانی لەم بابەته:: سوارەکان هەر دوو سێ یەکیان له بەر ماڵێک دابەزین. له ئۆتۆمبیلەکه دابەزن. 2- هاتنه خوار له شوێنێکی بەرزترەوه «نسبیا» بۆ جێگایەک:: ئێستا بۆیان دانەبەزی گێزەر بەربای عومریان بکەی. 3- کەم بوونەوەی پلەی گەرما و سەرما و...:: گەرما زۆر دابەزیوه، زستان وا خەریکه تەواو دە بێ نابینی سەرما چەند دابەزیوه.
دابەستن
[[دا «پێف» + به‌ستن 1] ]
«مست. مت.» 1- بەخێو کردنی گیاندارێک، «مەڕ، بزن، قەلەموون، گوێلک و...» به جۆرێکی تایبەتی، بۆ ئەوەی قەڵەو بێ و پاشان سەری ببڕن.::ماڵی کاکەحەمه دوو مەڕیان دابەستووه. 2- «مج.» ڕاگرتن و بەخێوکردنی ئینسانێک لە ماڵێک یا له هەر شوێنێکی تر بێ ئەوەی هیچ کارێ بکات.:: یا شێخ خوا سڵامەتت بکا ئەم هەموو «چەوره» یه چن دات بەستوون 3- تووند کردنی خورجین و هەگبە و ئەو جۆرە شتانه لەسەر پشتی وڵاغ و سەربانی ئۆتۆمبێل و... و...:: ئەم بەرچنه هەرمێیه لەسەر باره دارەکه دابەسته. کەڵەبابێکیشی لەسە ر سەبەته ترێکهانەوه دابەستبوو. ئەوه چییه له پاشتەڕکی ماینەکه دات بەستووه؟ 3- دەست کردن بە کارێک و واز له کاری دیکه هێنان:: هەر ئێستا نوێژمان دابەست. کوڕه «گورگ نەخۆره» ئەوە بۆ نەچووی جووتەکه دابەستی ؟ منداڵینه ئەو هەرا و زەنا زەنایه چییه داتان بەستووه؟ 4- مجادەله و جەوابه جەنگی کردن::باش نییه ئاوا دەگەڵ ئەم منداڵە دادەبەستی.
دابەش کردن
«مست.»، «مت.» 1- تم: بەش کردن/٢. 2- تم: بەشینەوه، تێبــ.ینی: وا تێدەگەم جیاوازێکی بچووک له نێوان ئەم مەسدەره و مەسدەری بەش کردن /2دا هەبێ ئەویش به لای منەوه ئەوەیه که «دابەش کردن» بۆ ژمارەیەکی نامەعلوومی خەڵک دەبێ بەکاربێت، «بەش کردن /2» بۆ ژمارەی دیار و مەحدوود.
دەڵەی بووکی بۆ دابەزیوه
«کن.» زۆر بە پەلەیه، ئۆقرە ناگرێ. تێبــ.ینی: بە کەسێک دەگوترێ که له شوێنێک بێ و پەله بکا بۆ ڕۆیشتن.
وەک لەبانێک بەر...دەنەوه وابوو
«کن» ئاگای له... هیچ شتێک نەبوو، لە پێشدا هیچ شتێک...لەو کاره یا یا ئەو قسەیەی نەدەزانی. «عا.» موباغەتەکرا. «هل.» تۆپێک...، لەخۆ.. دێت.
١- ئابدار
[١- ئاب/١+ دار،(فر. کو.) ]
«نت.» کەسێکی لە دیوەخانی میرەکان و دەرباری پاتشایان و شوێنی تری وەکوو ئەمانە، کاری سازکردنی چاو و قاوە و شەربەت و... ی پێ ئەسپێررابێ. □ «.... دەهاتە کن ئەولادی شاڕۆستەم بەگان سێ ساڵان دەبوو بە سەققا و سێ یان دەبوو بە ئابدارە». «تحفە: ج٢- ١٩٤».
٢- ئابدار
[ ١- ئاب٢/ دار،( فر. کو.) ]
«نتـ..» بەڕەونەق، خاوەن جەوهەر «بۆ تیغ».
ڕابواردن
[[ ڕا «پێڤ» + بواردن]]
«مست. لا.» وەخت دەربازکردن. 2- کە یف کردن:: و ختەکەی بە هیچێ دەبوێرێ. ئەمه کەی ژیانه ئێمه ڕایدەبوێرین. 3- «نت.» کەیف و خۆشی.:: «...سەری سوڕما لەو شوێنەی نەک لە ماڵ، لە ڕابووردنیشا پڕی کردبۆوه...» «بله. ژان، ل 75».
ڕابووردن
«مست. لا.» 1- تێپەڕینی شتی ماددی له شوێنێکەوه یا به شوێنێکدا.:: خدر دێوێنێ بێرەدا ڕابوورد. 2- بەسەرچوونی زەمان:: دوو ساڵیش ڕابوورده هێشتا نەگەڕاوەتەوه.* «مک.» ڕابردن. «بک.» بهوورتن.
کەڵەبابێکی بێ وادە بانگ بدا سەری د بڕن
«کن.» کارێکی لەوەختی خۆیا نەکرێ زیانی بە دواو یه. تێبــ.- پێشوونیان کە کەڵەشێرێکی ئاوایان سەربڕیوه، لەوە ترساون کە هەستی بە بەڵایەکی لابەلا کردبێ !! بۆیه بانگ د دا.
برا باب
«نت.»، «مک.» دوو کەس کە باوکیان یەک بێ و لەدایکێک نەبن.
برای باب
«حافیدی» «نت.»، «مک.» تم: ١- ئام «مام» «خزم برای بابیش بێ هەرباشه» «فولکلۆر» .
ئاب و تاب
[ [١- ئاب/ ٢+تاب]، [فر. کو.] ]
«نتـ.» ١- ڕازاوە و بە ڕەونەق: بە ئاب و تابێکەوە قسەکانی گێڕایەوە. ٢- تاووتوێ و گەرما. □ «لە ئاب و تاب ئەشک و ئاهی خۆمدا بوومە بریانی». «لە باتی پوختەگی سووتام و هێشتا پێم دەڵێن خامە» «نالی: گمـ.» * ئاووتاو.
ئاداب
[[ عا. ]]
«نا.» ڕێ و شوێنی کۆمەڵایەتی* داب، دەستوور. تێبــ.. - ئەم وشەیە بەم شێوەیە تەنیا خوێندەواری کورد بە کاری دێنن و بە گشتی لە ناو لادێ و نەخوێندەواران بۆتە «داب».
ئافتاب
[[ فر. ]]
«نا.» ١- خۆر، هەتاو. ٢- ناوە بۆ ئافرەتان. تێبــ. ــ ئەم وشەیە لە زمانی کوردیدا، بە تەنیایی هەر بە مەعنای «٢» دەبیندرێ، بەڵآم لە تەرکیبدا، ئەویش کەم، هەیە. * ئافتاو.
ئافتاب پەڕ
[[ ئافتاب + په‌ڕ «په‌ڕین = دوورکه‌وتنه‌وه‌» ]، [فـر. کو. ]]
«نتـ.» رۆژاوا، تاو پەڕ. □ «تا وەخت غورووب وادەی ئافتاب پەڕ» «پەڕان تەر جە نەخش، پەڕ داڵ گوڵ زەڕ» «خانا - ١٩٤»
ئافتاب گەردان
[[ ئافتاب/١ + گه‌ردان= وه‌رگێڕ]، [فر. کو.] ]
«نتـ.»، «مکـ.» پێشچاوکەیە کە لە چەرم یا موقەبا - بە شکڵی مانگی کەمتر لە حەوت شەوە - دروستی دەکەن و ئەو سەرەو سەرەکەی بەنێکی تێدەخەن. لە وەختی دروێنە یا کاری دیکەی کشتوکاڵا جووتیاران لە ناوچاوانیانی دهادەنێن و لە پشتە سەریان گرێی دەدەن تا تیشکی هەتاو لە دەم و چاویان نەدا.
ئوستوڕلاب
[[=یۆنانی: ئاستڕۆلابۆس]]
ئامرازێک بووە، لە زەمانی کۆندا، ئەستێرە ناسەکان بەرزایی ئەستێرانیان لە ئاسۆی شوێنێک پێ دیاری کردووە «تمـ: لاڕووس_٦۴» و بۆ کار وباری تری ئەستێرەناسی بەکارهاتووە «معین: فەرهەنگ. جـ۱_۲٦٦». تێبــ.ینی: چونکوو قەدیم گەلێ ئیش و کار کە ڕووی دەدا، لە ئەستێران دەناسرا و لایان وابوو هەر ئینسانەی تالع و ئەستێرەیەکی هەیە کە چارەڕەشی و بەختەوەری بەستە بە گۆرانی ئەستێرەکەی بووە، بۆیە «ئوستورلاب» کە ئامرازێکی زانستیی ئەو زەمانانە بووە، لای خەڵک بۆتە ئامرازێکی ئەفسانەیی کە چارەنووس و بەسەرهاتی ئینسانان و نهێنییەکانی دنیای پێ دیاری دەکرێ. لە کوردستان هەندێ مەلا بۆ دۆزینەوەی «ئاو» ی ژێر زەوی و هەڵبەستنی بەنداوان و جاری کردنی ئاو کەڵکیان لەم ئامرازە وەرگرتووە. «... وەزیر تەماشای ئوستورلابی کرد و گوتی ئەو کەسەی لێی دەگەڕێن، لە ناو بەحرێکی خوێندا لەسەر کێوێکی زێڕ دانیشتووە...» «چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی».
ئیجاب کردن
[[عا. کو.]]
(مست. مت.)،(کعر.) پێداویستی کارێک یا شتێ بە (هۆ)یەک یا شتێکی تر. هیچ ئیجابی نەدەکرد ئەو قسەیە بکەی. ئیجاب بە هاتنیان ناکا. ئیجاب بەوە ناکا خۆتان ئەزیەت مەدەن.
ئیزڕاب
[[=عا.: ئیزراب]]
(نمس.)، (کعر.) ١- ڕوو وەرگێڕان. ٢- (مج.) دەست لە کار هەڵگرتن و کۆبوونەوەی کۆمەڵێ خەڵک بۆ دەست خستنی هەندێ داوا، یا وەدی هێنانی هیندێ ئامانج (ئازادی، کەم کردنەوەی سەعاتی ئیشی کرێکاران، زیاد کردنی ڕۆژانە...) یا دەربڕینی ناڕەزایی بەرامبەر بە شتێک، کارێک یا ڕووداوێ. * مان گرتن. (کئێر.) ئیعتیساب.
ئیعتیساب
[[عا.: ئیعتیساب]]
(نمس.)، (کئێر.) تم: ئیزڕاب.
ئینتیخاب کردن
[[عا.: ئینتیخاب + کو: کردن]]
(مست. مت.) ١- هەڵبژاردن و پەسند کردنی شتێ لە ناو کۆمەڵێ هاوچەشنی خۆی. ٢- دیار کردنی کەسێ بۆ جێبەجێ کردنی کارێ لە لایەن کەسێ یا هەیئەتێکەوە. ٣- هەڵبژاردنی کەسانێ بۆ نوێنەری لە پەڕلەمان و کۆمیتەکانی پاڕتە سیاسییەکان و...
ئینشیعاب
[[=عا.: ئینشیعاب]]
(نمس.)، (کئێر.) ١- لق و پۆپ لێبوونەوە، پارچەپارچە بوون. ٢- کەرت بوونی پارتێکی سیاسی *ئینشیقاق.
ئینقیلاب
[[=عا.: ئینقیلاب]]
١- (مس. لا.) وەرگەڕان، سەرەو ژێر بوون، هەڵگەڕانەوە، قڵپ بوونەوە. ٢- (نمس.) آ) پشێوی. نائارامی. ب) (کئێر.) شۆڕش بۆ هەڵگێڕانەوە و تێکدانی ڕێژیمی سیاسی و سیستێمی ئابووری وڵاتێک و بنیات نانی ڕێژیمێکی کامڵتر و پێشکەوتوانە تر. ئینقیلابە مەشڕووتەی ئێران. ئینقیلابی مەخنی ئۆکتۆبەر. * (کعر.) سەورە (عا.: سوورە)، شۆڕش. ج) (کعر.) پیلانگێڕی و ڕاپەڕینی کتوپڕی هەندێ لە سوپای ولاتێک بۆ ڕوخاندنی دەوڵەتی قانوونی. *(کئێر.) کوودتا.
ئەرباب
[[عا.]]
«نا.» ۱- «سنـ.» خاوەن مڵک، پیاوی گەورە ئەعیان و ئەشڕاف. ۲- «مکـ.»، آ» بازرگانی گەورە کە کاڵا بە دووکاندار و کاسبان دەفرۆشێ، نیسبەت بەو کەسانەی سەودای لێدەکەن. ب» خاوەنی کار نیسبەت بە دەست و پێوەندیی خۆی «میرزا، شاگرد، خزمەتکار....» ۳- ئەهلی هەر کارێک: ئەربابی قەڵەم، ئەربابی ڕابواردن، ئەربابی شەڕ. «لەبەر قاپی سەرا سەفیان دەبەست شێخ و مەلا و زاهید» «مەتافی کەعبە بۆ ئەربابی حاجەت گردی سەیوان بوو» «ڕەزا_۳۸». ۴- «سـ.»، «مکـ.» پیاوی خۆش مەشرەف و ڕووخۆش، ئەو کەسەی بێ ئەوەی گوێ بداتە خۆی یا عادەتی خۆی بۆ ئەوەی مەجلیس لە خەڵک تێک نەدا دەگەڵیان دەگونجێ.
ئەسپاب
[[=عا.: اسباب «سبب» ]]
«نا.» ۱- تمـ: ئامراز/١. «جۆشێک بدەن وەکوو هەنگ، تەگبیر بکەن بە بێ درەنگ» «ئەسپابی شەڕ پەیاکەن، تۆپ و تفەنگ و هاوان» «حاجی: گمـ- ۵۲» ۲- مایەی جێ بە جێ بوون و نەبوون یا ڕوودانی کار و بەسەرهاتێک: ئەسپابی ئەم تێشکانە دەبێ چی بێ؟. ئەسپابی زیزبوونەکەی تێنەگەییشتین. ٭سەبەب، عیللەت، هۆ. ۳- تمـ: ئەساسییە. ۴- «مکـ.» هەموو ئەو کاڵایەی لە دووکانێکدا دادەنرێ بۆ فرۆتن. *خرت و پرت. ۵- «مجـ.» «مکـ.» ئامرازی پیاوەتی ئادەمیزاد. ٭ئامراز، «سنـ.» ئەسپاو.
باب و باپیر
(نت.) چەند پشتی ئینسانێک. *باووباپیر.
بەدحیساب
[[كو.عا]]
ست.»، «کئێر.» ئینسانێکی لە سەودا و مامەڵەدا سەر ڕاست نەبێ. ئەو کەسەی قە رزی خەڵک ناداتەوه.
بەرەباب
[[1-به‌ره+1- باب /1]]
«نت.» هەموو ئە و کەسانەی له عەشیرەتێکدا، له باوکێک کەوتبنەوه بەو حیسابەی کە هەر عەشیرەته لە پێشدا له چەند «برا» یا «خزم» پێکهاتبێ و زەو و زوویان کردبێ و زۆربووبن، بۆ ناسینەوەیان بە ناوی باوکێکی کۆن «نسبیا» هەڵدەدرێن:: عەشیرەتی دزەیی چوار بەرەبابی گەورەن.
١- ئاب
[فر. ]
«نا.» ١- ئاو. ٢- ڕەونەق، ورشە و بریسکەی هەندێ شت: تیغی ئابدار. تێبــ. - ئەم وشەیە بە مەعنای ئەسڵی خۆی «ئاو» لە کوردیدا، بە تەنیایی بە کارناهێنرێ، بەڵام لە تەرکیبدا دەچێتە سەروبنی وشە: ئابڕوو، تیزاب.