بەشێکە لە بۆرژوازی کە پێکهاتووە لەو خەڵکانەی چینی مامناوەندی لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا کە ماڵ و داراییەکی کەموکووڕیان هەیە. بۆ وێنە: دووکاندار، خاوەنماڵ، زەمیندار یان خاوەن کارگەی بچووک. وردەبۆرژوا بە هەمان شێوە کە لە فەرەنسەدا باو بووە مانایەکی سووکایەتیئامێزی هەیە و بەواتای خۆ سەرقاڵکردن بە سەروەت و سامانی بچووک و بەرژەوەندی خۆت و ڕوانینێکی بەرچاوتەنگانەیە بۆ ژیان. لەم واتایەدا ئاوەڵناوی «وردە» بەمانای کردار و بایەخەکانی ئەم جۆرە کەسانەیە بەڵام لە کۆمەڵناسی مارکسیدا بە لەبەرچاوگرتنی مانا سووکایەتی ئامێزەکە، واتایەکی دیکەیش لەخۆ دەگرێ. لەم دیدەوە وردە بۆرژوازی جگە لە موڵکدارانی کەم داهات، زۆربەی مووچەخۆر و کاسپکاری ئازاد و کارمەندانی بەشی خزمەتگوزاریش لە خۆ دەگرێ و بە گەشەسەندنی ئەم جۆرە کەسانە لە کۆمەڵگە پیشەسازییەکان، ڕۆژبەڕۆژ لەباری سیاسیەوە گرنگتر دەبێت. لەم کۆمەڵگەیانەدا وردەبۆرژوازی لەگەڵ چینی مامناوەندیدا هاوواتا دەبێت.

ڕەوادیتنی بیر و بۆچوونی جیاوازی ئایینی، سیاسی، کۆمەڵایەتی، فەلسەفی و هونەری لە سیستەمێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا. لێبوردن یەکێک لە بەنرخترین بەهاکانی لیبرالیزم و دیموکراسی نوێیە. بەپێی ئەم بنەمایە، ئازادیەکانی تاکەکەس، تەنیا کاتێک دەپارێزرێن کە کۆمەڵگە لە بەرانبەر بیر و بۆچوونی جیاواز و بڵاوکردنەوەیاندا لە خۆ ببوورێ و سەرکوتیان نەکات. هەروەها گەشەسەندنی کۆمەڵگە و گەیشتن بە عەقڵێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی ڕێکوپێک، کاتێک مەیسەر دەبێت کە کۆمەڵگە و دەسەڵاتی حاکم، بنەمای لێبوردن و چاوپۆشی پەسند کردبێت. لێبوردن یەکێک لە کەرەستەکانی خەباتی لیبرالیزم بووە بەدژی زۆرداری کڵێسە لە ئەورووپا.
واتایەکی دیکەی لێبوردن مانای فەرامۆشی و لەبیربردنەوە دەبەخشێ کە لێرەدا مەبەست لە بڕیارێکی تایبەتە کە دەوڵەت لە هەندێ هەلومەرجی تایبەتدا دەریدەکات و لە تاوانبارانی سیاسی و … خۆش دەبێت. لە کاتی گۆڕین یا ڕووخانی ڕژێم بە هۆی شۆڕش یا گۆڕانکاری لە سیاسەتی دەوڵەتدا لێبوردن گرنگییەکی تایبەتی دەبێت و زەمینە بۆ ئازادکردنی هەموو زیندانی و تاوانباران خۆش دەکات.

ڕێکخراوەیەکی ناحکوومەتییە کە لە 28/5/1961 لە لایەن پیتر برێنسۆن، یاساناسی بریتانی بە مەبەستی هەوڵدان بۆ ئازادی ئەو زیندانییە سیاسیانەی کە دەستیان نەداوەتە شەڕەنگێزی دامەزرا. لێبوردنی نێەونەتەوەیی، بەرە ــ بەرە ڕێکخستنەکانی خۆی بەرفرەوان کرد بە چەشنێک کە ئەمڕۆ لە پتر لە 150 وەڵاتی جیهان نوێنەرایەتی هەیە و زیاتر لە یەک ملیۆن کەس کە زۆربەیان یاساناس و پەرلەمانتار و نووسەرن، خۆبەخشانە لەگەڵ ئەم ڕێکخراوەدا هاوکاری دەکەن. ئامانجەکانی ئەم ڕێکخراوە لە ڕواڵەتدا بریتییە لە خەبات بۆ ئازادی بیروڕا و ویژدان و زەمانەتی جێبەجێکردنی بەندەکانی جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ لە وەڵاتانی جیهاندا بەڵام تا ڕادەیەکیش لە ژێر کاریگەریی سیاسەتی بەریتانیایە. بوودجەی ئەم ڕێکخراوە لە ڕێگەی یارمەتی ئەندامەکانی و بە شێوەیەکی خۆبەخشانە دابین دەکرێت. ڕێکخراو، ساڵانە بۆ لێکدانەوەی ڕەوشی مافی مرۆڤ لە جیهاندا شاندەکانی خۆی بۆ وەڵاتانی جیهان دەنێرێ و گۆڤارێکی ساڵانەش لەم بابەتەوە بڵاو دەکاتەوە. ڕێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی لە ساڵی 1972 خەڵاتی ئاشتی نۆبلی پێ بەخشرا.

کورد کە زۆرجار لە شار و باژێران دوور بوون و پتر لە دێهات و کەژ و کێواندا ژیاون، بۆ ماوەیەکی زۆر بێبەهرە بوون لە چینی مامناوەندی شارستانی کە ــ ئەم چینە ــ لە بەدیهێنانی بزاڤی نەتەوەییدا دەوری باڵا دەگێڕێ. کە مودێرنیتی سەری هەڵدا و جۆرە ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی هاتە مەیدانەوە، (ئیمڕۆکە ڕەوتی مۆدێرنیتی وایکردووە زمانێکی ئەدەبی بخوڵقێنێ کە زۆرینەی کوردان دەرکی پێئەکەن) وادەردەکەوت کاتی ئەوە بەسەر چووبێت کە ئەم ڕاپەڕینە بتوانێ بەسەر ڕووداوەکاندا زاڵ بێ و لە سەروبەندێکی مێژوویی وەک داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و کەساسی ئێرانییەکان، وەڵاتێکی کۆردی بۆ خۆی دامەزرانێ. لە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم جۆرە بزوتنەوەدا کە بە هەنگاوی یەکەمی ناسیۆنالیزمی کوردی دەناسرێت، بزوتنەوەکەی شێخ عوبێدوڵڵای نەهری لە ناوەڕاستەکانی نیوەی دووهەمی سەدەی نۆزدە، بە گرینگترین و سەرەتایی دیکەین خاڵی شێوەگیربوونی ناسیۆنالیزمی کوردی لە ئەژماردێت. سەرەنجام کە ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی مۆدێرن سەری هەڵدا، خەونەکانی کورد لەگەڵ بەرژەوەندی دەوڵەتانی ناوچەکە کە زیاتر لە 80% کوردیان لە خۆ گرتبوو، یەکیان نەگرتەوە و ڕووبەڕووی یەکتر وێستان.
سەیر نییە ئەگەر بڵێین مێژووی ناسیۆنالیزمی کوردی، لە ڕاستیدا مێژووی شەڕی ناوخۆ و خەبات بۆ گەیشتن بە سەربەستی بووە. ئەو ناسیۆنالیزمەی کە لە جەوهەردا لەگەڵ دژایەتی دەوڵەتانی ناوچەکە ڕووبەڕوو بووە و بۆ تێگەیشتن لێی، دەبێ هەلومەرجی زاڵ بە سەر هەرکام لەم وەڵاتانە بە باشی لێک بدرێتەوە.
گومانیش نییە لەوەی ناسیۆنالیزمی کوردی بزاوتێکە پتر لە بەردەم فشاری ناسیۆنالیزمەکانی دیکەدا گەشەیکردووە و ناسیۆنالیزمێکی بەرتەکانە بووە و زادەی پرۆسە ئابووری و کۆمەڵایەتی و تەکنیکییەکانی ناو هەناوی کۆمەڵگەی کوردی نەبووە. ناسیۆنالیزمی کوردی دەرەنجامی گەشەی ئەو هێزانە نەبووە کە دەسەڵاتی سیاسییان بە شێوەیەکی ئۆرگانی بە دەسەڵاتی سیاسی نەتەوەوە گرێدابێت. ناسیۆنالیزمی کوردی بە حوکمی ئەوەی بەرهەمی گەشەیەکی سرووشتییانە و سەربەخۆی کۆمەڵگە نییە و بەرەنجامی داگیرکردنە، کردەیەکی بەرگریکارانەیە و بەرتەکێکە بۆ مانەوە. ئەم دۆخە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر جەوهەری ناسیۆنالیزمی کوردی جێهێشتووە و سرووشتی هەموو چالاکییەکانی ئەم ناسیۆنالیزمەی بە مۆرکێکی تایبەتی مۆر کردووە.
ستراتیجی ناسیۆنالیزمی کوردی لە سەدەی بیستەمدا ئەوەیە جاربۆ جار ڕایدەگەێنێ «هێشتا کاتی ئەوە نییە دروشمە سیاسییەکانم بەرز بکەمەوە و ڕوخساری ڕاستەقینەی خۆم ئاشکرا بکەم». بە کوردی و بە کورتی، ناسیۆنالیزم بۆ زەمەنێکی نموونەیی دەگەڕێ تا خۆی تیا ئاشکرا بکات. زەمەنێکی خورافی کە نییە و نابێت. زەمەنێک لەبری ئەوەی ناسیۆنالیزم خۆی دروستی بکات، چاوەڕوانە مۆعجیزەیەک بۆی دروست بکات.
ناسیۆنالیزمی کورد لە تورکیا
زیاتر لە 13ملوێن کورد لە ناو سنوورە کانی تورکیا دەژین کە بەزۆری لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەم وەڵاتە نیشتەجێ بوون. لە سەردەمانێکی مێژووییدا هەمیشە کوردی تورکیا، زیاتر لە کوردی ئێران و عێراق چالاکیان لە خۆیان نیشان داوە و ڕێبەرانی کورد زیاتر لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەورێکی سیاسیان گێڕاوە تاکوو ئێران. زۆرینەی کوردەکانی ئێران لە سەردەمی سەفەوییەکاندا چوونە سەر ئایینزای شیعە، کەچی زۆربەی کوردی تورکیا سەر بە ئایینزای سوننە بوون. لە ئیمپراتۆری عوسمانیدا چونکە کوردەکان موسوڵمان بوون، لە ناو هێزە سەربازییەکان وەردەگیران و لە سەروبەندی شەڕی جیهانی یەکەم بۆ سەرکوتکردنی ئەرمەنییەکان کەڵکیان لێ وەرگیرا. لە ئاکامدا هێندەی نەخایاند کە کورد کەوتە بەر شاڵاوی تۆڵەستاندنەوەی هێزەکانی سۆڤیەت و هاوپەیمانە ئەرمەنییەکانی. بەم حاڵەش، پێشمەرگەی کورد سەرەڕای ئەو هەموو ڕەنج و مەینەت و پلە و پایە نزمەش کە بوویان، جارێکی دیکە لە ساڵەکانی 1920-1921 بە ڕێبەرایەتی مستەفا کەمال ئاتاتورک، لە بەرانبەر فەرەنسیەکان و ئەرمەنیەکان ڕاوەستان و بوون بە قەڵغانی بیر و باوەڕە ئیسلامییەکەیان.
ڕەتکردنەوەی پێوەندی ئیسلامی تورکیا بۆ چەسپاندنی شوناسی تورکی لە لایەن مستەفا کەمال لە هەردوو بەستێنی مەدەنی و ئەتنیکییەوە بووە هۆی لەدایکبوونی ناسیۆنالیزمی کوردی. سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی کوردی سوننەی زازایی لە فێڤرییەی 1925 بووە هۆی دەسخەڕۆکردنی هەمەلایەنەی کورد و هەر ئەم سەرکوتکردنە بێرەحمانە بوو کە برایەتی و هاوسۆزی ئایینی لە نێوان کوردەکان ژیاندەوە. ڕاپەڕینێکی دیکە کە لە ساڵی 1928 لە کوێستانیەکانی ئارارات سەری هەڵدا (و لە لایەن سەرەک خێڵ و عەشیرەتەکانی ناوچەکە ڕێبەرایەتی کرا و بۆ یەکەم جار ڕێکخراوەی ناسیۆنالیستی ـــ خۆیبوون ـــ پشگیری لێکرد)، بۆ ماوەی 2 ساڵ دەوامی هێنا. دەوڵەت وەها لە مەحفکردنەوەی کوردەکان پێداگربوو کە بەپێی یاسای2510 دانراوی ژوەنی 1934، بڕیاری دابوو تەواوی ناوچە کوردنشینەکان بخاتە چوارچێوەی پلانی تواندنەوەی کورد لە ناو کەلتووری تورکیدا.
سەیر ئەوە بوو کە کۆچ و ڕەوی خەڵکی هەژار لە ناوچە کوردنشینەکانەوە بەرەو شارەکانی ڕۆژاوای تورکیا کە ئابوورێکی بریسکەداری هەبوو (ناوەنجی داهاتی کەسەکی لەم شارانەدا لە کۆتاییەکانی 1980 چوار ئەوەندەی ناوچەکانی دیکە بووە)، بووە هۆی لەدایکبوونی چینێکی ڕووناکبیر و کرێکاری شارنشین کە بزاڤی ناسیۆنالیزمی نوێی کوردەکان، لە هەناوی ئەمەوە هاتەدەرێ. لە کۆتاییەکانی 1960 لەبەر هۆکاری چینایەتی و ئەتنیکی، کوردەکان بە هۆی «حیزبی کریکارانی تورکیا» کە حیزبێکی توندڕەوی چەپگەرا بوو، بایەخیان پەیدا کرد. هۆکاری ئەم مەسەلە دەگەڕایەوە بۆ سنعاتی بوونی تورکیا بە ڕێژەی وەڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوین کە ئەمیش لە کەم جێگەی ناوچەکە دەست دەکەوت. لە هەشتاکان بەملاوە و دوابەدوای نیشتنەوەی ململانێی چەپ و ڕاست، کە کوردەکان لە هەر دوو باڵەکەدا بەشدار بوون، سەرەنجام ڕەهەندی ئەتنیکی و نەتەوەیی بە سەر ڕەهەندی چینایەتیدا زاڵ دەبێت.
بە دامەزرانی حیزبی کرێکارانی کوردستان (PKK) لە ساڵی 1983 ئەم ڕاستیە ئاشکرا بوو کە پێکهاتەی ناوبراو تا ئێستاش هەر بەهێزە و گوڕ و تینی خۆی لە دەست نەداوە. ئەم حیزبە دەستیدایە هێرش بردن بۆ سەر هێزەکانی ئەرتەش و مڵکدارە کوردەکان و جوتیارانی نەیار و هەر دوو باڵی ڕاست و چەپ چونکە پێی وابوو بە ئاواتەکانی کورد خەیانەتیان کردووە. ڕادەی کوژراوەکانی هەر دوولا کە لە ساڵی 1991 نزیکەی 2500 کەس بوو، لە 1995 گەیشتە 20 هەزار کەس. لە ساڵی 1985 ئەرتەش هێزێکی بەناوی «گاردی دێهاتی» دامەزراند کە ژمارەی ئەندامەکانی لە ساڵی 1996 گەیشتە 60 هەزار کەس.
کاتێک بەرەنگار بوونەوە ڕووی لە زیادبوون کرد، دەسەڵاتدارانی تورکیا بۆ ماوەیەکی کورت ڕویانکردە شوناسی کوردەکان. تورگۆت ئۆزال، سەرەک وەزیری ئەو کاتە ئیجازەی دا کە ڕۆژنامەی کوردی بڵاو بکرێتەوە و ئەنستیتۆیەکی کوردیش لە ئەنقەرە بکرێتەوە و کورد ئەمجار بتوانێ لە جیاتی ناوی تورکی ناوی کوردی بەکار بێنێت. لە 1990 حیزبێکی نوێ بە ناوی «حیزبی کرێکاری گەل» دامەزرا کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ وتەبێژی پەرلەمانی pkk لە ئەژمار ئەهات بەڵام مەرگی کتوپڕی ئۆزال لە 1993 بووە هۆی هەڵوەشانەوەی خێرای ئەم حیزبەش. بە تیاچوونی ئۆزال ـــ چونکە هەر دوولا پێیان وابوو کە دەکرێ لەسەر بنەمای سازش و گفتوگۆ سیاسەتێکی نوێ بێتە کایەوە ـــ کەسایەتییەکی گرینگ لە گۆڕەپانی سیاسەتی تورکیادا مەحف بۆوە. لەو سەردەمەوە حیزبی کرێکارانی کوردستان لە سەر بنیادێکی فێدراڵ بۆ تورکیا جەخت ئەکا کە لە سایەی ئەم سیستەمەوە تا ڕادەیەکیش خودموختاری بۆ خۆی مسۆگەر بکات بەڵام دەوڵەت بەزۆری ئەم پێشنیازەی ڕەتکردۆتەوە. لە لایەکی دیکەوە لە 1995 بەملاوە دەوڵەت هێزی سەربازی خۆی ناردە باکووری عێراق بۆ سەرکوت کردنی pkk. ئەم ڕەفتارە شەرەفی نێونەتەوەیی تورکیای خستە ژێر پرسیارەوە. ساڵی 1998 بۆ کوردی تورکیا ساڵێکی نگریس بوو چونکە لەو ساڵەدا ڕێبەری pkk عەبدوڵلا ئۆجەلان بەپێی هاوبەندییەکی سیخوڕی نێودەوڵەتی بە هاوبەشی دەوڵەتانی کینیا، یۆنان، ئیسراییل و تورکیا دەسبەسەر کرا و ڕادەستی حکوومەتی تورکیا کرایەوە. ئەم ڕووداوە بوو بە هۆی بشێوی و نائارامی لە هەموو ناوچە کوردنشینەکان و کوردانی دانیشتووی ئەورووپاش دەنگی نارەزایەتی خۆیان بە دژی ئەم کردەوە هەڵبڕی. دەوڵەتی تورکیا پاش ماوەیەک حوکمی سێدارە بۆ ئۆجەلان دەبڕێتەوە بەڵام ئەم حوکمە لە ژێر گوشاری یەکیەتی ئەورووپا ـــ کە تورکیا حەز دەکات دڵی ڕابگرێ ببێ بەشکم ببێ بە ئەندامی یەکیەتی - بە هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە تاکوو سەرەنجام لە سەر داوای یەکیەتی، حوکمی سێدارە لە یاساکانی تورکیا لادەبرێت. ئێستاش ئۆجەلان ماوەی 12 ساڵە تەنیا لە بەندیخانەی دوورگەی ئیمراڵی یەخسیرە.
ناسیۆنالیزمی کورد لە عێراق
لە یەکەمی دێسەمبەری 1918، شەست کەس لە ڕێبەرانی کورد پەیمانێکیان لەگەڵ بەریتانیا مۆرکرد کە زۆر مژاوی و دژبەر بوو. ئەم پەیمانە کە پێشەنگاوێک بوو بۆ پەیمانی سێڤەر، دەرفەتی خودموختاری بۆ کوردەکان دەڕەخساند بەو مەرجەی کە کوێستانەکانی باکوور و باشوور پێکەوە گرێبدات و تورکیاش دامرکێنێ. بەڵام بەهێزبوونی هەرچی زیاتری سۆڤیەت و هاوکات، نیازی بەریتانیا بۆ ڕازیکردنی تورکیا و مەلیک فەیسەڵ ــ کە وەک پاتشای عێراق داینابووــ بووە هۆی ئەوە کە کوردەکان فەرامۆش بکرێن. لەم ڕووەوە لە پەیمانی 1930 بەریتانیا و عێراق، نەوەک باسێک لە خودموختاری کورد نەکرا بەڵکوو تەنانەت هیچ باسێکیش لە مافی کەمایەتیەکانیش نەهاتە ئاراوە. لە میانەی 1930 تاکوو 1950، کوردەکان چەندین جار بە ڕێبەرایەتی شێخ مەحموود و بارزانی ڕاپەڕین. پاش ئەوەی، عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی 1958 حکوومەتی پاشایەتی لەناو برد، پێوەندی دەوڵەت و خەباتی سیاسی کورد بۆ ماوەیەکی کورت گەشایەوە. بەڵام لە 1961 مەلا مستەفا بارزانی و هەندێ ڕوناکبیری شارستانی سەربە حیزبی دێموکرات بە ڕێبەرایەتی برایم ئەحمەد و جەلال تاڵەبانی سەرلەنوێ بەدژی دەوڵەت ڕاپەڕین و شۆڕشێکیان پێکهانی. لە ساڵی 1964 دەوڵەتی قاسم ڕووخا و کورد دیسانەوە لە بەرانبەر دەوڵەت وێستا. بەڵام ئەمجارە لەگەڵ جارەکانی پێشوو جیاوازی هەبوو، ئەویش ناکۆکی ئەکەوێتە بەینی حیزب و برایم ئەحمەد و تاڵەبانی لە حیزب جیادەبنەوە و ئەوسەرودەمانە پێیاندەگوتن جەماعەتی مەکتەبی سیاسی. ئەم حاڵەتە، سەرەتای مودێلێکی ماڵوێرانکەر بوو لە خەباتی سیاسی کوردەکان کە کەمتاکورتێک تا ئێستاش هەر درێژەی بووە و دەرەنجامی نالەباری بۆ ئامانجی کورد لێکەوتۆتەوە.
سەیر ئەوەیە کە ڕژێمی پان ـــ عەرەبی بەعس کە لە ساڵی 1968 بە دەسەڵات گەیشت، لانیکەم لە ڕواڵەتدا زۆرترین سازگاری لەگەڵ ناسیۆنالیزمی کورد هەبوو. لە ڕێکەوتنامەی 11ی ئەیلوولی 1970 دەوڵەتی عێراق بە شێوەیەکی فەرمی دوو نەتەوەی لەم وەڵاتە بە ڕەسمییەت ناسی و یەکێک لە دوو پۆستی جێگری سەرکۆماری بە کوردەکان بەخشی. زمانی کوردی وەک یەکێک لە دوو زمانە سەرەکییەکەی عێراق ڕەسمییەتی پێدرا و دەوڵەت زەمانەتی ئەوەیکرد کە کاروبارە دەوڵەتییەکانی ناوچەکە بسپێرێتە دەست کوردەکان.
بەڵام هێندەی نەخایاند بە هۆی دڕدۆنگی و گۆمانی هەر دوولا بە یەکتر، پێوەندییەکانیان بچڕا. لە کاتێکدا کە دەوڵەت پێی وابوو بارزانی لەگەڵ وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سەروساختی هەیە، کەچی بارزانیش دەوڵەتی گومانبار دەکرد بەوەی کە ناوچە پڕنەوتەکەی کەرکووک بە ئانقەست دەکاتە عەرەبنشین. ئەم گومانە لەو کاتەی کە دەوڵەتی عێراق نزیکەی پەنجا هەزار کوردی ئێرانی لە کەرکووک بەرەو ئێران وەدەرنا، زیاتر بڕوای پێکرا. لە مارسی 1974 دەوڵەت بە شێوەیەکی یەکلایەنە یاسایەکی لە بابەت ئۆتۆنۆمی کوردەکان بڵاوکردەوە و کەرکووکی لەم ناوچانە هەڵاوارد. بارزانی و حیزبی دیموکرات ئەم قانوونەیان ڕەتکردەوە. شۆڕشێکی خوێناوی دەستی پێکرد بەڵام کاتێک سەدام مافی ئێرانی لە بابەت شەتولعەرەبەوە بە ڕەسمییەت ناسی، بەو مەرجەی کە ئێران دەست لە پشتیوانی خۆی لە کوردی عێراق هەڵگرێ، کتوپڕ ئەم شۆڕشە قەتیس مایەوە. دەوڵەت پلانەکەی خۆی درێژە پێدا و 500 ئاوایی کوردنشینی لەگەڵ خاکا یەکسان کرد و 600هەزار کەس لە دانیشتووانی ئەم گوندانەی ناردە ناو ئۆردوگا کە زیاتر لە ناوەندی عێراق بوون تاکوو لە بەینی ئێران و عێراق وەک لەمپەرێک بۆ پاراستنی خۆی کەڵکی لێ وەربگرێت.
دەرفەتێکی دیکە کە بۆ دابینکردنی مافی خودموختاری بۆ کورد هەڵکەوت، هاوکات بوو لەگەڵ شەڕی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق لە 1980 بەملاوە. بەڵام ئەمجارەش ڕاپەڕینی کوردەکان لە بەینی دوو پارتە سەرەکییەکە تووشی کێشە و شەڕی براکوژی هات. سەرکەوتنی ئێران و داگیرکردنی شارێکی عێراق لە بەرەی باکوور (1983) و پشتیوانی کوردەکان لە ئێران لەم کاتەدا بووە هۆی ڕقئەستووربوونی سەدام لە ئاست کورد. هەشت هەزار کەس لە پیاوانی بارزانی کە لە ئۆردوگای قوشتەپە بوون، دەسگیر دەکرێن و هەمویان سەرنگون کران. لە ساڵی 1987، هێزەکانی بەعس بۆ یەکەم جار لە ئاستێکی بەربڵاودا، چەکی کیمیاوییان لە شار و دێهاتە کوردنشینەکان بەکار هێنا و هەزاران کەس تیاچوون. پاش ساڵێکی دیکە ئۆپەراسیۆنی ئەنفال و تیابردنی کوردەکان بە ئەنجام گەیشت کە لە ئاکامدا نزیکەی 200 هەزار کەس کوژران و 4000 ئاواییش وێران کرا.
لە ئاگۆستی 1990، سەدام هێرشی کردە سەر خاکی کوەیت و ئەم وەڵاتەی داگیر کرد، دوای ساڵێک هێزی هاوپەیمانان، لە ئاسمان و زەوییەوە هێرشێکی چڕوپڕیان کردە سەر عێراق. لە وەها کەش و هەوایەکدا هێزی کوردی بڕستی لێبڕابوو. بەڵام دواتر لە فێڤرییەی 1991 لە دوای ڕاپەڕینی شیعەکان لە باشوور، هێزەکانی کوردیش ڕاپەڕین و دەستیان کردە هێرش بردن بۆ شارە کوردنشینەکان کە تا ئەو دەم بە دەست هێزەکانی عێراقەوە بوو. لە 19ی مارس کەرکووک گیرایەوە، بەڵام دوو هەفتە دواتر دیسانەوە کەوتە دەست عێراقییەکان. زیاتر لە یەک ملوێن کورد کە دڕندەیی و وەحشیگەرییەکانی سەدامیان لە بیر نەچووبۆوە، بەرەو سنوورەکانی ئێران و تورکیا هەڵاتن کە هەندێ دیمەنی ورەبزوێن و سۆزناک لە شاشەی تەلەفیزۆنەکانی جیهان لەم بارەوە بڵاو کرایەوە. ڕای گشتی جیهان کەوتە خرۆش و لە ئاکامدا بۆ یەکەم جار لە 28 ی ئاپریلی 1991، هاوسوێندییەکی نێونەتەوەیی بە مەبەستی پاراستنی گیانی کوردەکان لە باکووری عێراق لە ئاستی خولگەی 36 دەرەجە هاتە کایەوە و ناوچەیەکی ئەمنی ڕاگەیاندرا کە سەدام بۆی نەبوو سنووری ئاسمانی و زەوینی ئەم ناوچە ببەزێنێ.
گفتۆگۆ لە سەر کێشەی کەرکووک و مەندەلی و خانەقین و هەروەها دیموکراسی فرەحیزبی لە نێوان سەدام و کوردەکان سوودبەخش نەبوو و شکستی هێنا. لە مانگی مەی 1992 لە هەرێمی کوردستان هەڵبژاردنێک بەڕێوەچوو بە مەبەستی دامەزرانی دەوڵەتێک کە خاوەن بەهایەکی نێونەتەوەیی بێت. دوو حیزبی سەرەکی (یەکیەتی و پارتی)، هەرکامیان 45% دەنگەکانیان بردەوە. بەڵام هاوپەیمانان هیچ پێوەندییەکیان لەگەڵ پەرلەمانی کوردستان و حکوومەتی هەرێم نەکردەوە. دواتر هەرێمە ئازادکراوەکە لەبەینی دوو حیزبەکەدا وردە ــ وردە تووشی کێشە و ململانێ بوو کە لە ساڵی 1994 لە شەڕی براکوژیدا گەیشتە ئەوپەڕی خۆی.
ساڵی 2003 جارێکی دیکە هاوپەیمانان بە ڕێبەرایەتی وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هێرشێکی چڕ و پڕیان کردە سەر خاکی عێراق و توانییان لە ماوەی 21 ڕۆژدا ئەم وەڵاتە بگرنەوە. 3 ساڵ پاش ڕووخانی ڕژێمی سەدام، جەلال تاڵەبانی (سەرۆکی یەکیەتی نیشتمانی) بووە سەرۆک کۆماری ئەم وەڵاتە و مەسعوود بارزانیش بووە سەرۆکی حکوومەتی هەرێم. ساڵی 2005 قۆناغێکی نوێ لە کوردستانی عێراق دەست پێ دەکات کە ئەویش یەکگرتنەوەی دوو ئیدارەی هەرێمەکە بوو. ئەمێستا زیاتر لە 16 ساڵە کە کوردی ئەم پارچە لە هەرێمەکەدا حکوومەتی خۆی بەڕێوە دەبات و خاوەنی کێشێکی سیاسی باڵایە لە ناوچەکە و عێراقدا.
کورد لە سوریا
حەشیمەتی کوردی سوریا، نزیکەی 1 ملیۆن و 750 هەزارکەس دەبێت کە 10% حەشیمەتی ئەم وەڵاتە پێکدێنن کە زۆربەیان لە 1920 بەملاوە بەتایبەت لەدوای شکستهێنانی ڕاپەڕینی کورد لە تورکیا ڕویانکردە ئەم وەڵاتە. ئەم کوردانە هەر خێرا ڕواڵەتی عەرەبیان لێ نیشت و لە سەرەتاکانی دامەزرانی کۆماری تازەپێگەیشتووی سوریا، دەستیان گەیشتە پلە و پایەی باڵای سەربازی بەڵام لە 1958 پاش ئەوەی کە کۆماری یەکگرتووی عەرەب دامەزرا و بڕیار درا میسر و سوریا ببنە وەڵاتێکی یەکگرتوو، کوردەکانیان لە پلە و مەقامە باڵاکان وەدەرنا. لێکهەڵوەشانی ئەم کۆمارەش، نەک هەر کاریگەریی ئەوتۆی لەسەر چارەنووسی کوردەکان دانەنا بەڵکوو دەوڵەت دەستی کرد بە دروستکردنی دیواربەندێکی عەرەبنشین لە جزیرە کە زۆرینەی کوردەکانی لەخۆ گرتبوو. ئەم پلانە لە لایەن حافز ئەسەد سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی سوریا لە ساڵی 1976 پووچەڵ کرایەوە. بەڵام داخوازییە فەرهەنگییەکان وەک پەروەردە بە زمانی کوردی و ناولێنانی کوردی، ئێستاش هەر پێشێل دەکرێت. کاربەدەستانی سوریا ئێستاش ناسنامەیان بە نزیکەی 300 هەزار کوردی ئەم وەڵاتە نەداوە و ئەم حەشیمەتە بە ئەجنەبی لە قەڵەم ئەدەن. کەچی سەیر ئەوەیە لە خەباتی پارتی کرێکارانی کوردستان (pkk) بەدژی دەوڵەتی تورکیا پشتیوانی کردووە، بەڵام حازر نابێت دانبنێ بە مافە سەرەتاییەکانی هاووەڵاتیانی کوردی خۆی.
تا ئێستا هیچ بزاڤێکی سەربەخۆییخوازانە لە لایەن کوردی سوریاوە ڕانەگەیەندراوە. یەکەم حیزبی کوردی لە سوریا حیزبی دیموکراتی کوردستان بووە کە لە ساڵی 1957 دامەزرا. ئێستا بە شێوەیەکی نایاسایی و پەنامەکی 13حیزبی کوردی چالاکی دەنوێنن کە زێدەتر لە قامیشلی و جزیرە، لایەنگرییان لێدەکرێت. حیزبە کوردییەکانی سوریا پێوەندییەکی پتەویان پێکەوە نییە بەڵکوو بەهۆی یەکگرتووییەک کە لەگەڵ ئیسلامخوازانێکی وەک ئیخوانولموسلمین هەیانە، بوونەتە مەترسییەک بۆ ڕژیمی سوریا.
تێکشکانی ڕژێمی سەدام حسەین لە ساڵی 2003 و دامەزرانی حکوومەتێکی فیدراڵ لە کوردستانی باشوور، ڕووداوەکانی یاری تۆپیپێی قامیشلی لە 12ی مارسی 2004 و گوشارە نێونەتەوەییەکان بەسەر ڕژێمی بەشار ئەسەد بە تۆمەتی تیرۆری ڕەفیق حەریری، سەرۆک وەزیرانی لوبنان لە ساڵی 2005، کۆمەڵە هۆکارێکن کە کوردی سوریا زیاتر لە جاران بەرەو بزاڤێکی ناسیۆنالیستی هاندەدات.
نافەرمانی مەدەنی نافرمانی مدنی Civil Disobedience
هەر هەنگاوێک کە سنووری یاسا ببەزێنێت بە مەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی هەموان بۆ ڕاوەستان لە بەرانبەر ناڕەوایی و نادروستی یاساکان لەباری ئەخلاقی و عەقڵانییەوە بە نافەرمانی مەدەنی لە قەڵەم دەدرێت. ستراتیجی نافەرمانی مەدەنی یا بێفەرمانی حکوومەت، لە لایەن مەهاتماگاندی ڕێبەری سەربەخۆیی هیندستان بۆ ڕزگاربوون لەژێر دەستی بریتانیا هاتە ئاراوە. شێوازی گاندی بریتی بوو لە: سەرپێچی کردن لە یاساکانی وەڵات، نەدانی باج، وەرنەگرتنی پۆست و مەقامی دەوڵەتی، یاساخکردنی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی یاسادانان، هاوکاری نەکردن لەگەڵ ئینگلیزییەکان و پاوانکردنی شمەکی بەریتانی. لەم جۆرە خەباتەدا زیاتر لەسەر بیێموبالاتی و بێدەنگی جەخت دەکرێت. بەڵام نافەرمانی مەدەنی پێویستی بە هەنگاونان و کردەوەیە. لایەنی هاوبەشی ئەم دوو خەباتە تەنیا ئەوەیە کە ئاشتیئامێزە و دوورە لە شەڕەنگێزی.

لە شەڕی دووهەمی جیهانیدا ئەگەرچی ئێران بێلایەنی خۆی ڕاگەیاندبوو بەڵام لە لایەن بەریتانیا و ڕووسەکانەوە لە ئاگۆستی 1941، کەرتی ڕۆژاوای ئێران داگیر کرا. بەریتانیا، بۆ پاراستنی کەرتی ڕۆژهەڵاتی عێراق ناوچەی کرماشانی گرت و ڕووسەکانیش، ئازەرباییجانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بێجگە لە شارەکانی مەهاباد و شنۆ و نەغەدەی داگیر کرد. لەم ناوەدا ناوچەی مەهاباد و سەقز، لە کۆنترۆڵی هیچ لایەنێک نەبوو. نەبوونی هیچ هێزێکی دەسەڵاتدار (تەنانەت ئێرانیش) لە ناوچەکەدا زەمینەی بۆ دامەزراندنی حکوومەتێکی خودموختار خۆش دەکرد.
ئەم دۆخە، لانیکەم تا کۆتایی شەڕی جیهانی دووهەم بەردەوام بوو. قازی محەمەد ساڵێک دوای دامەزرانی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لە 22ی ژانوییەی 1946، لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد، کۆماری کوردستانی ڕاگەیاند. قازی محەمەد چەند ڕۆژ دواتر ئەنجومەنی وەزیرانی کۆمارییەکەی ڕاگەیاند کە پێکهاتبوو لە حاجی بابەشێخ، سەرەک وەزیر و 12 وەزیری دیکە.
کۆماری کوردستان و دەوڵەتی کوردی تەنیا 11 مانگی خایاند. هەر بۆیە لە ڕێکەوتی 17ی دێسەمبەری 1947، دوور لە پشتیوانی ڕووسەکان، هێزە سەربازییەکانی ڕژێمی پاشایەتی هێرشیان کردە مەهاباد و شارەکانی دەوروبەر و کۆماری نوێباو ڕووخا. سەرەتای ژانوییەی 1947 دەوڵەتی ئێران دادگەیەکی سەربازی بۆ قازی محەمەد و براکەی و ئامۆزاکەی، سەدر و سەیف سازاند و لە ڕێکەوتی 23ی ئەو مانگە لە سێدارە دران و کۆماری کوردستان کۆتایی پێهات.
کۆریس کۆچیرا، مێژونووسی بەناوبانگ دەربارەی هۆی ڕووخانی کۆماری مەهاباد لە زمانی مەلا مستەفا بارزانییەوە دەنووسێت: «ئەوە کورد نەبوو کە لە هێزەکانی ئەرتەشی ئێران تووشی شکست بێت بەڵکوو ئەوە یەکیەتی سۆڤیەت بوو کە لە بەرانبەر ئەمریکا و بەریتانیادا شکستی خواردبوو!». لەو هۆکارانەی کە دەتوانێ ئەم بۆچوونە بسەلمێنێت، یەکەم، چوونەدەرەوەی هێزەکانی ئەرتەشی ڕووس بوو لە ئێران. دووهەم، قسەکانی باڵیۆزی ئەمریکا لە تاران کە گوتبووی، دەوڵەتی ئەمریکا لە یەکپارچەیی خاکی ئێران داکۆکی دەکات.

ئەم کۆمەڵە لە ڕێکەوتی 16/9/1942 (بەرانبەر بە 25ی خەرمانانی 1321ک.ه) لە شاری مەهاباد لە لایەن چەند کوردێکەوە بە مەبەستی برەوپێدانی بیروباوەڕی نەتەوایەتی لەناو جەماوەری کوردی دامەزرا. هەندێک لەو کەسانەی کە بەشدار بوون لەم ڕێکخستنەدا بریتین لە: ڕەحمان عەلەوی، محەمەدئەمین شەرەفی، محەمەد نانەوازادە، ڕەحمان زەبیحی، حوسێن فرووهەر (زەڕگەری)، عەبدوڕەحمان ئیمامی، قاسم قادری، میرعەبدولڵا داودی، ئەحمەد عیلمی، عەزیز زەندی، محەمەد یاهوو، میرحاج (کوردستانی عێراق) و قادر مودەڕسی. لە ماوەی شەش مانگدا ژمارەی ئەندامانی کۆمەڵە گەیشتە 100 کەس. هەموو کوردێک دەیتوانی لە کۆمەڵەدا ببتە ئەندام. هەرکەس ببوایە بە ئەندام، لە دیدارێکی نهێنی و بە ئامادەبوونی سێ کەس لە ئەندامانی دامەزرانەر، حەوت جار سوێندی بە قورئان دەخوارد کە بەم شەش خاڵەی خوارەوە وەفادار بمێنێت.
1ـــ بە نەتەوەی کورد خەیانەت نەکات.
2ـــ هەوڵ بدات بۆ ئۆتۆنۆمی کوردان.
3ـــ هیچ نهێنیەک نەدرکێنی چ بە زمان چ بە نووسین.
4ـــ تا دوایین ڕۆژی ژیانی هەر ئەندام بێت.
5ــــ هەموو پیاوێکی کورد بە برا و هەموو ژنێکی کورد بە خوشکی خۆی بزانێت.
6ـــ بێ ئیجازەی کۆمەڵە لە هیچ پارت و ڕێکخراوەیەکی دیکەدا نەبێتە ئەندام.
لە مانگی گوڵانی 1943 ئەندامانی کۆمیتەی ناوەندی بە ئامادەبوونی سەد کەس لە ئەندامانی کۆمەڵە، لە سەر کێوی خواپەرست، لە نزیک مەهاباد، هەڵبژێردران. بەڵام کەسێک بەناوی سەرۆک یا سکرتێر دیاری نەکرا بەڵکوو کۆمیتەیەکی سێ کەسی کە پێکهاتبوون لە ڕەحمانی زەبیحی، ڕەحمانی شەرەفکەندی (هەژار موکریانی) و محەمەد یاهوو، وەک دەستەی سەرۆکایەتی دەستنیشان کران. لە مانگی ڕەزبەری 1944 قازی محەمەد بوو بە ئەندامی کۆمەڵەی ژ.کاف. کۆمەڵە لەگەڵ حیزبی هیوا (کوردستانی باشوور) و خۆیبوون (کوردستانی باکوور) پێوەندی بووە و ڕۆڵێکی گرینگی هەبووە لە گەشەپێدانی هەستی نەتەوایەتی لە ناوچەکەدا. پاش دامەزراندنی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لە ڕێکەوتی 16/8/1945 بە سەرۆکایەتی قازی محەمەد و دامەزراندنی کۆماری کوردستان، کۆمەڵەی ژ.کاف لەناو ئەو حیزبەدا توایەوە.