تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 53
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مارکسیزمی نوێ
ئەم
زاراوە
پێناسەیەکە
بۆ
لایەنگرانی «قوتابخانەی فرانکفۆرت». قوتابخانەی فرانکفۆرت
لە
ساڵی 1930
بە
ناوی
«سەنتەری لێکۆڵینەوەی
کۆمەڵایەتی
فرانکفۆرت»
بە
پاڵپشتی تیۆری ڕەخنەیی و
بە
سەرپەرشتی
ماکس هۆرکهایمر (1973 ـــ 1893) دامەزرا.
ئەم
قوتابخانە
کە
دواتر بیرمەندانێکی
وەک
تئۆدۆر ئادرنۆ، هێربرت مارکۆزە و ئیریش فرۆم ـی بەخۆ
بینی
،
بوو
بە
مایەی
دوو
پێداچوونەوەی
گرنگ
بە
بیروباوەڕەکانی مارکسدا:
یەکەم
، تیۆری ڕەخنەیی
ڕووی
کردە
گۆڕانکارییەکانی دەروونشیکاری و
بە
تایبەت
مارکۆزە و فرۆم هەوڵیان
دا
بۆ
تێهەڵکێش
کردنی تیۆرییەکانی مارکس و فرۆید.
دووهەم
، هۆرکهایمر و مارکۆزە، گەیشتنە
ئەم
قەناعەتە
کە
پرۆلتاریا بووەتە بەشێکی سیستەمی
سەرمایەداری
و هێزی
خۆی
بۆ
گۆڕانکاری
کۆمەڵایەتی
و
شۆڕش
لە
دەست
داوە.
مارکسیزمی
نوێ
هەروەها
بە
لایەنگرانی
چەپی
نوێ
و شرۆڤەکارانی مارکس دەگوترێ
کە
لە
نەریتی
مارکسیزم
ـــ
لێنینیزم
لایاندابێ و ڕوویان کردبێتەوە
خودی
مارکس. زۆربەی
ئەم
کەسانە ئەنگڵس و لێنین
بە
بەرپرسی
بەهەڵە تێگەیشتنی ئەندێشەکانی مارکس دەزانن و وەلای دەنێن.
سەرچاوەی لایەنگریی
ئەم
گرووپە دەگەڕێتەوە
بۆ
نووسراوە سەرەتاییەکانی مارکس،
بۆ
وێنە
ئایدیۆلۆژیای
ئەڵمانی
و دەسنووسە
ئابووری
و فەلسەفییەکان و
بیرکردنەوە
دەربارەی بنەماکانی
مارکسیزم
.
بە
واتایەکی
دیکە
سەرنج
دان
بە
لایەنی هێگلی و یۆتۆپیایی و ڕۆمانسییەتی
نێوان
ئەندێشەی مارکس،
لەبری
ئابووری
پەرستی و
جەخت
کردن
لەسەر
نامۆگەرێتی
لەجیاتی
پێداگرتن
لەسەر
بەرهەمهێنانی
مرۆڤ
.
ئەم
گەڕانەوە
بۆ
سەرچاوەکانی ئەندێشەی مارکس،
لە
کتێبێکی
وەک
هۆشیاری
چینایەتی و
مێژوو
بەرهەمی گیئۆرگ لۆکاچ (1971 ـــ 1885) دەبیندرێ. لۆکاچ،
یەکەم
بیرمەندێکە
کە
بە
شێوازێکی سیستەماتیک،
لە
مارکسەوە گەڕایەوە
بۆ
هێگل و پرۆلتاریای مارکس ــ
کە
هەڵگری
ئاگایی
مێژووییە - دەخاتە
جێی
«
ڕۆح
»
لە
فەلسەفەی هێگلدا.
مارکسیزمی
نوێ
، زیاتر ڕێبازێکی ئەکادیمی
لە
ئەژماردێت و
لە
کردەوەی سیاسیدا کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی دایەلیکتیک
تیۆرییەکی فەلسەفی دەربارەی مێتافیزیک
کە
لە
لایەن
فردریک ئەنگڵس ـــ
بۆ
جەخت
کردن
لەسەر
بۆچوونەکانی مارکس
لەم
بارەوە ـــ
لە
کتێبی ئانتی دورینگ (1878) و دایەلیکتیکی
سرووشت
(1925)
ئاڕاستە
کراوە
. (
هەڵبەت
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
لە
لایەن
پولخانۆف
بەکار
براوە).
ئەم
فەلسەفە
،
پاش
ئەوەی
کلک
و گوێی
کرا
،
بوو
بە
فەلسەفەی
ڕەسمی
حیزبە کۆمۆنیستەکان و «مەتریالیزمی
مێژوویی
»
کامڵ
کرد
. مەتریالیزمی دایەلیکتیکی،
تەنها
مادە
بە
ڕاست
و
گرنگ
دەزانێ و
بە
بناغەی
گەردوون
دایدەنێت.
ئەم
فەلسەفە
، سەرچاوەی
هەموو
نیشانە
و بەرهەمەکانی
ژیان
بە
مادی
لەقەڵەم
دەدا
و
هەموو
گۆڕانکارییەکان
بە
مادە
پەیوەست
دەکات
کە
ئەم
گۆڕانکاریانەش بەپێی کۆمەڵێک یاسای
تایبەت
کە
پێی دەگوترێ «
دایەلیکتیک
»،
ڕوو
دەدەن.
دایەلیکتیک
هەم
شێوازی
گۆڕینی واقیعەکانە و هەمیش شێوەی دۆزینەوەی «یاساکانی
جووڵە
»ی
ئەو
واقیعانەیە.
ئەم
قوتابخانە
پێیوایە
کە
پرەنسیپەکانی مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
لەگەڵ
هەموو
لقە زانستییەکاندا دەخوێنێتەوە.
مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
،
مادە
لە
ئاوەزی
مرۆڤ
بە
گرنگتر دەزانێ و
ئاوەز
بە
ڕەنگدانەوەی جیهانی
مادە
لە
مێشکی
مرۆڤ
لە
قەڵەم
دەدات و
هەموو
شتێک
یان
دیاردەیەک
بە
دەرەنجامی جووڵەی جەوهەری
مادە
شرۆڤە دەکات.
مارکس، دایەلیکتیکی
تەنها
لە
هەمبەر
دیاردەکان و
کۆمەڵگە
دەبەستەوە
بەڵام
ئەنگڵس، ڕووبەری
ئەم
فەلسەفەی
بەرەو
سرووشت
بەرفرەوان
کرد
و
لە
ژێر
کاریگەریی بیروڕاکانی هێگل، پێی وابوو
کە
جیهان
(
سروشت
و ئەندیشە ومێژوو) دەکەونە
ژێر
باری
سێ
یاسا: 1) یاسای هەڵگەڕانەوەی چەندایەتی (
کمیت
)
بە
چۆنایەتی (کیفیت). 2) یاسای
ئاڵۆزی
دژەکان (اضداد)، بەپێی
ئەم
یاسایە
جووڵە
، دەرەنجامی
دژایەتی
نێوان
ڕەگەزە هاودژەکانی
ناو
سروشت
و
کۆمەڵگە
و مێژووە.
لە
کۆمەڵگەی چینایەتیدا
لەبەر
ئەوەی
چینەکان
دژی
یەکترن، ململانێی چینایەتی دەبێتە مەرجێک
بۆ
فراژووتنی
کۆمەڵگە
. 3) یاسای ڕەتکردنەوەی ڕەتکراو.
زۆربەی زانایانی مارکسی
کە
تەنها
مارکس
بە
سەرچاوە
دەزانن و
بۆ
ئەنگڵس و لینین بایەخێکی
ئەوتۆ
قایل
نین
،
بە
مەتریالیزمی دایەلیکتیکیش ـــ
وەک
میتۆدێکی فەلسەفی ـــ بەهایەکی
ئەوتۆ
نادەن،
بە
چەشنێک
لەم
دواییانەدا حیزبە کۆمۆنیستیەکانی فەرەنسی و ئیتالیا،
ئەم
ڕێبازەیان لەگوێن فەلسەفەی
ڕەسمی
حیزبەکەی
خۆیان
خستەلاوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی مێژوویی
مەتریالیزمی
مێژوویی
پاژێکی
گرنگی
فەلسەفەی «مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
»
لە
ئەژماردێت
کە
لە
سەر
بنەمای تیۆری مارکس دەربارەی
مێژوو
بنیاد
نراوە
. مارکس
ئەم
تیۆرییەی
بە
کورتی
لە
پێشەکی
کتێبە ناودارەکەی
خۆی
بە
ناوی
«توێژینەوەی ئابووریی
سیاسی
» (1859) هێنایە ئاراوە.
ئەو
دەنووسێ: «
لە
بەرهەمهێنانی پێداویستیە کۆمەڵایەتیەکانی ژیاندا،
لە
نێوان
مرۆڤەکان پێوەندییەکی دیاریکراو دێتە کایەوە
کە
لە
ویست
و ئیرادەی
ئەوان
بەدەرە، ئەمەش
هەمان
پێوەندیی بەرهەمهێنانە
کە
گرێدراوی
گەشە
و فراژووتنی هێزە بەرهەمهێنەرەکانە. سەرجەمی
ئەم
پێوەندییانە ژێرخانی
کۆمەڵگە
پێکدێنن
کە
سەرخانی
سیاسی
و
دادوەری
و فیکری (ئایدیۆلۆجیکی)
لەسەر
ئەو
ژێرخانە دادەمەزرێت.
شێوازی
بەرهەمهێنان
لە
ژیانی
ماددیدا چارەنووسی تایبەتمەندیە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەکان و
ڕەوتی
مەعنەوی
ژیان
دیاری
دەکات. لێرەدا هوشیاریی
مرۆڤ
، چۆنییەتی
ژیان
و گوزەرانی
دیاری
ناکات
بەڵکوو
بە
پێچەوانەوە،
شێوازی
گوزەرانی
کۆمەڵایەتی
، ئاستی هوشیاریی
ئەو
دیاری
دەکات …
کە
شێوازی
بەرهەمهێنان
دەگۆڕێت، سیمای جیاوازییە
کۆمەڵایەتی
و دابەشکارییە چینایەتییەکانیش،
بە
هەوای
ئەم
گۆڕانە
تووشی
وەرچەرخان
دەبێت.
ئەم
گۆڕانکارییانە
بە
شێوازێکی دایەلیکتیکی و
بە
دەرکەوتنی دژایەتییەکانی هەناوی واقیعە کۆمەڵایەتییەکان ڕوودەدەن
کە
ئاکامەکەشی ململانێی چینایەتییە …»
بەپێی تیۆری مەتریالیزمی
مێژوویی
، سەرچاوەی
ڕەوتی
فراژووتنی
مێژوویی
کۆمەڵگەی مرۆڤی دەگەڕێتەوە
بۆ
جووڵە
و گۆڕانی دژبەرە سەرەکییەکانی
کۆمەڵگە
.
دژایەتی
نێوان
چینەکانی
کۆمەڵگە
، وزەیەکی پاڵنەرە
بۆ
ڕەوتی
فراژووتنی
ئەو
کۆمەڵگەیە.
لە
ڕوانگەی
ئەم
قوتابخانەوە
جڤاک
و ڕەشەگەل
مێژوو
دەخوڵقێنن
نەک
پاڵەوانان.
ئەگەرچی
دەوری
ڕێبەرانی
شۆڕشگێڕ
لە
مێژوودا
ڕەت
ناکاتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی کولتووری
ڕێبازێکی ڕەخنەگرانەیە
کە
لە
کۆتایی
حەفتاکان و هەشتاکان
لە
بریتانیا
هاتە
ئاراوە
بەڵام
دەرخستنی لایەنەکانی، لەگوێن چەمکێکی تیۆریی کارێکی دژوارە.
ئەم
زاراوە
لە
بەستێنی مەتریالیزمدا شرۆڤە دەکرێت
چونکە
پێی
وایە
دامودەزگە و
دەسکرد
و
کردەوە
کولتوورییەکان،
لە
چەند
ڕەهەندێکەوە
لە
لایەن
پرۆسە مادییەکان
دیاری
دەکرێن و کولتوور
بە
کردارێکی
مادی
لەقەڵەم دەدات.
مەتریالیزمی کولتووری،
یەکە
مجار
لە
لایەن
ڕایمۆند ویلیامز (1988 ـــ 1921)
ڕۆشنبیر
و
ڕەخنەگری
کولتووریی بەریتانی،
وەک
میتۆدێکی
تایبەتی
خۆی
و زاراوەیەکی ڕەخنەگرانە
ئاڕاستە
کرا
. مەتریالیزمی کولتووری
باوەڕی
وایە
کە
هەر
تیۆرییەکی کولتووری (
نەک
بە
تەنیا
تیۆری کولتووری مارکسی)،
کە
قایل
بە
جیاوازی
نێوان
«
هونەر
» و «
کۆمەڵگە
»
یان
«
ئەدەب
» و «پێشینەی
کۆمەڵایەتی
» بێت،
باوەڕی
بە
تەوەربوونی کولتوور
نییە
لە
کۆمەڵگەدا (
واتە
شێوازی
بەرهەمهێنان
،
شکڵ
و دامودەزگە و
چۆنیەتی
بەکارهێنانی).
لەم
ڕوانگەوە
نابێ
هیچکات،
بۆ
فۆڕمە کولتوورییەکان
وەک
دەقێکی
ناوازە
بڕوانین
بەڵکوو
دەبێ
لە
قەبارەی
پێوەندی
و پرۆسە
مێژوویی
و مادییەکاندا سەیریان بکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ناسیۆنالیزمی کوردی
کورد
کە
زۆرجار
لە
شار
و باژێران
دوور
بوون
و
پتر
لە
دێهات
و
کەژ
و کێواندا ژیاون،
بۆ
ماوەیەکی
زۆر
بێبەهرە
بوون
لە
چینی
مامناوەندی
شارستانی
کە
ــ
ئەم
چینە
ــ
لە
بەدیهێنانی بزاڤی نەتەوەییدا
دەوری
باڵا
دەگێڕێ.
کە
مودێرنیتی
سەری
هەڵدا و جۆرە ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی
هاتە
مەیدانەوە، (
ئیمڕۆکە
ڕەوتی
مۆدێرنیتی وایکردووە زمانێکی
ئەدەبی
بخوڵقێنێ
کە
زۆرینەی کوردان دەرکی پێئەکەن) وادەردەکەوت
کاتی
ئەوە
بەسەر چووبێت
کە
ئەم
ڕاپەڕینە بتوانێ بەسەر ڕووداوەکاندا
زاڵ
بێ
و
لە
سەروبەندێکی
مێژوویی
وەک
داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و
کەساسی
ئێرانییەکان، وەڵاتێکی کۆردی
بۆ
خۆی
دامەزرانێ.
لە
سەرەتای سەرهەڵدانی
ئەم
جۆرە بزوتنەوەدا
کە
بە
هەنگاوی یەکەمی ناسیۆنالیزمی
کوردی
دەناسرێت، بزوتنەوەکەی
شێخ
عوبێدوڵڵای نەهری
لە
ناوەڕاستەکانی نیوەی دووهەمی سەدەی
نۆزدە
،
بە
گرینگترین و
سەرەتایی
دیکەین
خاڵی
شێوەگیربوونی ناسیۆنالیزمی
کوردی
لە
ئەژماردێت.
سەرەنجام
کە
ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی مۆدێرن
سەری
هەڵدا، خەونەکانی
کورد
لەگەڵ
بەرژەوەندی
دەوڵەتانی ناوچەکە
کە
زیاتر
لە
80% کوردیان
لە
خۆ
گرتبوو، یەکیان نەگرتەوە و ڕووبەڕووی
یەکتر
وێستان
.
سەیر
نییە
ئەگەر
بڵێین
مێژووی ناسیۆنالیزمی
کوردی
،
لە
ڕاستیدا مێژووی شەڕی
ناوخۆ
و
خەبات
بۆ
گەیشتن
بە
سەربەستی
بووە
.
ئەو
ناسیۆنالیزمەی
کە
لە
جەوهەردا
لەگەڵ
دژایەتی
دەوڵەتانی ناوچەکە
ڕووبەڕوو
بووە
و
بۆ
تێگەیشتن
لێی
،
دەبێ
هەلومەرجی
زاڵ
بە
سەر
هەرکام
لەم
وەڵاتانە
بە
باشی
لێک
بدرێتەوە.
گومانیش
نییە
لەوەی ناسیۆنالیزمی
کوردی
بزاوتێکە
پتر
لە
بەردەم
فشاری ناسیۆنالیزمەکانی دیکەدا گەشەیکردووە و ناسیۆنالیزمێکی بەرتەکانە
بووە
و زادەی پرۆسە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و تەکنیکییەکانی
ناو
هەناوی کۆمەڵگەی
کوردی
نەبووە. ناسیۆنالیزمی
کوردی
دەرەنجامی گەشەی
ئەو
هێزانە نەبووە
کە
دەسەڵاتی سیاسییان
بە
شێوەیەکی ئۆرگانی
بە
دەسەڵاتی
سیاسی
نەتەوەوە گرێدابێت. ناسیۆنالیزمی
کوردی
بە
حوکمی
ئەوەی
بەرهەمی گەشەیەکی سرووشتییانە و سەربەخۆی
کۆمەڵگە
نییە
و بەرەنجامی داگیرکردنە، کردەیەکی بەرگریکارانەیە و بەرتەکێکە
بۆ
مانەوە
.
ئەم
دۆخە
کاریگەرییەکی گەورەی
لەسەر
جەوهەری ناسیۆنالیزمی
کوردی
جێهێشتووە و سرووشتی
هەموو
چالاکییەکانی
ئەم
ناسیۆنالیزمەی
بە
مۆرکێکی
تایبەتی
مۆر
کردووە.
ستراتیجی
ناسیۆنالیزمی
کوردی
لە
سەدەی بیستەمدا
ئەوەیە
جاربۆ
جار
ڕایدەگەێنێ «
هێشتا
کاتی
ئەوە
نییە
دروشمە سیاسییەکانم
بەرز
بکەمەوە و ڕوخساری ڕاستەقینەی
خۆم
ئاشکرا
بکەم».
بە
کوردی
و
بە
کورتی
،
ناسیۆنالیزم
بۆ
زەمەنێکی نموونەیی دەگەڕێ
تا
خۆی
تیا
ئاشکرا
بکات. زەمەنێکی خورافی
کە
نییە
و نابێت. زەمەنێک
لەبری
ئەوەی
ناسیۆنالیزم
خۆی
دروستی
بکات، چاوەڕوانە مۆعجیزەیەک
بۆی
دروست
بکات.
ناسیۆنالیزمی
کورد
لە
تورکیا
زیاتر
لە
13ملوێن
کورد
لە
ناو
سنوورە
کانی
تورکیا دەژین
کە
بەزۆری
لە
باشووری ڕۆژهەڵاتی
ئەم
وەڵاتە
نیشتەجێ
بوون
.
لە
سەردەمانێکی مێژووییدا
هەمیشە
کوردی
تورکیا، زیاتر
لە
کوردی
ئێران
و عێراق چالاکیان
لە
خۆیان
نیشان
داوە و ڕێبەرانی
کورد
زیاتر
لە
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەورێکی سیاسیان گێڕاوە
تاکوو
ئێران
. زۆرینەی کوردەکانی
ئێران
لە
سەردەمی
سەفەوییەکاندا چوونە
سەر
ئایینزای
شیعە
،
کەچی
زۆربەی
کوردی
تورکیا
سەر
بە
ئایینزای سوننە
بوون
.
لە
ئیمپراتۆری
عوسمانیدا
چونکە
کوردەکان موسوڵمان
بوون
،
لە
ناو
هێزە سەربازییەکان وەردەگیران و
لە
سەروبەندی شەڕی جیهانی
یەکەم
بۆ
سەرکوتکردنی ئەرمەنییەکان کەڵکیان
لێ
وەرگیرا.
لە
ئاکامدا
هێندەی
نەخایاند
کە
کورد
کەوتە
بەر
شاڵاوی تۆڵەستاندنەوەی هێزەکانی سۆڤیەت و هاوپەیمانە ئەرمەنییەکانی.
بەم
حاڵەش، پێشمەرگەی
کورد
سەرەڕای
ئەو
هەموو
ڕەنج
و
مەینەت
و
پلە
و
پایە
نزمەش
کە
بوویان، جارێکی
دیکە
لە
ساڵەکانی 1920-1921
بە
ڕێبەرایەتی مستەفا کەمال ئاتاتورک،
لە
بەرانبەر
فەرەنسیەکان و ئەرمەنیەکان
ڕاوەستان
و
بوون
بە
قەڵغانی
بیر
و باوەڕە ئیسلامییەکەیان.
ڕەتکردنەوەی
پێوەندی
ئیسلامی تورکیا
بۆ
چەسپاندنی
شوناسی
تورکی
لە
لایەن
مستەفا کەمال
لە
هەردوو
بەستێنی مەدەنی و ئەتنیکییەوە
بووە
هۆی
لەدایکبوونی ناسیۆنالیزمی
کوردی
. سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی
کوردی
سوننەی زازایی
لە
فێڤرییەی 1925
بووە
هۆی
دەسخەڕۆکردنی هەمەلایەنەی
کورد
و
هەر
ئەم
سەرکوتکردنە بێرەحمانە
بوو
کە
برایەتی
و هاوسۆزی
ئایینی
لە
نێوان
کوردەکان ژیاندەوە. ڕاپەڕینێکی
دیکە
کە
لە
ساڵی 1928
لە
کوێستانیەکانی ئارارات
سەری
هەڵدا (و
لە
لایەن
سەرەک
خێڵ
و عەشیرەتەکانی ناوچەکە ڕێبەرایەتی
کرا
و
بۆ
یەکەم
جار
ڕێکخراوەی ناسیۆنالیستی ـــ
خۆیبوون
ـــ پشگیری لێکرد)،
بۆ
ماوەی 2
ساڵ
دەوامی
هێنا
.
دەوڵەت
وەها
لە
مەحفکردنەوەی کوردەکان پێداگربوو
کە
بەپێی یاسای2510 دانراوی ژوەنی 1934، بڕیاری
دابوو
تەواوی
ناوچە
کوردنشینەکان بخاتە چوارچێوەی پلانی تواندنەوەی
کورد
لە
ناو
کەلتووری تورکیدا.
سەیر
ئەوە
بوو
کە
کۆچ
و
ڕەوی
خەڵکی
هەژار
لە
ناوچە
کوردنشینەکانەوە
بەرەو
شارەکانی ڕۆژاوای تورکیا
کە
ئابوورێکی بریسکەداری
هەبوو
(
ناوەنجی
داهاتی کەسەکی
لەم
شارانەدا
لە
کۆتاییەکانی 1980
چوار
ئەوەندەی
ناوچەکانی
دیکە
بووە
)،
بووە
هۆی
لەدایکبوونی چینێکی ڕووناکبیر و
کرێکاری
شارنشین
کە
بزاڤی ناسیۆنالیزمی نوێی کوردەکان،
لە
هەناوی ئەمەوە هاتەدەرێ.
لە
کۆتاییەکانی 1960
لەبەر
هۆکاری چینایەتی و ئەتنیکی، کوردەکان
بە
هۆی
«حیزبی کریکارانی تورکیا»
کە
حیزبێکی
توندڕەوی
چەپگەرا
بوو
، بایەخیان
پەیدا
کرد
. هۆکاری
ئەم
مەسەلە
دەگەڕایەوە
بۆ
سنعاتی
بوونی
تورکیا
بە
ڕێژەی وەڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
کە
ئەمیش
لە
کەم
جێگەی
ناوچەکە
دەست
دەکەوت.
لە
هەشتاکان بەملاوە و دوابەدوای نیشتنەوەی ململانێی
چەپ
و
ڕاست
،
کە
کوردەکان
لە
هەر
دوو
باڵەکەدا
بەشدار
بوون
،
سەرەنجام
ڕەهەندی ئەتنیکی و نەتەوەیی
بە
سەر
ڕەهەندی چینایەتیدا
زاڵ
دەبێت.
بە
دامەزرانی حیزبی کرێکارانی
کوردستان
(PKK)
لە
ساڵی 1983
ئەم
ڕاستیە
ئاشکرا
بوو
کە
پێکهاتەی
ناوبراو
تا
ئێستاش
هەر
بەهێزە و
گوڕ
و
تینی
خۆی
لە
دەست
نەداوە.
ئەم
حیزبە دەستیدایە
هێرش
بردن
بۆ
سەر
هێزەکانی ئەرتەش و مڵکدارە کوردەکان و جوتیارانی
نەیار
و
هەر
دوو
باڵی
ڕاست
و
چەپ
چونکە
پێی وابوو
بە
ئاواتەکانی
کورد
خەیانەتیان کردووە. ڕادەی کوژراوەکانی
هەر
دوولا
کە
لە
ساڵی 1991 نزیکەی 2500
کەس
بوو
،
لە
1995 گەیشتە 20
هەزار
کەس
.
لە
ساڵی 1985 ئەرتەش هێزێکی
بەناوی
«
گاردی
دێهاتی
» دامەزراند
کە
ژمارەی ئەندامەکانی
لە
ساڵی 1996 گەیشتە 60
هەزار
کەس
.
کاتێک
بەرەنگار
بوونەوە
ڕووی
لە
زیادبوون
کرد
، دەسەڵاتدارانی تورکیا
بۆ
ماوەیەکی
کورت
ڕویانکردە
شوناسی
کوردەکان. تورگۆت ئۆزال،
سەرەک
وەزیری
ئەو
کاتە
ئیجازەی
دا
کە
ڕۆژنامەی
کوردی
بڵاو
بکرێتەوە و ئەنستیتۆیەکی کوردیش
لە
ئەنقەرە بکرێتەوە و
کورد
ئەمجار
بتوانێ
لە
جیاتی
ناوی
تورکی
ناوی
کوردی
بەکار
بێنێت.
لە
1990 حیزبێکی
نوێ
بە
ناوی
«حیزبی
کرێکاری
گەل
» دامەزرا
کە
بە
شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ وتەبێژی پەرلەمانی pkk
لە
ئەژمار
ئەهات
بەڵام
مەرگی کتوپڕی ئۆزال
لە
1993
بووە
هۆی
هەڵوەشانەوەی خێرای
ئەم
حیزبەش.
بە
تیاچوونی ئۆزال ـــ
چونکە
هەر
دوولا
پێیان وابوو
کە
دەکرێ
لەسەر
بنەمای
سازش
و
گفتوگۆ
سیاسەتێکی
نوێ
بێتە
کایەوە ـــ کەسایەتییەکی
گرینگ
لە
گۆڕەپانی سیاسەتی تورکیادا
مەحف
بۆوە.
لەو
سەردەمەوە حیزبی کرێکارانی
کوردستان
لە
سەر
بنیادێکی فێدراڵ
بۆ
تورکیا
جەخت
ئەکا
کە
لە
سایەی
ئەم
سیستەمەوە
تا
ڕادەیەکیش خودموختاری
بۆ
خۆی
مسۆگەر بکات
بەڵام
دەوڵەت
بەزۆری
ئەم
پێشنیازەی ڕەتکردۆتەوە.
لە
لایەکی دیکەوە
لە
1995 بەملاوە
دەوڵەت
هێزی
سەربازی
خۆی
ناردە
باکووری
عێراق
بۆ
سەرکوت کردنی pkk.
ئەم
ڕەفتارە شەرەفی نێونەتەوەیی تورکیای خستە
ژێر
پرسیارەوە. ساڵی 1998
بۆ
کوردی
تورکیا ساڵێکی نگریس
بوو
چونکە
لەو
ساڵەدا ڕێبەری pkk عەبدوڵلا ئۆجەلان بەپێی هاوبەندییەکی سیخوڕی نێودەوڵەتی
بە
هاوبەشی
دەوڵەتانی کینیا، یۆنان، ئیسراییل و تورکیا دەسبەسەر
کرا
و ڕادەستی حکوومەتی تورکیا کرایەوە.
ئەم
ڕووداوە
بوو
بە
هۆی
بشێوی
و نائارامی
لە
هەموو
ناوچە
کوردنشینەکان و کوردانی دانیشتووی ئەورووپاش دەنگی نارەزایەتی
خۆیان
بە
دژی
ئەم
کردەوە
هەڵبڕی.
دەوڵەتی
تورکیا
پاش
ماوەیەک حوکمی
سێدارە
بۆ
ئۆجەلان دەبڕێتەوە
بەڵام
ئەم
حوکمە
لە
ژێر
گوشاری
یەکیەتی
ئەورووپا ـــ
کە
تورکیا
حەز
دەکات دڵی ڕابگرێ
ببێ
بەشکم
ببێ
بە
ئەندامی
یەکیەتی
-
بە
هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە
تاکوو
سەرەنجام
لە
سەر
داوای
یەکیەتی
، حوکمی
سێدارە
لە
یاساکانی تورکیا لادەبرێت. ئێستاش ئۆجەلان ماوەی 12
ساڵە
تەنیا
لە
بەندیخانەی دوورگەی ئیمراڵی یەخسیرە.
ناسیۆنالیزمی
کورد
لە
عێراق
لە
یەکەمی دێسەمبەری 1918،
شەست
کەس
لە
ڕێبەرانی
کورد
پەیمانێکیان
لەگەڵ
بەریتانیا مۆرکرد
کە
زۆر
مژاوی و دژبەر
بوو
.
ئەم
پەیمانە
کە
پێشەنگاوێک
بوو
بۆ
پەیمانی سێڤەر، دەرفەتی خودموختاری
بۆ
کوردەکان دەڕەخساند
بەو
مەرجەی
کە
کوێستانەکانی
باکوور
و
باشوور
پێکەوە
گرێبدات و تورکیاش دامرکێنێ.
بەڵام
بەهێزبوونی
هەرچی
زیاتری سۆڤیەت و
هاوکات
،
نیازی
بەریتانیا
بۆ
ڕازیکردنی تورکیا و مەلیک فەیسەڵ ــ
کە
وەک
پاتشای عێراق داینابووــ
بووە
هۆی
ئەوە
کە
کوردەکان
فەرامۆش
بکرێن.
لەم
ڕووەوە
لە
پەیمانی 1930 بەریتانیا و عێراق،
نەوەک
باسێک
لە
خودموختاری
کورد
نەکرا
بەڵکوو
تەنانەت
هیچ
باسێکیش
لە
مافی کەمایەتیەکانیش نەهاتە ئاراوە.
لە
میانەی 1930
تاکوو
1950، کوردەکان
چەندین
جار
بە
ڕێبەرایەتی
شێخ
مەحموود و بارزانی
ڕاپەڕین
.
پاش
ئەوەی
، عەبدولکەریم
قاسم
لە
ساڵی 1958 حکوومەتی
پاشایەتی
لەناو
برد
،
پێوەندی
دەوڵەت
و خەباتی
سیاسی
کورد
بۆ
ماوەیەکی
کورت
گەشایەوە.
بەڵام
لە
1961
مەلا
مستەفا بارزانی و
هەندێ
ڕوناکبیری
شارستانی
سەربە
حیزبی دێموکرات
بە
ڕێبەرایەتی برایم ئەحمەد و
جەلال
تاڵەبانی
سەرلەنوێ
بەدژی
دەوڵەت
ڕاپەڕین
و شۆڕشێکیان پێکهانی.
لە
ساڵی 1964
دەوڵەتی
قاسم
ڕووخا و
کورد
دیسانەوە
لە
بەرانبەر
دەوڵەت
وێستا
.
بەڵام
ئەمجارە
لەگەڵ
جارەکانی
پێشوو
جیاوازی
هەبوو
، ئەویش
ناکۆکی
ئەکەوێتە بەینی حیزب و برایم ئەحمەد و
تاڵەبانی
لە
حیزب جیادەبنەوە و ئەوسەرودەمانە پێیاندەگوتن جەماعەتی مەکتەبی
سیاسی
.
ئەم
حاڵەتە، سەرەتای مودێلێکی ماڵوێرانکەر
بوو
لە
خەباتی
سیاسی
کوردەکان
کە
کەمتاکورتێک
تا
ئێستاش
هەر
درێژەی
بووە
و دەرەنجامی
نالەباری
بۆ
ئامانجی
کورد
لێکەوتۆتەوە.
سەیر
ئەوەیە
کە
ڕژێمی
پان
ـــ عەرەبی
بەعس
کە
لە
ساڵی 1968
بە
دەسەڵات
گەیشت، لانیکەم
لە
ڕواڵەتدا
زۆرترین
سازگاری
لەگەڵ
ناسیۆنالیزمی
کورد
هەبوو
.
لە
ڕێکەوتنامەی 11ی ئەیلوولی 1970
دەوڵەتی
عێراق
بە
شێوەیەکی فەرمی
دوو
نەتەوەی
لەم
وەڵاتە
بە
ڕەسمییەت
ناسی
و یەکێک
لە
دوو
پۆستی
جێگری
سەرکۆماری
بە
کوردەکان بەخشی. زمانی
کوردی
وەک
یەکێک
لە
دوو
زمانە
سەرەکییەکەی عێراق ڕەسمییەتی پێدرا و
دەوڵەت
زەمانەتی ئەوەیکرد
کە
کاروبارە دەوڵەتییەکانی ناوچەکە بسپێرێتە
دەست
کوردەکان.
بەڵام
هێندەی
نەخایاند
بە
هۆی
دڕدۆنگی و گۆمانی
هەر
دوولا
بە
یەکتر
، پێوەندییەکانیان بچڕا.
لە
کاتێکدا
کە
دەوڵەت
پێی وابوو بارزانی
لەگەڵ
وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
سەروساختی
هەیە
،
کەچی
بارزانیش
دەوڵەتی
گومانبار
دەکرد بەوەی
کە
ناوچە
پڕنەوتەکەی
کەرکووک
بە
ئانقەست
دەکاتە عەرەبنشین.
ئەم
گومانە
لەو
کاتەی
کە
دەوڵەتی
عێراق نزیکەی
پەنجا
هەزار
کوردی
ئێرانی
لە
کەرکووک
بەرەو
ئێران
وەدەرنا، زیاتر
بڕوای
پێکرا.
لە
مارسی 1974
دەوڵەت
بە
شێوەیەکی یەکلایەنە یاسایەکی
لە
بابەت
ئۆتۆنۆمی
کوردەکان بڵاوکردەوە و کەرکووکی
لەم
ناوچانە هەڵاوارد. بارزانی و حیزبی دیموکرات
ئەم
قانوونەیان ڕەتکردەوە. شۆڕشێکی
خوێناوی
دەستی
پێکرد
بەڵام
کاتێک سەدام مافی
ئێرانی
لە
بابەت
شەتولعەرەبەوە
بە
ڕەسمییەت
ناسی
،
بەو
مەرجەی
کە
ئێران
دەست
لە
پشتیوانی
خۆی
لە
کوردی
عێراق هەڵگرێ،
کتوپڕ
ئەم
شۆڕشە
قەتیس
مایەوە.
دەوڵەت
پلانەکەی
خۆی
درێژە
پێدا
و 500
ئاوایی
کوردنشینی
لەگەڵ
خاکا
یەکسان
کرد
و 600هەزار
کەس
لە
دانیشتووانی
ئەم
گوندانەی ناردە
ناو
ئۆردوگا
کە
زیاتر
لە
ناوەندی
عێراق
بوون
تاکوو
لە
بەینی
ئێران
و عێراق
وەک
لەمپەرێک
بۆ
پاراستنی
خۆی
کەڵکی
لێ
وەربگرێت.
دەرفەتێکی
دیکە
کە
بۆ
دابینکردنی مافی خودموختاری
بۆ
کورد
هەڵکەوت
،
هاوکات
بوو
لەگەڵ
شەڕی
هەشت
ساڵەی
ئێران
و عێراق
لە
1980 بەملاوە.
بەڵام
ئەمجارەش ڕاپەڕینی کوردەکان
لە
بەینی
دوو
پارتە سەرەکییەکە
تووشی
کێشە
و شەڕی براکوژی
هات
. سەرکەوتنی
ئێران
و داگیرکردنی شارێکی عێراق
لە
بەرەی
باکوور
(1983) و
پشتیوانی
کوردەکان
لە
ئێران
لەم
کاتەدا
بووە
هۆی
ڕقئەستووربوونی سەدام
لە
ئاست
کورد
.
هەشت
هەزار
کەس
لە
پیاوانی بارزانی
کە
لە
ئۆردوگای قوشتەپە
بوون
،
دەسگیر
دەکرێن و هەمویان
سەرنگون
کران
.
لە
ساڵی 1987، هێزەکانی
بەعس
بۆ
یەکەم
جار
لە
ئاستێکی بەربڵاودا، چەکی کیمیاوییان
لە
شار
و دێهاتە کوردنشینەکان
بەکار
هێنا
و
هەزاران
کەس
تیاچوون
.
پاش
ساڵێکی
دیکە
ئۆپەراسیۆنی
ئەنفال
و تیابردنی کوردەکان
بە
ئەنجام
گەیشت
کە
لە
ئاکامدا نزیکەی 200
هەزار
کەس
کوژران
و 4000 ئاواییش
وێران
کرا
.
لە
ئاگۆستی 1990، سەدام هێرشی
کردە
سەر
خاکی
کوەیت و
ئەم
وەڵاتەی
داگیر
کرد
، دوای ساڵێک هێزی هاوپەیمانان،
لە
ئاسمان
و زەوییەوە هێرشێکی چڕوپڕیان
کردە
سەر
عێراق.
لە
وەها
کەش
و هەوایەکدا هێزی
کوردی
بڕستی لێبڕابوو.
بەڵام
دواتر
لە
فێڤرییەی 1991
لە
دوای ڕاپەڕینی شیعەکان
لە
باشوور
، هێزەکانی کوردیش
ڕاپەڕین
و دەستیان
کردە
هێرش
بردن
بۆ
شارە
کوردنشینەکان
کە
تا
ئەو
دەم
بە
دەست
هێزەکانی عێراقەوە
بوو
.
لە
19ی
مارس
کەرکووک
گیرایەوە،
بەڵام
دوو
هەفتە
دواتر
دیسانەوە
کەوتە
دەست
عێراقییەکان. زیاتر
لە
یەک
ملوێن
کورد
کە
دڕندەیی و وەحشیگەرییەکانی سەدامیان
لە
بیر
نەچووبۆوە،
بەرەو
سنوورەکانی
ئێران
و تورکیا
هەڵاتن
کە
هەندێ
دیمەنی ورەبزوێن و سۆزناک
لە
شاشەی تەلەفیزۆنەکانی
جیهان
لەم
بارەوە
بڵاو
کرایەوە.
ڕای
گشتی
جیهان
کەوتە
خرۆش
و
لە
ئاکامدا
بۆ
یەکەم
جار
لە
28 ی ئاپریلی 1991، هاوسوێندییەکی نێونەتەوەیی
بە
مەبەستی پاراستنی
گیانی
کوردەکان
لە
باکووری
عێراق
لە
ئاستی خولگەی 36
دەرەجە
هاتە
کایەوە و ناوچەیەکی ئەمنی ڕاگەیاندرا
کە
سەدام
بۆی
نەبوو
سنووری
ئاسمانی
و زەوینی
ئەم
ناوچە
ببەزێنێ.
گفتۆگۆ
لە
سەر
کێشەی
کەرکووک
و
مەندەلی
و
خانەقین
و
هەروەها
دیموکراسی
فرەحیزبی
لە
نێوان
سەدام و کوردەکان سوودبەخش
نەبوو
و
شکستی
هێنا
.
لە
مانگی
مەی
1992
لە
هەرێمی
کوردستان
هەڵبژاردنێک بەڕێوەچوو
بە
مەبەستی دامەزرانی دەوڵەتێک
کە
خاوەن
بەهایەکی نێونەتەوەیی بێت.
دوو
حیزبی
سەرەکی
(
یەکیەتی
و
پارتی
)، هەرکامیان 45% دەنگەکانیان بردەوە.
بەڵام
هاوپەیمانان
هیچ
پێوەندییەکیان
لەگەڵ
پەرلەمانی
کوردستان
و حکوومەتی
هەرێم
نەکردەوە. دواتر هەرێمە ئازادکراوەکە لەبەینی
دوو
حیزبەکەدا
وردە
ــ
وردە
تووشی
کێشە
و
ململانێ
بوو
کە
لە
ساڵی 1994
لە
شەڕی براکوژیدا گەیشتە ئەوپەڕی
خۆی
.
ساڵی 2003 جارێکی
دیکە
هاوپەیمانان
بە
ڕێبەرایەتی وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
هێرشێکی
چڕ
و پڕیان
کردە
سەر
خاکی
عێراق و توانییان
لە
ماوەی 21 ڕۆژدا
ئەم
وەڵاتە بگرنەوە. 3
ساڵ
پاش
ڕووخانی ڕژێمی سەدام،
جەلال
تاڵەبانی
(
سەرۆکی
یەکیەتی
نیشتمانی
)
بووە
سەرۆک
کۆماری
ئەم
وەڵاتە و مەسعوود بارزانیش
بووە
سەرۆکی
حکوومەتی
هەرێم
. ساڵی 2005 قۆناغێکی
نوێ
لە
کوردستانی
عێراق
دەست
پێ
دەکات
کە
ئەویش یەکگرتنەوەی
دوو
ئیدارەی هەرێمەکە
بوو
.
ئەمێستا
زیاتر
لە
16
ساڵە
کە
کوردی
ئەم
پارچە
لە
هەرێمەکەدا حکوومەتی
خۆی
بەڕێوە
دەبات و خاوەنی کێشێکی
سیاسی
باڵایە
لە
ناوچەکە و عێراقدا.
کورد
لە
سوریا
حەشیمەتی
کوردی
سوریا، نزیکەی 1 ملیۆن و 750 هەزارکەس دەبێت
کە
10% حەشیمەتی
ئەم
وەڵاتە پێکدێنن
کە
زۆربەیان
لە
1920 بەملاوە بەتایبەت
لەدوای
شکستهێنانی ڕاپەڕینی
کورد
لە
تورکیا ڕویانکردە
ئەم
وەڵاتە.
ئەم
کوردانە
هەر
خێرا
ڕواڵەتی عەرەبیان
لێ
نیشت
و
لە
سەرەتاکانی دامەزرانی
کۆماری
تازەپێگەیشتووی سوریا، دەستیان گەیشتە
پلە
و
پایەی
باڵای
سەربازی
بەڵام
لە
1958
پاش
ئەوەی
کە
کۆماری
یەکگرتووی
عەرەب
دامەزرا و
بڕیار
درا
میسر
و سوریا ببنە وەڵاتێکی
یەکگرتوو
، کوردەکانیان
لە
پلە
و مەقامە باڵاکان وەدەرنا. لێکهەڵوەشانی
ئەم
کۆمارەش،
نەک
هەر
کاریگەریی ئەوتۆی
لەسەر
چارەنووسی کوردەکان دانەنا
بەڵکوو
دەوڵەت
دەستی
کرد
بە
دروستکردنی دیواربەندێکی عەرەبنشین
لە
جزیرە
کە
زۆرینەی کوردەکانی لەخۆ گرتبوو.
ئەم
پلانە
لە
لایەن
حافز
ئەسەد
سەرۆک
کۆماری
ئەو
کاتەی سوریا
لە
ساڵی 1976
پووچەڵ
کرایەوە.
بەڵام
داخوازییە فەرهەنگییەکان
وەک
پەروەردە
بە
زمانی
کوردی
و ناولێنانی
کوردی
، ئێستاش
هەر
پێشێل
دەکرێت. کاربەدەستانی سوریا ئێستاش ناسنامەیان
بە
نزیکەی 300
هەزار
کوردی
ئەم
وەڵاتە نەداوە و
ئەم
حەشیمەتە
بە
ئەجنەبی
لە
قەڵەم
ئەدەن.
کەچی
سەیر
ئەوەیە
لە
خەباتی
پارتی
کرێکارانی
کوردستان
(pkk) بەدژی
دەوڵەتی
تورکیا
پشتیوانی
کردووە،
بەڵام
حازر
نابێت دانبنێ
بە
مافە
سەرەتاییەکانی هاووەڵاتیانی
کوردی
خۆی
.
تا
ئێستا
هیچ
بزاڤێکی سەربەخۆییخوازانە
لە
لایەن
کوردی
سوریاوە ڕانەگەیەندراوە.
یەکەم
حیزبی
کوردی
لە
سوریا حیزبی دیموکراتی
کوردستان
بووە
کە
لە
ساڵی 1957 دامەزرا.
ئێستا
بە
شێوەیەکی نایاسایی و
پەنامەکی
13حیزبی
کوردی
چالاکی
دەنوێنن
کە
زێدەتر
لە
قامیشلی
و
جزیرە
، لایەنگرییان لێدەکرێت. حیزبە کوردییەکانی سوریا پێوەندییەکی پتەویان
پێکەوە
نییە
بەڵکوو
بەهۆی یەکگرتووییەک
کە
لەگەڵ
ئیسلامخوازانێکی
وەک
ئیخوانولموسلمین
هەیانە
، بوونەتە مەترسییەک
بۆ
ڕژیمی سوریا.
تێکشکانی ڕژێمی سەدام حسەین
لە
ساڵی 2003 و دامەزرانی حکوومەتێکی فیدراڵ
لە
کوردستانی
باشوور
، ڕووداوەکانی
یاری
تۆپیپێی
قامیشلی
لە
12ی مارسی 2004 و گوشارە نێونەتەوەییەکان بەسەر ڕژێمی بەشار
ئەسەد
بە
تۆمەتی تیرۆری
ڕەفیق
حەریری،
سەرۆک
وەزیرانی لوبنان
لە
ساڵی 2005،
کۆمەڵە
هۆکارێکن
کە
کوردی
سوریا زیاتر
لە
جاران
بەرەو
بزاڤێکی ناسیۆنالیستی هاندەدات.
نافەرمانی
مەدەنی نافرمانی
مدنی
Civil Disobedience
هەر
هەنگاوێک
کە
سنووری
یاسا
ببەزێنێت
بە
مەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی
هەموان
بۆ
ڕاوەستان
لە
بەرانبەر
ناڕەوایی
و
نادروستی
یاساکان لەباری ئەخلاقی و عەقڵانییەوە
بە
نافەرمانی
مەدەنی
لە
قەڵەم
دەدرێت.
ستراتیجی
نافەرمانی
مەدەنی
یا
بێفەرمانی حکوومەت،
لە
لایەن
مەهاتماگاندی ڕێبەری
سەربەخۆیی
هیندستان
بۆ
ڕزگاربوون لەژێر
دەستی
بریتانیا
هاتە
ئاراوە.
شێوازی
گاندی
بریتی
بوو
لە
:
سەرپێچی
کردن
لە
یاساکانی
وەڵات
،
نەدانی
باج
، وەرنەگرتنی
پۆست
و مەقامی
دەوڵەتی
، یاساخکردنی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی یاسادانان،
هاوکاری
نەکردن
لەگەڵ
ئینگلیزییەکان و پاوانکردنی شمەکی بەریتانی.
لەم
جۆرە خەباتەدا زیاتر
لەسەر
بیێموبالاتی و
بێدەنگی
جەخت
دەکرێت.
بەڵام
نافەرمانی
مەدەنی
پێویستی
بە
هەنگاونان
و کردەوەیە. لایەنی
هاوبەشی
ئەم
دوو
خەباتە
تەنیا
ئەوەیە
کە
ئاشتیئامێزە و دوورە
لە
شەڕەنگێزی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پاراستنی نێودەوڵەتی مادەی ئەتۆمی
بریتییە
لەو
هەنگاوانەی ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی* بەمەبەستی
دۆزینەوە
و ڕاوەستاندنی
ئەو
هەوڵ
و دەوڵەی
کە
بەکارهێنانی مادەی ئەتۆمی ڕێدراو (
مجاز
)
بە
لاڕێدا ئەکێشێ و دەستبەجێ لەڕێگەی
پەیماننامە
و یاسای
پێویست
بە
لاڕێچوونی وەڵاتان
لە
دامودەزگە ئەتۆمییەکان ڕادەگەیەنێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی بەربەستکردنی چەکی ئەتۆمی
ئەم
پەیماننامە
لە
یەکەمی ژووئییەی 1968
بۆ
بەرگریکردن
لە
پەرەسەندنی چەکی
ناوەکی
لە
لایەن
وەڵاتانی بەریتانیا و
ئەمریکا
و سۆڤیەت
مۆر
کرا
و
لە
ساڵی 1970 بەملاوە
پیادە
کرا
. وەڵاتانی دیکەی
جیهان
دوا
بە
دوای
یەکتر
بوونە ئەندامی
ئەم
پەیماننامە
.
ئەندامانی
ئەم
ڕێکەوتننامە،
بە
دوو
گرووپ
دابەش
دەکرێن:
1ــ وەڵاتانی
خاوەن
چەکی
ناوەکی
کە
بەڵێن
دەدەن
ئەم
جۆرە چەکانە
بە
ناو
وەڵاتەکانی دیکەدا
بڵاو
نەبێتەوە و
پەرە
نەستێنێ.
2ــ وەڵاتانی نائەتۆمی
کە
بەڵێنیان داوە، نەبنە خاوەنی
ئەم
جۆرە چەکانە.
ئەم
پەیمانە
لە
ڕاستیدا ڕێبازێکی لۆژیکییە
بۆ
بەدیهێنانی ناوچەگەلی پاککراو
لە
چەکی
ناوەکی
(Nuclear Weapons Free Zone) .
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی بەرگرتن لە تاقیکاری ئەتۆمی
پەیمانێک
کە
لەنێوان بریتانیا و
ئەمریکا
و
یەکیەتی
سۆڤیەت
لە
ژووئییەی 1963
لە
مۆسکۆ واژۆ
کرا
. بەپێی
بەندی
1ی پەیمانەکە:
1)
هەر
دەوڵەتێک
کە
ئەم
پەیمانە
ئیمزا
دەکات،
دەبێ
خۆ
بپارێزێت
لە
تاقیکردنەوەی چەکی ئەتۆمی
یان
هەر
چەشنە تەقاندنەوەیەکی
ناوەکی
لە
هەر
شوێنێکی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی خۆیدا
لە
ئاسمان
و
زەوی
.
2)
هەر
دەوڵەتێک
کە
ئەم
پەیمانە
واژۆ دەکات،
بۆی
نییە
ئاسانکاری بکات
بۆ
تاقیکردنەوەی ئەتۆمی
یان
لەم
کارەدا
بەشداری
بکات
یا
ببێتە
هاندەر
بۆ
ئەم
مەبەستە
.
بەپێی
بەندی
3، ئیمزاکردنی
ئەم
پەیمانە
بۆ
هەموو
دەوڵەتەکان
ئازادە
.
تا
ساڵی 1965 نزیکەی 100
وەڵات
پەیمانەکەیان مۆرکرد
بەڵام
وەڵاتانی
چین
و فەرەنسە
لە
مۆرکردنی
ئەم
پەیمانە
خۆیان
پاراست.
لە
24/9/1996
لە
دانیشتنی ساڵانەی
کۆمەڵی
گشتی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
لە
نیۆیۆرک،
پێنج
زلهێزی ئەتۆمی
جیهان
واتە
ئەمریکا
، بریتانیا،
ڕووسیا
،
چین
و فەرەنسە پەیمانەکەیان
مۆر
کرد
.
بەڵام
ئەم
پەیمانە
تا
ئەو
کاتەی
کە
لە
لایەن
44
وەڵات
کە
توانایی
دروستکردنی چەکی ئەتۆمییان
هەیە
بە
ئیمزا
نەگات،
بە
شێوەیەکی جددی
پیادە
ناکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕژێمی سیاسی
ڕژێمی
سیاسی
بەم
دوو
تایبەتمەندییەی
خوارەوە
پێناسە
دەکرێت:
1) کۆمەڵێ مێتۆد و
شێوازی
حکوومەتکردن
کە
بەو
پێیە چەندوچۆنی
ماف
و ئازادییە دیموکراتیەکان و
پێوەندی
ئۆرگانەکانی دەسەڵاتی
دەوڵەت
لەسەر
بنەمای
یاسا
دیاری
دەکرێت.
2)
چۆنیەتی
ڕێکخستن
و سازدانی
پێوەندی
نێوان
فەرمانڕەوا
و خەڵکانی
ژێر
دەسەڵات
.
دەستووری
بنچینەی
هەر
وەڵاتێک، ڕژێمە سیاسییەکەشی
دیاری
دەکات.
ڕژێمە سیاسییەکان بەپێی پێودانگی
جیاواز
لە
یەکتر
جیا
دەکرێنەوە:
ـــ
ئەگەر
سەرچاوەی دەسەڵاتی
دەوڵەت
،
پادشا
بێت،
ئەو
ڕژێمە
بە
پاشایەتی
لە
قەڵەم
دەدرێت
کە
دەسەڵات
بۆ
تاکێک
بەجێ
دەمێنێت.
ـــ
ئەگەر
سەرچاوەی
دەسەڵات
،
جەماوەر
یان
زۆرینەی
خەڵک
بێت،
ئەو
ڕژێمە
بە
کۆماریی
ناونووس
دەکرێت
کە
لەم
شێوازە حوکومەتییەدا ناوەندەکانی باڵای دەسەڵاتی
دەوڵەت
بە
شێوەی
هەڵبژاردن
،
بۆ
ماوەیەکی دیاریکراو دەسپێردرێتە
دەست
کەسانێک.
ـــ
بە
لەبەر
چاوگرتنی کۆجێیی
دەسەڵات
،
وەکوو
ڕژێمی
دیکتاتۆری
و ڕژێمی
تاک
حیزبی.
ـــ
لەسەر
بنەمای پێکهاتەی
دەوڵەت
،
وەکوو
فێدرالیزم و
کۆنفیدراسیۆن
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕیالیزمی سۆشیالیستی
ستاتیکای (جوا نیناسی)
یەکیەتی
کۆمارییەکانی سۆڤییەت
کە
لەنێوان ساڵەکانی 1930
تا
1956 ڕەواجی پێدرا.
ناوی
سیاسەت
و تیۆری
ڕەسمی
حکوومەتی سۆڤییەتە
لەمەڕ
داهێنانی
هونەری
.
ئەم
ڕێبازە
لە
لایەن
ماکسیم گورکی و سیاسەتمەدارانێکی
وەکوو
بوخارین و ژادنۆف
لە
ساڵی 1934
لە
کۆنگرەی نووسەرانی سۆڤییەت
هاتە
ئاراوە
بەڵام
هیچ
کاتێک پێناسەیەکی ڕێکوپێکی لێنەکراوە.
مەبەست
لە
داهێنانی
ئەم
سیاسەتە ڕاکێشکردنی
شێوازی
ڕیالیستی کۆتاییەکانی سەدەی
نۆزدە
بوو
بۆ
هونەر
و
ئەدەب
و
شانۆ
بەرەو
لایەنێکی پۆزەتیڤ.
ڕیالیزمی سۆشیالیستی، شەرعییەتی
خۆی
لە
بیرۆکەکەی لینین
لەمەڕ
partinost (
لایەنگری
) و
ئەدەب
، لەگوێن ڕەنگدانەوەی واقیع
لای
مارکس و ئینگڵس وەردەگرێ.
ئەم
دوو
بیرمەندە وێڕای
ئەوەی
بۆ
ئەدەب
ڕۆڵێکی ئایدیۆلۆجیک
قاییل
دەبن،
لەسەر
پێوەندی
نێوان
ئەدەب
و
ئابوور
جەخت
دەکەن.
ئەم
ڕێبازە لەسەردەمی ستالین (بڕوانە ستالین خوازی)
بە
شێوەیەکی
بەربڵاو
پیادەکرێ و
هونەری
سۆڤییەتی
بەرەو
داڕمان
و
تێکشکان
برد
.
بە
تێکشکان
و ڕۆچوونی ستالینیزم، ڕیالیزمی سۆشیالیستیش
کەوتە
بەر
ڕەخنە
و
لەناوچوو
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی
گەورەترین ڕێکخراوەی وەڵاتانی ئیسلامییە
کە
لە
56
ئەندام
پێکهاتووە و
بە
شێوەی
ڕەسمی
لە
سێپتەمبەری 1969
لە
کۆنفرانسی
سەرۆکی
وەڵاتانی
ئەندام
لە
ڕبات
(پێتەختی
مەغریب
) دامەزرێ. پاڵنەری
سەرەکی
بۆ
پێکهێنانی
ئەم
کۆنفرانسە، چارەسەرکردنی
ئەو
کێشە
و گرفتانە
بوو
کە
لە
ئەنجامی شکستهێنانی وەڵاتانی عەرەبی
لەگەڵ
ئیسراییل (ژووەنی 1967) هاتبووە ئاراوە. ئامانجەکانی ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی بریتین
لە
:
ــ گەشەپێدانی
پێوەندی
و
هاوکاری
و یەکگرتوویی لەنێوان وەڵاتانی ئیسلامی
لە
هەموو
بوارەکانی
ئابووری
،
کۆمەڵایەتی
و کەلتووری.
ــ سڕینەوەی پاکتاوکردنی ڕەگەزی.
ــ پشتیوانیکردن
لە
ئاشتی
نێودەوڵەتی.
ــ پشتگیری موسوڵمانان
لە
خەباتیان
بۆ
پاڕاستنی
شەرەف
و
سەربەخۆیی
و
مافە
نەتەوەییەکانیان.
هەرچەندە
ئەم
ڕێکخراوە لەسەرەتادا هەڵوێستێکی یەکگرتووی
دژ
بە
ئیسراییل و پشتیوانیکردن
لە
مافی فەلەستینییەکان هەبووە
بەڵام
بە
نزیکبوونەوەی
میسر
لە
ئیسراییل و ئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەی
ئاشتی
لەنێوان
ئەم
دوو
وەڵاتە،
کۆنفرانس
تووشی
ناکۆکی
هات
و
یەکەمین
ناتەبایی
لە
ساڵی 1978
بە
دەرکردنی
میسر
لە
ڕێکخراو
سەری
هەڵدا. بەگشتی ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی
لەمەڕ
ئەو
کێشە
و گرفتانەی
کە
بۆ
وەڵاتانی ئیسلامی هاتۆتە
پێش
،
هەر
لە
دەستدرێژی
یەکیەتی
سۆڤیەت
بۆ
سەر
ئەفغانستانەوە
بگرە
تا
شەڕی
ئێران
و عێراق و
دوو
شەڕەکەی
کەنداو
و ناکۆکییەکانی
باکووری
ئەفریقیا، نەیتوانیوە
وەکوو
سەرچاوەیەکی شەرعی
بێتە
مەیدانەوە
بەڵکوو
زیاتر
لە
جاران
بەرەو
بێهێزی
و دەستەوسانی و لەرزۆکی چووە.
لە
پەراوێزی
ئەم
ڕێکخراوەدا
چەند
کۆمیتەیەک پێکهاتوون
کە
بریتیین
لە
:
کۆمیتەی کاروباری
ئابووری
کە
بەمەبەستی
بەرەو
پێشڤەبردنی
هاوکاری
ئابووری
و پاڕاستنی یەکگرتوویی لەنێوان وەڵاتانی ئیسلامی دامەزراوە، کۆمیتەی
زانستی
فێرکاری و
فەرهەنگی
،
ناوەندی
لێکۆڵینەوەی
مێژوویی
،
هونەری
و
فەرهەنگی
ئیسلامی و کۆمیتەی نێونەتەوەیی پاڕاستنی جێماوەی ئیسلامی و لێژنەی
وەرزش
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆماری ئیسلامی
ئەم
زاراوە
لە
ساڵی 1945 کاتێک پاکستان دەیویست
لە
هیندستان
جیا
ببێتەوە و
سەربەخۆیی
وەربگرێت
بە
مەبەستی
بە
ئیسلامی کردنی
دەوڵەت
و حکوومەت هاتۆتە ئاراوە.
بەڵام
زیاتر
لەگەڵ
ناوی
وەڵاتی
ئێراندا
ئاوێتە
بووە
.
بۆیە
هەرکات
ئەم
زاراوە
بە
زاردا
دێت
،
پتر
کۆماری
ئیسلامی
ئێران
وەک
تاکە
وەڵاتێک
کە
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
و فەرمی ئاوەڵناوی ئیسلامی
بە
زاراوەی «
کۆماری
»ـیەوە لکاندووە، دێتەوە
یاد
.
باسکردن
لە
کۆماری
ئیسلامی
ئێران
گرێدراوی شۆڕشی ئیسلامی
ئەم
وەڵاتەیە
کە
لە
نێوان
ساڵەکانی 1963
تاکوو
1978
بە
ئەنجام
گەیشت.
لە
نێوان
ئەم
ساڵانەدا
هێدی
هێدی
لە
بەینی حکوومەتی
پاشایەتی
پەهلەوی
و
مەلا
و
زانا
ئایینی
و نائایینی
لە
سەر
ڕەوتی
مۆدێرنیتە
بە
شێوازی
ڕۆژاوا
و پێشێلکاری
دەستووری
بنچینەیی
ئەو
سەردەمە
،
کێشە
و
دژایەتی
قوت
بۆوە.
سەرەنجام
نێوان
دەوڵەت
و
ئایین
لەمپەرێک
پەیدا
بوو
کە
بووە
ژێرخانێک
بۆ
شۆڕشی 1978 و ڕووخانی ڕژێمی
پاشایەتی
و
هاتنە
سەرکاری
مەلاکان
بە
ڕێبەرایەتی ئایەتوڵلا خومەینی.
هاتنە
سەرکاری
حکوومەتی
نوێ
بە
ناوی
کۆماری
ئیسلامی
لە
ئێران
بووە
هۆی
داڕشتنەوەی سەرلەنوێی
دەستووری
بنچینەیی
ئەم
وەڵاتە.
لەم
دەستوورەدا
کۆماری
ئیسلامی سیستەمێکە
کە
لە
سەر
ئەم
بنەمایانەی
خوارەوە
پێکهاتووە:
1ــ حکوومەت و دەسەڵاتداریەتی
ڕاستەقینە
هەر
بۆ
خوای
تاقانەیە.
2ــ وەحیی خواوەندی و
پەسڵان
(
معاد
) و
عەدالەت
لە
داڕشتنی
یاسا
دەوری
سەرەکی
دەبینێت.
3ــ
ئیمامەت
و ڕێبەرایەتی
هەمیشەیی
لە
مانەوەی شۆڕشی ئیسلامی
دەور
دەبینێت.
4ــ
بایەخ
و بەهای
مرۆڤ
و
ئازادی
،
هاوکات
لەگەڵ
بەرپرسیاریەتی
لە
بەرانبەر
خودا
لەم
ڕێبازانەی
خوارەوە
زامن
دەکرێت:
1ــ بیرنیشاندان (
اجتهاد
) ی
هەمیشەیی
زانایانی
ئایینی
بەپێی
کتێب
(
قورئان
) و سوننەتی
پێغەمبەر
و ئیمامان.
2ــ
کەڵک
وەرگرتن
لە
زانست
و تەکنۆلۆجی پێشکەوتووی
مرۆڤ
.
3ــ بەرپەرچدانەوەی
هەر
چەشنە
زوڵم
و ستەمێک و بەرپاکردنی
یەکسانی
و
عەدالەت
و پاراستنی
سەربەخۆیی
سیاسی
و
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کەلتووری.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمۆنیزمی زانستی
ئەم
زاراوە
لە
ساڵی 1962،
لە
لایەن
میخاییل سۆسلۆف،
بیر
داڕێژی
پایەبەرزی
سۆڤیەت
لە
کۆنگرەیەکی گەورەی ئایدیۆلۆژیک
چێ
کراوە
.
بە
باوەڕی
کۆمۆنیستەکان، کۆمۆنیزمی
زانستی
بریتییە
لە
:
زانستی
ململانێی چینایەتی
چینی
کرێکار
و شۆڕشی سۆشیالیستی و یاسامەندییە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەکانی
سۆشیالیزم
و
کۆمۆنیزم
. کۆمۆنیزمی
زانستی
خۆی
بە
چۆنیەتی
هەنگاونان
لە
سەرمایەدارییەوە
بۆ
سۆشیالیزم
لە
ئاستی
جیهان
و دامەزراندنی کۆمەڵگەی کۆمۆنیستی
سەرقاڵ
دەکات
کە
یەکەمین
قۆناغەکەی، سۆشیالیستی
لە
قەڵەم
دەدرێت.
لەم
ڕووەوە کۆمۆنیزمی
زانستی
، دەرەنجامی
سیاسی
کۆی
ئەو
ئایدیۆلۆژیەیە
کە
سەرەتا
بە
مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
دەست
پێدەکا و
پاشان
«مەتریالیزمی
مێژوویی
» و «
ئابووری
سیاسی
» بەدوا خۆیدا دەهێنێت.
1
2
3