جاڕنامەی ئیسلامی مافی مرۆڤ لە دانیشتنی وەزیرانی دەرەوەی ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی لە ساڵی 1990 لە قاهیرە پەسند کرا. ئەم جاڕنامە بەپێی سەرمەشقەکانی ئایینی ئیسلام، مافی مرۆڤ و ئازادییەکانی تاکی خستۆتە بەرچاو و هەوڵ دەدات تاڕادەیەک خوێندنەوەیەکی هاوشێوە لەگەڵ مافەکانی مرۆڤ لە ڕوانگەی نائایینی و سەر زەمینییەوە بدا بەدەستەوە.

تیۆرییەکی یاسایی کە نەتەوایەتی، گرێدراوی خاک و شوێنی لەدایکبوونی منداڵ لە قەڵەمڕەوی حاکمییەتی دەوڵەتێک دەزانێ. واتە هەر کەسێک پەیڕەوی وەڵات و شوێنی لەدایکبوونی خۆیەتی. ئەگەر بێتوو کەسێک لە فڕۆکە یان پاپۆڕ لەدایک بێت، لێرەدا چونکە بەپێی نەریتی نێودەوڵەتی پاپۆڕ لە دەریای ئازاد و فڕۆکە لە ئاسماندا سەر بەو وەڵاتەن کە ئاڵاکەی هەڵگرتووە کەواتە پاپۆڕ یان فڕۆکە لەگوێن خاکی ئەو دەوڵەتە لە ئەژمار دێن. بۆ نموونە، ئەگەر منداڵێک لە پاپۆڕێکی ئەمریکی لەدایک ببێت، بەپێی بنەمای مافی خاک ئەو منداڵە سەربە دەوڵەتی ئەمریکا دەبێت و ڕەگەزنامەی ئەمریکی وەردەگرێت. ئەمڕۆ زۆربەی وەڵاتانی جیهان مافی خاک لە یاسا مەدەنییەکاندا لەبەر چاو دەگرن و بەو پێیە هەڵسووکەوت دەکەن.

لە پێش سەرهەڵدانی بزاڤە کۆماریخواز و دیموکراسییەکان، بە زۆری لە سەرتاسەری جیهان دەسەڵاتی حکوومەتەکان بەپێی بیرۆکەی مافی خودایی پاساو دەدرا. بەپێی ئەم مافە، سوڵتان و پادشاکان بە ئیزنی خودا لە سەر زەمیندا فەرمانڕەواییان دەکرد. ئەم بیرۆکە تا ئەو شوێنە پێی درێژ کرد کە پادشا و سوڵتان بە سێبەری خوا لە قەڵەم بدرێن. نموونەی ئەم سێبەر و گوماشتە ئیلاهییانە، بریتییە لە شاکانی هەخامەنشی لە ئێران، خاقانی چین، دێواپوترای هێندستان و ئەورووپای سەدەکانی ناوەڕاست تاکوو پێش شۆڕشی فەرەنسە. ئەمانە هەموویان خۆیان بە سێبەری خوا و نوێنەری ئەو لە سەر قەڵەمڕەوی حکوومەتەکەیان ناوبردە کردووە.
دوای سەرهەڵدانی بزاڤە ڕزگاریخوازەکانی لیبرالیزم و دیموکراسیەت، ئەم جۆرە ڕژێمانە جێی خۆیان دا بە ڕژێمی دەستووریی و دەسەڵاتی ڕاستەقینە گەڕایەوە بۆ خەڵک و دەوڵەتیش لە بەرانبەر خەڵک خۆی بە بەرپرس دەزانێ.

بەو مافانە دەگوترێ کە وەڵاتێک بە کەسانێکی بیانی تایبەت کە لەو وەڵاتەدا دەژین دەیبەخشێت. بەپێی ئەم مافانە ئەگەر بێتوو ئەو کەسانە تاوانێک ئەنجام بدەن، ئەوا دادگەکانی ئەو وەڵاتە ناتوانن دادگەییان بکەن. هەڵبەت ئەم ڕێسایە باڵیۆز و نوێنەرانی سیاسی دەوڵەتەکان دەگرێتەوە و کەسانی ئاسایی ناگرێتەوە. ئەم مافانە پاراستنی ئەم جۆرە کەسانە و خێزانەکانیان دەگرێتەوە. لە سەدەی نۆزدەهەم دەوڵەتە داگیرکەرەکان لەم ڕێسایە کەڵکی نابەجێیان وەرگرت و بە ناوی کاپیتۆلاسیۆن ئەم مافانەیان بۆ هەموو هاووەڵاتیانی خۆیان مسۆگەر کرد و بەسەر دەوڵەتانی لاواز دەیانسەپاند.

مافی سیاسی بریتییە لەو مافانەی کە لە یاسای گشتی ناوخۆیی، تەنیا بە هاووەڵاتیانی خۆجێیی وەڵاتێک دەدرێ و بۆ بەهرەمەند بوون لێی دەبێ ببیتە شارۆمەندی ئەو وەڵاتە. کەواتە ئەم مافە بۆ خەڵکانی بێگانە و هەندەرانی لە ئارادا نییە تاکوو نەتوانن لە کاروباری ناوخۆیی وەڵاتێکی دیکە دەستێوەردان بکەن. هەندێک پێیان وایە کە بەخشینی ئەم مافە بە کەسێکی لاوەکی، دژایەتی هەیە لەگەڵ یاسا نێونەتەوەییەکاندا، کەواتە بۆ ڕێزگرتن لەم یاسایەش بێت دەوڵەتان، ئەم مافە نابەخشن.

لە بنەڕەتدا بە مانای مافی خواستی شارۆمەندانی وەڵاتێکە بۆ هەڵبژاردنی حکوومەت یان شێوازی حکوومەتی خۆیان بۆ ئەوەی سەربەخۆ بن لە وەڵاتێکی دیکە. (لە جاڕنامەی سەربەخۆیی ئەمەریکا 1776 و جاڕنامەی مافی مرۆڤ، لە شۆڕشی فەرەنسە 1793) ئاماژەی پێدراوە. بەپێی یەکێک لە بنەماکانی ناسیۆنالیزم کە دەبێ دەوڵەت باڵانوێنی هێز و دەسەڵاتی نەتەوە بێت، مافی چارەی خۆنووسین، مافی دامەزرانی دەوڵەتی نەتەوەیە بۆ ئەو گرووپە ئەتنیکی و نەتەوەییانە کە لە دەوڵەتانی فرەنەتەوە و ئیمپراتۆریەکان جیا دەبنەوە. مافی چارەی خۆنووسین لە هەر دوو شەڕە جیهانییەکەدا دەوڕێکی باڵای هەبوو لە پڕۆپاگەندەی بەرەی موتتەفقین. (بۆ وێنە چواردە مادەکەی ویلسۆن).
پێناسەی نێونەتەوەیی لە چەمکی مافی چارەی خۆنووسین، گرفت ساز بووە. لە دوای شەڕی جیهانی یەکەم ئەم مافە بوو بە دەسپێچکێکی هاندەر بۆ هەڵوەشانەوەی ئەو ئیمپراتۆرییانەی کە شکستیان هێنابوو. خێرایی دەرکەوت کە ئەم داواکارییە بۆ تێک شکاندنی زلهێزەکانی ئەو سەردەمە بەجێیە بەڵام بۆ دامەزرانەوەی سیستەمێکی سیاسی نوێ گونجاو نییە. لایەنگرانی مافی چارەی خۆنووسین ئەم هەقیقەتەیان لەبەر چاو نەگرت، کە نەتەوە بوونەوەرێکی تۆکمە نییە کە بە تایبەتمەندی کەمینەوە ببێتە دیاردەیەکی جیهانی. ئەم کەمتەرخەمییە جگە لەوەی کە بووە هۆی نائارامی سیاسی لە وەڵاتانی نوێباوی هەڵقوڵاو لە ئیمپراتۆرییەکانی عوسمانی و نەمسا ـــ مەجارستان، بنەمایەکی یاسایی نوێی هێنایە کایەوە کە 20 ساڵ دواتر، نازیسم بە دژی وەڵاتە سەرکەوتووەکان لە شەڕدا بە کاری هێنا.
بەم حاڵەش، مافی چارەی خۆنووسین وەک بنەمایەکی یاسای نێونەتەوەیی نەچەسپاوە و ئێستاش هەر یەکلا نەکراوەتەوە. ئەم تەمومژە بە سەر چەمکی چارەی خۆنووسیندا، کارێکی وایکردووە کە هەر وەڵاتێکی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان بە جۆرێک لێکی بداتەوە و دەرفەتێکی وا بڕەخسێنێ کە هەر قەیرانێک بە لا خۆیا داکێشێ. لە لایەکی دیکەیشەوە چونکە زۆربەی وەڵاتان هەڵقوڵاوی ڕاپەڕین و خەباتی خەڵک بە دژی گرووپێکی دەسەڵاتدار بوون و بە شێوازی دیموکراتی و هەڵبژاردن، بە ڕێوە دەچن، ئەم مافە ئەکەوێتە پەراوێزەوە و لەگەڵ واقیعەکانی دنیای سیاسەتی ئیمڕۆدا ناگونجێ.
داکۆکی کردن لە مافی چارەی خۆنووسین، لە جاڕنامەی نەوتەوەیەکگرتووەکان ببوە بنەمایەک بۆ دژایەتی کردن لەگەڵ ئیمپریالیزمدا. بەڵام گرێی سەرەکی ئەم ڕەوتە، لە تیۆر و واقیعدا، ناسینی گرووپێکی نەتەوەیی یان یەکەیەک بوو کە ئەم مافەی ببێت، چونکە لەم زاراوەدا لە سەر «خۆ» جەخت دەکرێ و جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکانیش کە پێ لە سەر خودموختاری دادەگرێ، ڕوونی ناکاتەوە کە کام گرووپ توانایی و مافی خودموختاری هەیە.
جاڕنامەی ساڵی 1960ی نەتەوە یەکگرتووەکان بە کۆی 89 دەنگ، سەربەخۆیی شوێنە داگیرکراوەکانی ڕاگەیاند. بەڵام ئەم جاڕنامە لە جیاتی ئەوەی کە بوار بدات بە «نەتەوە» کە دەوڵەتێک بۆ خۆی دامەزرانێ، مافی چارەی خۆنووسینی تەنیا بە قوربانییەکانی ئیستیعماری وەڵاتە ئەورووپیەکان بەخشی. ئەگەرچی پێودانگێکی دیاریکراویش لە ئارادا نەبوو تاکوو دەری بخات کە دەبێ چ نەتەوەیەک وەک قوربانی ئیستیعمار بناسرێت!
بە گشتی گرووپی نەتەوەیی گەورە و ئەو ناوچانەی کە لەباری جوگرافییەوە لە دەوڵەتی ناوەندی دوورن، وەها مافێکیان هەیە. مافی چارەی خۆنووسین، لە هەمان کاتدا کە بریتییە لە ئازادی دامەزرانی دەوڵەت و دیاریکردنی ڕژێمی سیاسی، بە مانای ڕزگاربوونیشە لە ڕکێف و گوشاری دەرەکی پاش وەدەسهێنانی سەربەخۆیی. مافی چارەی خۆنووسین، هەندێ جار بە مانای خودموختاری و ئۆتۆنۆمی ئەنجومەن و کەمایەتی ئایینی و نەژادی لە ناو وەڵاتێک پێناسە کراوە.

مافیا ناوی ڕێکخراوەیەکی تیرۆریستی نهێنی نێودەوڵەتییە کە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە هەستاوە بە دژایەتیکردنی دەسەڵاتی یاسایی وەڵاتان. مافیا لە زۆربەی وەڵاتانی جیهان بە تایبەت ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەڵدەستێ بە کرداری تیرۆریستی و قاچاخی مادە سڕکەرەکان و باج وەرگرتن و ڕفاندنی مرۆڤ و … بۆ ماوەیەکی زۆر سەرچاوەی ئەم ڕێکخراوەیان دەگەڕاندەوە بۆ ئیتالیا، بەڵام ئیمڕۆکە گرووپی مافیایی و نیمچە مافیایی، زۆربەی وەڵاتانی جیهانی تەنیوەتەوە. بۆ وێنە کاربەدەستێکی پۆلیسی ئەمریکا گوتوویە کە مافیای ڕووسیا لە مافیای ئیتالیا پێشکەوتووترە. گرووپە مافیاییەکان زۆرجار لە سێ بەشی سەرمایەدانان، قاچاخی مادەسڕکەرەکان و سێکس چالاکی دەنوێنن.

ئەم چەمکە لە ئەندێشەی ئەورووپا، پێشونەیەکی دێرینی هەیە بەڵام زێدەتر لە سەدەکانی 17 و 18 بڕەوی پەیدا کرد. مافە سرووشتییەکان بریتین لەو مافانەی کە بەپێی «یاسای سرووشتی» دراوە بە تاکی مرۆڤ و شتێکی نەگۆڕ و حاشاهەڵنەگرە و بۆ هەموو کەسێک یەکسانە. بیرمەندانی سیاسی ئەورووپا ئەم مافانە بە مافێک ئەزانن کە مرۆڤ لە پێش بەدیهاتنی دەوڵەت، بە شێوەێکی خۆڕسک و سرووشتی لێی بەهرەوەر بووە. سەرەکی دیکەین مافە سرووشتییەکانی مرۆڤ بریتین لە: مافی ژیان، مافی ئازادی و مافی یەکسانی.
هەندێ لە بیرمەندانی سیاسی دوو زاراوەی «مافی یاسایی» لەگەڵ «مافی سرووشتی» جیا دەکەنەوە و زیاتر لە سەر مافی یاسایی لەنگەر دەگرن. ئەم جیاوازییە تاکوو سەرەتاکانی سەدەی بیستەم دەوامەی بوو، لەمەودوا «مافی یەکسانی بێ فەرق و جیاوازی بۆ هەموو ئەندامانی بنەچەی مرۆڤ» ڕاگەیاندرا و ئەم دەستەواژە لە جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ (بڕوانە مافەکانی مرۆڤ) کە لە کۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان (1948) لە پاریس پەسند کرا هاتە ئاراوە.
ناوەرۆکی بوێرانەی بیرۆکەی مافە سرووشتییەکان کە لە سەدەی 17 سەری هەڵدا، ئەم بنەمایە بوو کە حکوومەت دەبێ لەسەر خواست و ڕەزایەتی خەڵک دابمەزرێت. لایەنگرانی ئەم تیۆرییە بەم قەناعەتە گەیشتن کە «کۆمەڵگەی سیاسی» خۆی بەرهەمی پەیمانێکی کۆمەڵایەتییە. لەم ڕووەوە خواستی خەڵک، تەنیا یەکسانی و عەدالەت بووە و یەکسانیش دەرکەوتێک بووە بۆ ئەو پەیمانە کۆمەڵایەتییە.

مافی مرۆڤ، شێوازێکی نوێیە لە تیۆری مافی سروشتی کە یەکەم جار جان لاک (1632-1704) فەیلەسوفی ئینگلیزی، تیشکی خستە سەر و دواتر بە ناوی مافی مرۆڤ لە قەڵەم درا. مافی مرۆڤ بە کۆمەڵە مافێک دەگوترێ کە مرۆڤەکان بە حوکمی مرۆڤ بوونیان ــ نەک لە بەر یاسا ــ دەبێ لێی بەهرەوەر بن.
یەکەمین قەرار و بڕیاری نێو نەتەوەیی بۆ داکۆکی کردن لە مافی مرۆڤ، بۆ پشتیوانی کردن لە مافی خەڵکانی دەرەکی لە بەرانبەر ئازاردانی مەقاماتی خۆجێیی بوو. بە درێژایی سەدەی 19 زۆربەی دادگە نێونەتەوەییەکان، نیمچە قانوونێکیان بۆ ڕەفتار کردن لەگەڵ خەڵکانی بێگانە پەسند کرد… لە پاش شەڕی جیهانی یەکەم، زنجیرە پەیماننامەیەک لە نێوان دەوڵەتە ئەورووپییەکان واژۆ کرا کە چەند وەڵاتی ئەورووپی بە پشتیوانی کردن لە کەمینە نەتەوەیی و ئایینی و نەژادییەکانی پێمل دەکرد و کۆمەڵی نەتەوەکانیش بە سەر ئەم بڕیارەدا چاودێری دەکرد.
یاسا نێونەتەوەییەکان بە گشتی گوێ نادەنە پێوەندی دەوڵەت و شارۆمەندەکانییەوە بەڵام ئەگەر بێتو ئەم پێوەندییە دوور بێ لە بنەمای مرۆڤی و دژ بە عەدالەت ڕاوەستێ و ویژدانی مرۆڤ بهەژێنێ، ئەوا ناچار دەبێت خۆی تێهەڵقوتێنێ. بۆ وێنە پاش سەدەی 19 بازرگانی کردن بە کۆیلە بە تەواوی مەحکووم کرا و دوای کوشتاری بە کۆمەڵی ئەرمەنییەکان بە دەس عوسمانی، وەڵاتانی ئەورووپی کەوتنە هەوڵ ودەوڵێکی زۆرەوە بەڵام ئەو شتەی کە داکۆکی نێونەتەوەیی لە مافی مرۆڤ بەربڵاو کرد، جەنایەت و کوشتوکوشتاری کەمینە و دانیشتووانی وەڵاتە داگیرکراوەکان بە دەس ڕژێمی نازییەوە بوو.
لە کۆنفەرانسی سان فڕانسیسکۆ (1945) کە بۆ دەرکردنی بەیاننامەی نەتەوەیەکگرتووەکان ساز درابوو زۆرێک لە وەفدە نوێنەرایەتیەکان، پێداگرییان کرد کە لە بابەت مافی مرۆڤ و بەیاننامەی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، هەندێ پێشنیاز بکرێت بەڵام لە بەر ئاستەنگی و گرینگی بابەتەکە ئەم کارە نەکرا و تەنیا لە چەند شوێنی بەیاننامە کە بە زاراوەی مافی مرۆڤ ئاماژە کرا.
بەیاننامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ: کۆمیسیۆن، بەیاننامەکەی لە مانگی ژووەنی 1948 ئامادە کرد و کۆنگرەی گشتی لە دانیشتنی 10ی دیسەمبەری 1948 بە تێکڕای دەنگ پەسندی کرد. (6 ئەندامی بلۆکی سۆڤیەت و عەرەبستانی سەعودی و ئەفریقای باشور لە دەنگدان خۆیان پاراست) کۆنگرە ئەم بەیاننامەی وەک «پەیمانێکی هاوبەش بۆ هەموو گەل و نەتەوەکان» ڕاگەیاند و هاوکات دەبوا هەموان «بە فێرکردن و پەروەردە بۆ ڕێزدانان بەم ماف و ئازادییانە تێبکۆشن و بە هەنگاونانی کاوەخۆ لە ئاستی نێونەتەوەیی، ناساندن و پاراستنی لە سەرانسەری جیهاندا مسۆگەر بکەن».
بەیاننامەکە جگە لە پرەنسیپی مافە سیاسی و مەدەنییە پەسندکراوەکان لە دەستوورە بنچینەیی و دیموکراتیکەکان، چەندین مافی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووریشی تیا گونجاوە. یەکەمین بابەت لەم مافانە، بریتییە لە: مافی ژیان، مافی ئازادی و ئاسایشی تاک، پاراستنی تاک لە بەرانبەر زیندانی کردنی نایاسایی و ناردنە تاراوگە، مافی داکۆکی کردن لە دادگەیەکی دادپەروەرانە و ئازاد و سەربەخۆ و بێلایەن، ئازادی ئەندێشە و ویژدان و ئایین و ئازادی کۆبوونەوەی ئاشتیخوازانە. لە بەیاننامەکەدا چەند مافێکی نوێ گونجاوە کە بریتییە لە: مافی ئاسایشی کۆمەڵایەتی، مافی ئیشوکار، مافی پەروەردە، مافی هاوبەشێتی لە ژیانی کەلتووری کۆمەڵگە و مافی بەهرەمەندی لە هونەر و پیشکەوتنی زانست و بەرهەمەکانی.
پشتیوانی لە مافی مرۆڤ لە ئەورووپا: داکۆکی کردن لە مافی مرۆڤ تەنیا لە ئەستۆی نەتەوە یەکگرتووەکان نییە و ئێستا چەند ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی ئەم ئەرکە بە ئەنجام دەگەێینن. بۆ وێنە «ڕێکخراوەی لێبوردنی نێونەتەوەیی» یان «پەیماننامەی ئەورووپایی مافی مرۆڤ» سەر بە وەڵاتانی ئەورووپای ڕۆژاوا. لە ساڵی 1959 «دادگەی ئەورووپایی مافی مرۆڤ» بۆ پیادەکردنی ئەم پەیماننامە دامەزرا و هەموو کەسێک، بۆی هەیە لە دەوڵەتی خۆی، داد بۆ ئەم دادگەیە بەرێت و شکات بکات. بەم پێیە بۆ پشتیوانی ڕاستەوخۆی نێونەتەوەیی لە مافی مرۆڤ، ئەم هەنگاوانە نراوە.
دەقی بەیاننامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ
لە لایەن کۆمەڵی گشتی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بەرواری 10ی دیسەمبەری 1948 دا پەسند کرا و ئەم ڕێکخراوە لە هەموو ئەندامان داوای کرد بەیاننامەکە بڵاو بکەنەوە و بە تایبەت بۆ شیکردنەوە لە ناو قوتابخانە و ناوەندە پەروەردەییەکان، کارئاسانی بکرێت. بنەڕەتی ئەم بەیاننامە لە پێشەکی دەستووری بنچینەیی 1791 فەرەنسەدا هاتووە. بەیاننامە کە بریتییە لە یەک پێشەکی و30 مادە کە بەم پێیەی خوارەوەیە:
پیشەکی
لەبەر ئەوەی کە ویژدانی هەموو ئەندامانی کۆمەڵی مرۆڤ و مافی یەکسان و نەگۆڕی ئەم جڤاتە بنەمای ئازادی و عەدالەت و ئاشتییە لە جیهاندا؛
لەبەر ئەوەی کە بێئاگایی و سووکایەتی کردن بە مافی مرۆڤ ئاکامێکی دڕندانەی وای لێکەوتۆتەوە کە ویژدانی مرۆڤی هەژاندووە و بەدیهاتنی جیهانێک کە تێیدا کۆمەڵی مرۆڤ بۆ دەربڕینی بیروڕا ئازادبن و دوور بن لە مەترسی و هەژاریی، گەورەترین ئاواتی مرۆڤ ڕاگەێیندراوە؛
لەبەر ئەوەی کە پێویستە بە پیادەکردنی یاسا لە مافی مرۆڤ پارێزگاری بکرێت تاکوو مرۆڤ وەک دوایین ڕێگە چارە ناچار نەبێت بە دژی ستەمکاری ڕاپەڕێت؛
لەبەر ئەوەی کە پێویسە تەواوی گەلانی جیهان بۆ پەرەدان بە پێوەندی دۆستانە گاڵ بدرێن؛
لەبەرئەوەی کە گەلانی نەتەوە یەکگرتووەکان دووپاتیان کردبۆوە کە بڕوایەکی قایمیان بە مافە سەرەکییەکانی مرۆڤ و کەرامەت و بایەخی تاک و یەکسانی مافی ژن و پیاو هەیە و بڕیارێکی شێلگیرانەیان داوە کە بە پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی یارمەتی بگەیەنن و لە ژینگەیەکی ئازادانەتر ژیانێکی باشتر بەدی بێنن؛
لە بەرئەوەی کە دەوڵەتانی ئەندام پەیمانیان داوە کە بە هاوکاری نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێزی جیهانی و پاراستنی مافی مرۆڤ و ئازادییە سەرەکییەکان دابین بکەن؛
سەرەنجام، لە بەر ئەوەی کە باش لەم ماف و ئازادییانە تێبگەین چونکە بۆ وەفاداری بەم پەیمانە گرنگایەتییەکی زۆری هەیە:
کۆنگرەی گشتی ئەم بەیاننامە جیهانییەی مافی مرۆڤ وەک ئاواتی هاوبەشی هەموو گەلانی ئەم سەرزەمینە ڕادەگەێینێ تا هەموو کەس و هەموو بەشێکی کۆمەڵ ڕێزی بۆ دابنێ و بە ڕاهێنان و پەروەردە ئەم ماف و ئازادییانە پەرە بدەن و بە هاوبیری نەتەوەیی و نێونەتەوەیی هەوڵ بدەن بۆ ناساندن و پیادەکردنیان، چ لە نێوان ئەندامان و چ لە دەرەوەی ئەنداماندا.
1
تێکڕای کۆمەڵی مرۆڤ، ئازاد لە دایک دەبن و لە ئاست شەرەف و ماف، پێکەوە یەکسانن. هەموویان خاوەنی عەقڵ و ویژدانن و دەبێ لەگەڵ یەکتردا هەڵسوکەوتی برایانەیان هەبێت.
2
1ــ هەر کەسێک بۆی هەیە بێ هیچ جیاوازییەک بە تایبەت لە بواری ڕەگەز، ڕەنگ، زایەند، ئایین و بڕوای سیاسی یان هەر مەرامێکی دیکە، هەروەها نەتەوە و پێگەی کۆمەڵایەتی ودارایی و زێد و خاک لە تەواوی ئەو ماف و ئازادییانەی لەم بەیاننامەدا ناوبردەکراون، بەهرەمەند بێت.
2ــ هەمدیسان، نابێ لەسەر دۆخی سیاسی و دادپەروەری و نێونەتەوەیی وەڵاتێک، دەرحەق بە کەسێک، هیچ بێعەدالەتییەک ڕووبدا، جا چ ئەم وەڵاتە سەربەخۆ بێت یا بندەست، چ خاوەنی دەسەڵاتێکی سنووردار یا نائازاد بێت.
3
هەرکەسێک مافی ژیان و ئازادی و ئاسایشی تاکەکەسی هەیە.
4
نابێ هیچ کەس بە کۆیلەیی وەمێنێت و کڕین و فرۆشتنی کۆیلە بە هەر شێوازێک بێت، قەدەغەیە.
5
نابێ هیچ کەس ئەشکەنجە و ئازار بدرێت یان لەگەڵیا ڕەفتارێکی ستەمکارانە و دژە مرۆڤانە و سووکایەتی ئامێز بکرێت.
6
کەسایەتی یاسایی هەرکەس، وەک مرۆڤێک لە هەموو شوێنێک لە بەرانبەر یاسادا بە ڕەسمییەت بناسرێت.
7
هەموو کەس لە بەرانبەر یاسادا یەکسانە و مافی ئەوەی هەیە کە یاسا بە چاوێک سەیری بکات و بە عەدالەت لەگەڵیا ڕەفتار بکرێت. مافی ئەوەشی هەیە کە لە بەرانبەر هەر چەشنە بێعەدالەتییەک کە ئەم بڕیارە پووچەڵ بکاتەوە، ڕاوەستێ و لە ئاستی هەر پاڵنەرێک کە ئەم دۆخە تێکبدات، یاسا پشتگیری یەکسانی لێ بکات.
8
لە بەرانبەر ئەو کردەوانەی کە مافە سەرەکییەکانی تاک ئەخەنە مەترسییەوە ــ ئەو مافانەی کە دەستووری بنچینەیی یان یاسایەکی دیکە پێی بەخشیبێت ـــ هەر کەس مافی ئەوەی هەیە پەنا بەرێتە بەر دادگەیەکی نەتەوەیی ئاشتیخواز.
9
نابێت هیچ کەس لەخۆوە دەسبەسەرێت و بخرێتە بەندیخانە یان تاراوگەوە.
10
هەر کەس بێ هیچ فەرق و جیاوازییەک، مافی ئەوەی هەیە سکاڵا بەرێت بۆ دادگەیەکی سەربەخۆ و بێلایەن و لەوێش بە شێوەیەکی ئاشکرا و دادپەروەرانە، ماف و داواکانی تاوتوێ بکرێن یان بە هەر شتێک تۆمەتبار کرابێت، لە سەری بڕیار بدرێت.
11
1ــ هەرکەسێک تۆمەتی کەتنێکی لێدرابێ، پێش وەخت، «بێ تاوان» لە ئەژمار دێت مەگەر ئەوەی کە لە ڕەوتێکی دادپەروەرانەی گشتیدا کە ئەویش دەبێ هەموو بوارێک بۆ زامنکردنی پاراستنی ئەو کەسە ڕەخسابێت، لە باری یاساییەوە سڕی ئاشکرا بێ و پاشان تاوانبار لە قەڵەم بدرێت.
2ــ هیچ کەس لەبەر ئەنجامدان یا نەکردنی کردەوەیەک کە لە کاتی تێوەگلاندا بەپێی مافی نەتەوەیی یا نێونەتەوەیی، تاوان لە ئەژمار نەهاتووە، نابێ سزا بدرێت. هەروەها نابێ لە سزای کاتی تێوەگلانییەوە زیاتر سزا بدرێت.
12
کەس بۆی نییە سەر بکێشێتە ناو ژیانی تایبەتی و کاروباری خێزان و شوێنی حەوانەوە یان نووسراوەکانییەوە یان ناوبانگ و شەرەف و ئابڕووی بکەوێتە مەترسییەوە. یاسا دەبێ لە هەرکەسێک کە بەرەورووی ئەم جۆرە مەترسیانە بووبێتەوە پشتیوانی بکات.
13
1ــ هەرکەس بۆی هەیە لە ناو هەر وەڵاتێکدا بە ئارەزووی خۆی هاتووچۆ بکا و شوێنی نیشتەجێ بوونی خۆی هەڵبژێرێ.
2ــ هەر کەس مافی ئەوەی هەیە هەر وەڵاتێک تەنانەت وەڵاتەکەی خۆشی بەجێ بهێڵێ یان بگەڕێتەوە وەڵاتەکەی خۆی.
14
1ــ لە بەرانبەر ئەشکنجە و ئازار و ڕاوناندا، هەرکەسێ مافی ئەوەی هەیە کە پەنایەک بدۆزێتەوە و پەنا بباتە وەڵاتێکی دیکە.
2ــ لە کاتێکدا کە ڕاونان لە واقیعدا لە سەر تاوانێکی گشتی و ناسیاسییە یان لە سەر کردارێکی دژ بە بنەما و ئارمانجەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بێت، ناکرێ لەم مافە کەڵک وەرگیرێ.
15
1ــ هەرکەسێک مافی ئەوەی هەیە کە خاوەنی مافی شارۆمەندی وەڵاتێک بێت.
2ــ ناکرێ کەس لەخۆوە لە مافی شارۆمەندی خۆی یان لە مافی گۆڕینی ڕەگەزنامەی نەتەوەیی بێبەش بکرێت.
16
1ــ ژن و پیاوی باڵغ مافی ئەوەیان هەیە کە بێ هیچ سنوورێکی ڕەگەزی و نەتەوەیی و ئایینی و شارۆمەندی، پێکەوە زەماوەند بکەن و خێزان پێک بهێنن. لە تەواوی ژیانی هاوبەش و تەنانەت لە کاتی جیابوونەوەشدا ژن و پیاو لە هەموو کار و بارێکی زەماوەندا مافی یەکسانیان هەیە.
2ــ زەماوەند دەبێ ئازادانە و بە ڕەزامەندی ژن و پیاو سەر بگرێ.
3ــ خێزان ئەستوونێکی سروشتی و سەرەکی کۆمەڵگەیە و دەبێ دەوڵەت و کۆمەڵگە پشتگیری لێ بکەن.
17
1ــ هەرکەس بە تەنیایی یان بە کۆمەڵەکی مافی خاوەندارییەتی هەیە.
2ــ ناکرێ بەبێ هۆ مافی خاوەندارییەتی لە کەسێک زەوت بکرێت.
18
هەرکەسێک مافی ئەوەی هەیە لە ئازادی ئەندێشە و ویژدان و ئایین بەهرەوەر بێت. ئەم مافە هەروەها ئازادی گۆڕینی ئایین و مەرام و ڕادەربڕین، پەروەردە و مەراسیمی ئایینیش دەستەبەر دەکات. هەرکەس دەتوانێ لەم مافانە بە شێوەی تاکەکەسی یان کۆمەڵەکی، بەهرەمەند بێت.
19
هەرکەس مافی ئازادی باوەڕ و ڕادەربڕینی هەیە و ئەمەش بریتییە لە بیروڕای ئازایانە و وەرگرتنی زانیاری و فیکر و دەربڕینیان بە هەر چەشنێکی مومکین بێ ڕەچاوخستنی سنوورەکان.
20
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە کۆڕ و کۆبوونەوەی ئاشتی خوازانە بە ئازادی ڕێکبخات.
2ــ نابێ هیچکەس بە زۆرەملی ناچار بە بەشداری کردن لە کۆبوونەوەیەک بکرێت.
21
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە ئیدارەی گشتی وەڵاتەکەیدا ڕاستەوخۆ یان بە هۆی نوێنەرانێک کە ئازادانە هەڵبژێردرابن، بەشداری بکات.
2ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە هەلومەرجێکی یەکساندا پلە ومەنسەبە گشتییەکانی وەڵاتەکەی خۆی بەدەستەوە بگرێت.
3ــ ئیرادەی گشتی، بنیاد و بنەمای دەسەڵاتی حکوومەتە. ئەم ئیرادە دەبێ لە ڕێی هەڵبژاردنێکی بێغەش و ڕاست و ڕەوا بەرێوە بچێت. هەڵبژاردن دەبێ گشتی و یەکسان بێت و بە دەنگی نهێنی یا بە چەشنێکی وا کە ئازادی دەنگدان دەستەبەر بکات بە ئەنجام بگات.
22
هەرکەس وەک ئەندامێکی کۆمەڵگە، مافی ئاسایشی کۆمەڵایەتی هەیە و دەتوانێ لە ڕێی هاریکاری نەتەوەیی و نێونەتەوەیی، مافی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووریش کە بۆ پێگە و گەشەی ئازادانەی کەسایەتی ئەو پێویستە، بە لەبەرچاوگرتنی پێکهات و سەرچاوەکانی هەر وەڵاتێک بە دەسبێنێت.
23
1ــ هەرکەس مافی هەیە کار بکات، پیشەی خۆی بە ئارەزووی خۆی هەڵبژێرێ، خوازیاری هەلومەرجێکی دڵخۆشکەر بۆ کارەکەی بێت و لە کاتی بێکاریدا پشتگیری لێ بکرێت.
2ــ هەموان مافی ئەوەیان هەیە کە بە عەدالەت، لە بەرانبەر کاری یەکساندا مووچە و پاداشی یەکسان وەرگرن.
3ــ هەرکەسێک کار بکات مافی ئەوەی هەیە بە ڕەزامەندی و ئینسافەوە مووچەکەی پێبدرێ تاکوو ژیانی خۆی و خێزانەکەی بە سەربەرزی و شەرەفەوە بەرێوە ببات و بۆ فراژبوونی ژیانی، لە کاتی پێویست یارمەتی بدرێت.
24
هەرکەسێک مافی حەسانەوە و ئاسوودەیی و گەشتوگوزاری هەیە. دەبێ کاتوساتی ئیشکردنەکەی بەڕێوشوێن بێت و لە کاتی پشوودانیش نانبڕاو نەبێت.
25
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە ئاستی ژیان و تەندروستی و بەهرەداری خۆی و خێزانەکەی لە بواری خواردەمەنی و ماڵ و چاودێری پزیشکی و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان بباتە سەرەوە. دیسانەوە مافی ئەوەی هەیە کە لە کاتی بێکاری و نەخۆشی و پەککەوتن و بێوەکەوتنەوە و پیری یان هەر حاڵەتێکی دیکە کە مرۆڤ خۆی دەستی تیانەبووبێت و مەعاشەکەی لە دەست بات، لە ژیانێکی ئابڕوومەندانە بەهرەمەند بێت.
2ــ دایکان و منداڵان مافی ئەوەیان هەیە لە یارمەتی و چاودێری تایبەت بەهرەوەر بن. منداڵان، چ ئەوانەی کە بە شەرعی لە دایک بووبێتن و چ ئەوانەش کە حەرامزا بن، مافی ئەوەیان هەیە کە بە یەک چاو سەیر بکرێن.
26
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە پەروەردە بەهرەمەند بێت. پەروەردە دەبێ لانیکەم تا قۆناغی سەرەتایی خۆڕایی و حەتمی بێت. فێرکاری پیشەیی دەبێ گشتگیر بکرێ و دەرگەکانی خوێندنی باڵاش بۆ هەموان ئاوەڵا بێ تاکوو هەرکەس بەپێی توانستی خۆی لێی بەهرەوەر بێت.
2ــ پەروەردە دەبێ جۆرێ ڕاپێچ کرێت کە کەسایەتی مرۆڤی هەمووکەس ببووژێنێ و ڕێزگرتن لە ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ بەپێزتر بکات. پەروەردە دەبێ فاماندنی قووڵ و لێبوردن و ڕێزدانان بۆ بیر و بڕوای نەیار و تەبایی نێونەتەوەیی و ڕەگەزیی و ئایینزایی و هەروەها پەرەدان بە چالاکییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان، بخاتە گەڕ بۆ پاراستنی ئاشتی و ئاسایشەوە.
3ــ دایک و باوک، لە هەڵبژاردنی جۆری پەروەردەی مناڵەکانی خۆیان بە نیسبەت کەسانی دیکە، لە پێش دیکەن و مافی لە پێشتریان هەیە.
27
1ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە کە لە ژیانی کەلتووری کۆمەڵگەدا بەشدار بێت و لە بواری هونەری و پێشکەوتنی زانستی و قازانجەکانی بەهرەوەر بێت.
2ــ هەرکەس مافی ئەوەی هەیە لە پشتگیری مادیی و مەعنەویی ئاسەوارە زانستی و کەلتووری و هونەرییەکانی خۆی بەهرەمەند بێت.
28
هەرکەس بۆی هەیە خوازیاری چەسپاندنی نەزمێکی وابێت کە لە باری کۆمەڵایەتی و نێونەتەوەییەوە، ئەو ماف و ئازادییانەی کە لەم بەیاننامەدا هاتوون، دەستەبەر بکرێت و بەو پێیە هەڵسوکەوت بکات.
29
1ــ هەمووکەس لە کۆمەڵگە دا ئەرکی لە ئەستۆیە تاکوو گەشەی ئازادانە و بووژانەوەی کەسایەتی بۆ ئاسان بکرێت.
2ــ هەرکەس بۆ پیادەکردنی ماف و بەهرەمەندی لە ئازادییەکانی، تەنیا خۆی پابەند بەو سنووربەندییە یاساییە دەزانێت کە بۆ ناسین و پیادەکردنی ماف و ئازادییەکانی خەڵکانی دیکە و بۆ بەڕێوەچوونی خواستە ئەخلاقییەکان و تەکوزی کۆمەڵایەتی و بەهرەداری گشتی لە کۆمەڵگەیەکی دیموکراتیکدا قەراریان لە سەر دراوە.
3ــ هیچ بەندێکی ئەم ماف و ئازادییانە، نابێ دژ بە ئامانج و بنەماکانی کۆمەڵی نەتەوەیەکگرتووەکان پیادە بکرێت.
30
هیچکام لە قەرار و بڕیارەکانی ئەم بەیاننامە نابێ جۆرێک لێکبدرێتەوە کە بۆ دەوڵەت یان گرووپ یان کەسێک، ئەم مافە قاییل بکات کە بەو پێیە هەرکام لە ماف و ئازادییەکانی نابراو لەم بەیاننامە، پووچەڵ بکا یان لەم ڕێگەوە هەنگاو بنێ.

بە گشتی بە مانای بەهرەمەندی کەسێک یان گرووپێکی تایبەت لە ماف یان بەهرەیەک کە جەماوەر بەعام لێی بێ بەهرە بن یان دەستیان پێی نەگات. لە زاراوەی سیاسیدا هەڵگری مانایەکی سووکایەتی ئامێزە چونکە وەبیرهێنەرەوەی ئەم ڕاستییەیە کە مافی تایبەتی، سەمەرەی میرات و جێماوە و داراییە و خاوەن ماف، شیاوی ئەو ودمە نییە. بەڵام کاتی واش هەیە کە بەواتای ماف و ئازادی لێکدراوەتەوە چونکە کەسەکە بە هەوڵی خۆی بەدەستی هێناوە. لێرەدا واتایەکی بلیمەتانەی لێ دەبێتەوە.

یەکێکە لەو دوو پەیماننامە گرنگە نێودەوڵەتییە کە ئەو مافانەی لە جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا باسی لێکراوە، لەباری یاساییەوە زەمانەتیان دەکات تاکوو جێبەجێ بکرێن (بڕوانە مافی مرۆڤ). پەیماننامەکە پێکهاتووە لە کۆمەڵێک مافی مەدەنی و سیاسی هاوبەش بۆ هەموو مرۆڤێک کە دەوڵەتەکان پابەند دەکات بە پیادەکردن و بەرزڕاگرتنیان. ئەم پەیماننامە 53 مادە لەخۆ دەگرێ و گرنگترین مافەکانی بریتین لە: مافی ژیان و ئاسایش، ئازادی بزووتنەوە، ئازادی ڕێکخستنی کۆبوونەوە و خۆپیشاندان، ئازادی بیروڕا و ئایین و ئەندێشە و سڕینەوەی کۆیلایەتی، مافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەکان و قەدەخەکردنی ئەشکەنجە. ڕەشنووسی ئەم پەیماننامە، سەرەتا لە ساڵی 1954 لە کۆمیسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان پێشنیاز کرا و لە ساڵی 1966 لە لایەن کۆمەڵی گشتی پەسند کرا. ئەم پەیمانە لە ساڵی 1976 بە کۆی 35 دەنگ تەوزیم کرا و وەک یاسایەک بڕاوەتەوە.

یەکێکە لەو دوو پەیماننامە گرنگە نێودەوڵەتییە کە ئەو مافانەی لە جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا باسی لێکراوە، لە باری یاساییەوە زەمانەتیان دەکات تاکوو جێبەجێ بکرێن. ئەم پەیماننامە داخوازییەکانی هەموو مرۆڤێکی لەمەڕ مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان لەبەرچاو گرتووە و دەوڵەتەکانی بە مسۆگەرکردنی ئەم مافانە ڕاسپاردووە. ئەم پەیمانە 31 مادە لەخۆ دەگرێ کە بۆ نموونە دەکرێ ئاماژە بدەین بە مافی خودموختاری، کار و پشوودان، مافی مانگرتن و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون لە هەژاری و برسییەتی و نەخۆشی، پەروەردە و باشترکردنی باری ژیان و گوزەران.
هەنگاوە سەرەتاییەکان بۆ داڕشتنی ئەم پەیمانە لە لایەن کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بە ئەنجام گەیشت و لە ساڵی 1954 بە کۆمەڵی گشتی ئەم ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا. بەڵام تاساڵی 1966 لە لایەن کۆمەڵی گشتییەوە پەسند نەکرا و لە ساڵی 1976 پاش پەسند کردنی 35 وەڵات یەکلاکرایەوە.

یەکێک لە لقەکانی ئەنجومەنی ئابووری و کۆمەڵایەتی نەتەوە یەکگرتووەکانە کە لە ساڵی 1946 بەپێی بەندی 68 جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان دامەزرا و لە یەکەمین هەنگاوی خۆیدا بەیاننامەی جیهانی مافی مرۆڤی دەرکرد. بە هۆی ئەوەی بڕیارەکانی ئەم کۆمیسیۆنە لە ئاست مەسەلەکانی هاوپێوەند لەگەڵ مافەکانی مرۆڤ زەمانەتی جێبەجێ کردنیان نەبوو، لە ساڵی 2006 هاوکات لەگەڵ پیادەکردنی هەندێ ڕیفۆرم لە ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەم کۆمیسیۆنە پەرەی پێدرا و بە «ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان» ناوی گۆڕا کە تێیدا وەڵاتانێکی زیاتر بوونە ئەندام.

پەیماننامەیەک کە لە ساڵی 1950 لە نێوان پانزە وەڵاتی ئەورووپای ڕۆژاوا مۆرکرا بە مەبەستی پاراستن و مسۆگەر کردنی ئازادی و مافەکانی هاووەڵاتیانی خۆیان. ئەم ماف و ئازادییانە بریتییە لە : مافی ژیان و ئازادی، قەدەغەکردنی کۆیلایەتی و دیلیەتی، دڵنیایی و بێخەمی لە دەسگیرکردن، زیندانی کردن و دوورخستنەوەی پڕوپووچ، مافی داکۆکی کردن لە دادگەیەکی بێلایەن، ئازادی ئەندێشە و بیروڕا و ئایین و ئازادی کۆبوونەوە. (بۆ نموونە ڕێکخستنی یەکیەتی و …)
لە ساڵی 1959 «دادگەی ئەورووپایی مافەکانی مرۆڤ» بە مەبەستی جێبەجێکردنی ئەم گرێبەستە دامەزرا و هاووەڵاتیان مافی ئەوەیان هەیە داواکاری و شکاتەکانیان لە دەوڵەتی خۆیان ڕادەستی کۆمیسیۆنی مافەکانی مرۆڤ بکەن. ئێستا 21 وەڵاتی ئەورووپی لەم کۆنڤانسیۆنە ئەندامن و چەند پرۆتۆکۆلیشی پێ زیاد بووە.

ئەم کۆنڤانسیۆنە لە لایەن کۆمەڵی گشتی ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان لە ڕێکەوتی 20ی سێپتەمبەری 1952 پەسند کرا. ئەم بڕیارنامە لە چوارچێوەی جێبەجێکردنی مادەکانی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان و جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ هاتە ئاراوە و بەم پێیە هەموو وەڵاتانی ئەندام، بەڵێنیان داوە کە مافەسیاسیەکانی ژنان تا ئاستێکی یەکسان لەگەڵ پیاواندا بپارێزرێ. بەپێی ئەم کۆنڤانسیۆنە دەبێ ژنانیش، هاوشانی پیاوان لە مافەکانی هەڵبژاردن و پاڵاوتن و گەیشتن بە پلەوپایە ئیداریەکان بەهرەوەر بن.

بە گشتی بە مانای بەهرەمەندی کەسێک یان گرووپێکی تایبەت لە ماف یان بەهرەیەک کە جەماوەر بەعام لێی بێ بەهرە بن یان دەستیان پێی نەگات. لە زاراوەی سیاسیدا هەڵگری مانایەکی سووکایەتی ئامێزە چونکە وەبیرهێنەرەوەی ئەم ڕاستییەیە کە مافی تایبەتی، سەمەرەی میرات و جێماوە و داراییە و خاوەن ماف، شیاوی ئەو ودمە نییە. بەڵام کاتی واش هەیە کە بەواتای ماف و ئازادی لێکدراوەتەوە چونکە کەسەکە بە هەوڵی خۆی بەدەستی هێناوە. لێرەدا واتایەکی بلیمەتانەی لێ دەبێتەوە.