سەرەکیترین بنەڕەتی مافی ئیداری وەڵاتەکان، باڵادەستی قانوونە کە بەو پێیە ئەبێ بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی و دەرکردنی فەرمانی کاربەدەستانی ئیداری دەوڵەت، لەگەڵ یاسادا بگونجێ.
باڵادەستی قانوون سێ دەرەنجامی لێ دەبێتەوە:
1ــ یاسا ئەبێ پیادە بکرێت.
2ــ دیاریکردنی کاروباری گشتی ئەبێ بەپێی یاسا بێت.
3ــ هەڵسوکەوتی ئیداری ئەبێ لەگەڵ یاسادا بگونجێ.
باڵادەستی قانوون لە پێوەند لەگەڵ خەڵکدا بەسراوەتەوە بەم مەرجانەی خوارەوە:
1ــ خەڵک گوێڕایەڵی یاسا بن.
2ــ ملدان بە دەستوورەکانی یاسا.

ئەم بەیاننامە پاش دیداری سەرۆکی دەوڵەتانی چین و بەریتانیا و وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە دیسەمبەری 1943 لە شاری قاهیرە بڵاوکرایەوە. ئەم دەوڵەتانە جارێکی دیکە داوایان کرد لە ژاپۆن کە بێ منەمن خۆی تەسلیم بکات. ئەمانیش کارێک دەکەن کە خاکە داگیرکراوەکانی بگەرێننەوە بۆ دۆخی 1895. لەملایشەوە ژاپۆن دەبوا لە هەموو ئەو دوورگە و خاکانەی کە لە شەڕی جیهانی یەکەم لە بەحری هێمن گرتبووی، پاشەکشە بکا و ئەو ناوچانەش کە لە چین داگیری کردبوو، بداتەوە بەو وەڵاتە. لەم بەیاننامەدا هەروەها بڕیار درا کە کۆریا ببێتە وەڵاتێکی سەربەخۆ.
بەیاننامەی هاوانا: بڕوانە کاسترۆئیزم.

بە کەسێک یا شتێک دەڵێن کە بەپێی دەستوور لە وەڵاتێک یاساغ بێت. ئەم زاراوە هەروەها بە واتای «قاچاخی جەنگ» یش لێکدراوەتەوە کە بریتییە لە شمەک و تفاقی شەڕ کە نابێ لە لایەن وەڵاتانی بێلایەنەوە بگاتە دەستی لایەنێکی شەڕەکە. لەم ڕووەوە هەرکام لە لایەنەکانی شەڕ دەتوانن پاپۆڕەکانی وەڵاتانی بێلایەن بۆ پشکنینی شمەکی قاچاخ بگەڕێن. لە سەرەتادا قاچاخ بریتی بوو لە چەک و تەقەمەنی و تفاقی شەڕ بەڵام دواتر ئەسپ و هەموو چوارپێیەکی بارهەڵگریش بەو لیستە زیاد کرا.
قاچاخی جەنگ: بڕوانە قاچاخ.

بریتییە لە کۆمەڵێ ئەندێشە و ڕێبازی سیاسی کە بیروبۆچوون و نەریتە کۆنەکان بەبایەختر دەزانێت لە هەر چەشنە بیرۆکەیەکی نوێباو و ئەزموون نەکراو. کۆنەپارێزی لەسەر یاسا و ڕێباز و نەریت جەخت دەکا و پێی وایە کە هیچ کاتێک بە شێوەیەکی ڕەها، شەڕ و ئاژاوە لەسەر زەوی ڕیشەکێش ناکرێت چونکە زاتی مرۆڤ زاتێکی ناکامڵە. کۆنەپارێزی لە نەریتی سیاسی بریتانیادا خاوەنی پێگەیەکی بەهێزە. بەکارهێنانی زاراوەی کۆنەپارێز لەم وەڵاتەدا لە ساڵی 1835 تا 1840 دەستی پێکرد و لەو کاتەوە جێگەی واتای مێژوویی«توری» گرتۆتەوە. لە سیستەمی سیاسی بریتانیادا حیزبی کۆنەپارێز، هەمیشە حیزبێکی سەرەکی لە ئەژمار هاتووە و کەسانێکی وەک ئیدمۆند بۆرگ، کالریچ، پیل و دیزراییل، هەوڵیان داوە ئەم حیزبە گەشە پێ بدەن. ئەگەرچی کۆنەپارێزیی هیچکات نەبۆتە خاوەنی سیستەمێکی گونجاوی فەلسەفی بەڵام بە گشتی لەم بنەمایانەی خوارەوە پەیڕەوی دەکات:
کۆنەپارێزی لە بەرانبەر ڕادیکالیزم و شۆڕشگێڕیدا ڕادەوەستێ. لە ڕوانگەی کۆنەپارێزێکەوە ڕادیکاڵ و شۆڕشگێڕ، دەخوازن بە ئامانج و مەبەستی تیۆری و قوتابخانەیی، زۆربەی دەزگە بایەخدارە کۆمەڵایەتییەکان لەناو ببەن. ئیدمۆند بۆرگ، هێرش دەکاتە سەر توندڕەوی (ڕادیکالیزم) و بە ڕێبازی دەمارگیرانە و دژ بە کولتووری گرانبەهای ڕابردووی دادەنێ و دەڵێ: پێویستە سوود لە ئەزموونی پێشوونانی خۆمان وەربگرین و ئەگەر چاکسازیش پێویست بێت، دەبێ لەگەڵ شکڵ و شێوازی ڕابردوودا بیگونجێنین. خاڵێکی مەترسیدار لە ڕێبازی کۆنەپارێزیدا بڕواهێنانە بە کەماڵی موتڵەق. چونکە هیچ شتێک بە قەدەر بەرجەستەکردنەوەی یۆتۆپیا بۆ پێشڤەبردنی ڕاستەقینە زیانبار نییە. سیاسەت بە کردەوە، بێ توانایە و هیچ شتێک مەترسیدارتر لەوە نییە کە بۆ گەیشتن بە خەون و یۆتۆپیاکان زەبر و زەنگ بەکار ببرێت.
کۆنەپارێزی بۆ کۆنارایی، ڕێزێکی زۆر قایل دەبێت و هەر دەزگە یا نەریتێکی کۆمەڵایەتی کۆنتر و لە مێژینەتر بێت، لای ئەم ڕێبازە بەنرخترە. کۆنەپارێزەکان، هەمیشە لەدووی ئەزموونی وەچەکانی پێشوون و هەوڵ دەدەن بە جەوهەری ڕۆحی ئەو ئەزموونانە، کلک وگوێی واقیعە کۆمەڵایەتییەکان بقرتێنن. لە بنەماکانی دیکەی ئەم قوتابخانە دەکرێ ئاماژە بدەین بە پاراستنی نەریتی لیبرالیزمی ئەورووپایی، ڕێزگرتن لە خاوەنداریەتی تایبەتی و کەمکردنەوەی دەستێوەردانی دەوڵەت لە کاروباری ئابووری.

تۆڕی ئەلقاعیدە بریتییە لە کۆمەڵە گرووپێکی سیاسی ئیسلامخواز کە لە ساڵی 1988 دامەزراوە. ئەم تۆڕە بە ڕێبەرایەتی«ئوسامە بین لادەن»، سەر بە موسوڵمانانی سوننە پێکهاتووە کە خوێندنەوەیەکی وشک و دەمارگرژانەیان لە ئیسلام هەیە و تێکڕا، ئەمریکا و ئیسڕاییل بە دوژمنی هاوبەشی هەموو موسوڵمانان دەزانن. ئەلقاعیدە، خوازیاری ڕاونانی ئەمریکایە لە وەڵاتانی ئیسلامی و مەحف کردنەوەی ئیسڕاییل لە جیهاندا. ئەم تۆڕە، بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی بەگشتی ڕووی کردۆتە خەباتی چەکداری و تیرۆر (بڕوانە تیرۆریزم) .
ئەلقاعیدە، تۆڕێکی بان ــ نەتەوەیییە کە تێیدا لە هەموو ڕەگەز و نەتەوەیەک بەر چاو ئەکەوێت. لە ڕوانگەی ئەم ڕێکخراوەوە تەواوی ئەو دەوڵەتانەی کە بە سەر وەڵاتە ئیسلامییەکاندا حکوومەت دەکەن، ناڕەوا و گەندەڵن کە دەبێ هەموویان وەلانرێن. مۆدێلی ئەلقاعیدە بۆ حکوومەتکردن هەمان مۆدێلی «خەلافەت» ی قۆناخی سەرەتای ئیسلامە.
«بن لادەن» سەرۆکی ئەلقاعیدە، لە ماوەی 10 ساڵدا ڕۆڵێکی باڵای بووە لە ڕێکخستنی ئەو گرووپە پەرشوبلاوانەی کە لە وەڵاتە ئیسلامییەکاندا ئامادە بوون بۆ ئەم جۆرە خەباتە. بۆیە لە ساڵ 1998 ڕێکخستنی بەرەیەکی نێونەتەوەیی دژ بە ئەمریکا ڕادەگەیەنێ و بە ئاشکرا کردارە تیرۆریستییەکان لە ئەستۆ دەگرێ. بۆ نموونە دەکرێ ئاماژە بدەین بەم چەند کردارەی خوارەوە: هێرش بۆ پاپۆڕێکی ئەمریکایی لە مۆگادیشۆ (1993 کوشتنی 18 سەربازی ئەمریکی)، تەقاندنەوەی ئۆتۆمۆبیلێکی مینڕێژکراو لە ڕیاز (1995 کوشتنی 5 سەربازی ئەمریکایی)، تەقاندنەوەی باڵوێزخانەی ئەمریکا لە نایروبیا و داروسەلام (1998 کوشتنی 224 کەس)، هێرش بۆ پاپۆڕێکی دیکە لە یەمەن (2000 کوشتنی 17 کەس)، تەقاندنەوەی تاوەرە ئەفسانەییەکانی ڕێکخراوەی بازرگانی جیهانی و چەن بنکەی سیاسی و ئەمنی ئەمریکا (2001 کوشتنی زیاتر لە 3هەزار کەس)، تەقاندنەوەکەی جێژنی قوربانی هەولێر، (2004 کوشتن و برینداربوونی250 کەس) .

ئەم ڕێکخراوە لە 25/5/ 1963 لە ئەدیسئابابا پێتەختی ئیتیۆپیا دامەزرا کە ئامانجەکانیشی بریتی بوون لە: 1ــ هەوڵدان بۆ یەکگرتوویی و تەبایی وەڵاتانی ئەفریقایی. 2ــ ڕیشەکێشکردنی هەر جۆرێکی ئیستیعمار و داگیرکاریی لە ئەفریقا. لەم ڕێکخراوەدا 56 دەوڵەت ئەندامن کە نۆزدە دەوڵەتیان بە «هێزەکانی مۆنرۆیا» و 6 دەوڵەتی دیکەش بە «هێزەکانی کازابلانکا» ناویان دەرکردووە. ئەفریقای باشووری لە ساڵی 1994 بوو بە ئەندامی ڕێکخراو.
بەهۆی ناتەبایی و کێشمەکێشی نێوان ئەندامان، زۆربەی نەخشە و بەرنامەکانی ئەم ڕێکخراوە بەرەورووی شکست دەبێتەوە. سەرەنجام لە دوایین دانیشتنی ڕێکخراو لە ئەفریقای باشووری لە ژووییەی 2002، «ڕێکخراوەی یەکگرتنی ئەفریقا» بەشێوەیەکی ڕەسمی هەڵوەشایەوە و جێی خۆی دا بە «یەکیەتی ئەفریقا» . هۆی ئەم هەڵوەشانەوە دەگەڕایەوە بۆ دامودەزگەی پان و بەرین و زۆربوونی ژمارەی کارمەندانی کە 80% بوودجەی ڕێکخراوەکەی بۆ تەرخان دەکرێ و تەنیا 20% بوودجەکەی خەرجی بەرنامە ئابوورییەکان دەکرا.

ئەم کۆنفرانسە لە ئاڤریلی 1955 لە باندۆنگی ئەندونیزیا پێکهات و یەکەم کۆنفرانسی نێوان ـــ دەوڵەتانی کیشوەری ئاسیا و ئەفریقا لە ئەژمار دێت. ئەگەرچی ناکۆکییەکی توند لە نێوان وەڵاتانی لایەنگری ڕۆژاوا و دەوڵەتانی لایەنگری کۆمۆنیستی و وەڵاتانی بێلایەن لە ئارادا بوو بەڵام کۆنفرانسی باندۆنگ، چەند بڕیارێکی لەمەڕ هاریکاری ئابووری و کولتووری و خودموختاری و دژایەتی لەگەڵ کۆڵۆنیالیزم دەرکرد. ئەم کۆنفرانسە، سەرەڕای دژایەتی چین، پشتگیری خۆی لە جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ ڕاگەیاند.
وەڵاتانی بەشدار بریتی بوون لە: ئەفغانستان، کامبۆج، سەیلان، ئەردەن، لائۆس، لوبنان، لیبریا، لیبی، نیپاڵ، پاکستان، ئێران، فیلیپین، عەرەبستان، سوودان، سووریا، تایلەند، تورکیا، ڤیتنامی باکووری و باشووری و یەمەن. توێژەرانی سیاسی نوێنەرانی قوبرس، ئەمریکا و کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقاش بەم کۆنفرانسەوە دەلکێنن.

ئەم زاراوە بە بزاوتێکی سیاسی ئەفریقای باشووری دەگوترێت کە بۆ بردنەسەرەوەی ئاستی ژیانی ڕەشپێستەکان لە ساڵی 1912 بنیاد نراوە. ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی 1926 لەگەڵ کۆمەڵەی هێندییەکان یەکییان گرت تاکوو ببنە نەتەوەیەکی یەکگرتوو. کۆنگرەکە بە ڕێبەرایەتی سەرۆک لیتۆلی (67ـــ 1952) و بە سوود وەرگرتن لە شێوازی نەرم و بەدەر لە شەڕەنگێزی، خەباتی خۆیان بە دژی ڕەگەزپەرستی شێلگیرانەتر کرد بەڵام لە لایەن دەسەڵاتەوە بەرەوڕووی توندوتیژی بوون و سەرکوت کران و لە ساڵی 1961 هەڵوەشێندرا. باڵی چەکداریی کۆنگرە ناسراو بە «شمشێری گەل» لە لایەن نیلسۆن ماندیلا (1918ـــ ) دامەزرا بۆ ئەوەی بەرپەرچی شەڕەنگێزییەکانی حکوومەت بداتەوە. ئەم بزاوتە لە وەڵاتانی دیکەی جیهان، نوێنەرایەتی سازکردبوو تاکوو ئەم وەڵاتانە بۆ کۆتایی هێنان بە ڕژێمی ڕەگەزپەرستی لەگەڵ خۆیدا هاودەنگ بکات و بتوانێ دەسەڵات بگەڕێنێتەوە بۆ ڕەشپێستەکان.
لە ساڵی 1990، دوابەدوای ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە زۆربەی ناوچەکانی جیهان ڕوویاندا دەوڵەتی ئەفریقای باشووری، چەند هەنگاوێکی بۆ لابردنی یاساکانی ڕەگەزپەرستی هەڵێنا. گرنگترینی ئەم هەنگاوانە کە لە لایەن دۆ کلۆرک، سەرکۆماری ئەم وەڵاتە (1990) ڕاگەیاندرا بریتی بوون لە:
ـــ کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقا، بە شتێکی قانوونی ڕاگەیاندرا.
ـــ ڕزگار کردنی خێرای نێلسۆن ماندیلا ڕێبەری کۆنگرە لە بەندیخانە. (ماندیلا، لە ساڵی 1962 پاش گەڕانەوەی لە کۆنفرانسی«بزاڤی ڕزگاری و یەکیەتی ئەفریقا» کە لە ئادیسابابا بەڕێوە چوو، بە تاوانی بەزاندنی سنوور، دەکەوێتە بەندیخانە و ماوەی 28 ساڵ لە زیندان دەبێت).
لە ساڵی 1994، یەکەمین هەڵبژاردنی دیموکراتیک لە ئەفریقای باشووری بەڕێوە چوو. کۆنگرەی نەتەوەیی ئەفریقای باشووری زۆرینەی کورسییەکانی پەرلەمان دەبێتەوە و نێلسۆن ماندێلا وەک سەرکۆمار دیاری دەکات. بەڵام پاش ماوەیەک، ماندێلا کورسی دەسەڵات بۆ کەسانی دیکە جێدەهێڵێت و لە سیاسەت دوور دەکەوێتەوە، هەر بۆیە وەک کەسایەتییەکی ناوداری ئەفریقا و جیهان دەمێنێتەوە.