تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 29
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئولیگارکی اولیگارشی
لە
زمانی یۆنانیدا
بە
مانای حکوومەتی گرووپێکی بچووکە.
بە
واتایەکی
دیکە
، دەسەڵاتدارێتی گرووپێکی بچووکە
بە
سەر
دەوڵەت
بێئەوەی زۆرینەی
خەڵک
، بەسەریا چاودێریی بکات.
ئەم
زاراوە
زۆرتر
بۆ
کەمینەیەکی
دەسەڵاتدار
بە
کار
دەبرێت
کە
دەسەڵاتی
دەوڵەت
ئەخەنە
خزمەت
بەرژەوەندی
و قازانجی
خۆیان
و زۆرینەی نەیارانیش سەرکوت دەکەن.
فەرمانکردنی گرووپێکی
بچووک
بە
سەر
ڕێکخراوە و
دەزگە
کۆمەڵایەتییەکانی
دیکە
وەکوو
ڕێکخراوە
ئایینی
و
کرێکاری
و حیزبییەکانیش، پێی دەگوترێ ئولیگارکی. لەسەردەمی «پلاتۆ»وە، ئولیگارکی
لە
بەرانبەر
ئۆتۆکراسی*و
دیموکراسی
، ڕاوەستاوە.
بە
ڕای
«پلاتۆ»، ئولیگارکی جۆرە حکوومەتێکی گەندەڵە
کە
لە
ئاریستۆکراسییەوە
سەرچاوە
ئەگرێ
بە
هەمان
شێوە
کە
ستەمکاری
،
پاشایەتی
گەندەڵ
دەکات،
هەرکی
بە
هەرکیش، دیمکراسی
بەرەو
گەندەڵی
دەبات.
بیرمەندانی
هاوچەرخ
، سەرنجێکی زۆریان داوەتە ئولیگارکی و هەندێکیان
بە
ناچار
زۆربەی حکوومەتەکان
بە
ئولیگارکی
لە
قەڵەم
دەدەن.
ئەمانە
پێیان
وایە
کە
ناکرێ حکوومەتەکان
بە
دوو
جۆری
تاکەکەسی و کۆمەڵەکی
دابەش
بکرێت
چونکە
کۆمەڵ
یان
خەڵک
هەرگیز
حکوومەت
بە
دەستەوە
ناگرن و کرداری ڕاستەقینەی حکوومەت،
هەمیشە
بە
دەست
گرووپێکی بچووکەوەیە و
تەنیا
جۆری
پێوەندی
ئەم
گرووپە
لەگەڵ
کۆمەڵگە
و سنووری بەرپرسیارییەتی
چێ
دەکرێ
.
ئەپارتهایت: بڕوانە
جیاوازی
ڕەگەزایەتی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دوکترینی بۆشی دووهەم
بریتییە
لە
کۆمەڵێک بیرۆکە و پەرچەکردار
کە
لە
لایەن
جۆرج دەبلیۆ
بۆش
،
چل
و
سێهەمین
سەرۆککۆماری
ئەمریکا
لە
ئاست
مەسەلە
جیهانییەکان
ئاڕاستە
کرا
.
بۆش
لە
کاتێکدا
بە
دەسەڵات
گەیشت
کە
نزیکەی 10
ساڵ
بوو
شەڕی
سارد
و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت
کۆتایی
پێهاتبوو.
لەم
سەروبەندەدا
ئەمریکا
دەیویست
بەو
هەلەی
کە
بۆی
ڕەخساوە،
دەسەڵات
و هێزی
سیاسی
و
سەربازی
خۆی
لە
جیهاندا
پاوەجێ
بکات
تاکوو
ببێتە
یەکەم
هێزی
جیهان
. کارەساتە تیرۆریستییەکەی 11ی سێپتەمبەری 2001، کارێکی وایکرد
کە
دەسەڵاتدارانی
ئەمریکا
شێلگیرانەتر
بیر
لە
ئارمانجەکانی ویلسۆن بکەنەوە و هەنگاوی
بۆ
بنێن.
ئەمێستە
یەکەم
کارەکانی
ئەمریکا
، بەرەنگاربوونەوەیە
لەگەڵ
ئەو
ڕژێمانەی
کە
لە
ڕوانگەی واشینتۆنەوە
بە
دەوڵەتانی
لاسار
(Rouge states)
لە
قەڵەم
دراون و تیۆری پێکدادانی شارستانییەتەکان
کە
لە
لایەن
سامۆئێل هەنتینگتۆن، هاتبووە ئاراوە
وەکوو
پاڵنەڕێکی ئایدیۆلۆجیکی
بۆ
ئەم
ستراتیجیە
ناونووس
دەکرێت.
دوکترینی
بۆش
،
لە
ئاست
وەڵاتانی جیهانیش
خۆی
نیشان
داوە.
بۆ
وێنە
وەڵاتی
سۆڤیەتی ــ
وەکوو
ڕەقیبێکی دێرینی
خۆی
ــ
خانەنشین
کردووە و
بە
هاوپەیمانییەتی
لە
ڕێکخراوەی ناتۆ*، وەڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەورووپای بەلای خۆیدا کێشاوە.
ئەم
ڕێبازە،
لەمەڕ
سێ
وەڵاتی
ئێران
و عێراق (
پێش
ڕووخانی سەدام) و کوریای باشووری، سیاسەتێکی
توندی
بەڕێوە
بردووە و
لە
ژانوییەی 2002،
ئەم
سێ
وەڵاتە
لە
ڕیزی تەوەری
شەیتانی
(Axis of Evil) ناوبردە
کراوە
.
هەر
بەپێی
ئەم
دوکترینە
بوو
کە
ئەمریکا
لە
دوای یازدەی سێپتەمبەر و
بە
ناوی
شەڕ
لەگەڵ
تیرۆریزم
، هێرشی بردە
سەر
دوو
وەڵاتی
ئەفغانستان
(ئۆکتۆبەری 2001) و عێراق ( 20ی مارسی 2003) و توانی ڕژێمەکانی
تاڵیبان
و
بەعس
بڕووخێنێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
دوکترینی بۆشی یەکەم
ئەم
زاراوە
کە
دواتر
لەگەڵ
دەستەواژەی «سیستەمی نوێی جیهانی» *
بە
یەک
مانا
لێکدراونەوە، بریتییە
لە
کۆمەڵێک بیرۆکەی مژاویی.
کەچی
بەم
حاڵە،
زنجیرە
ڕووداوێک
کە
لەسەرەتای نەوەدەکانەوە سەرانسەری جیهانی گرتۆتەوە، بیرمەندان و زانایانی والێکردووە
کە
ئەم
ڕووداوانە
لە
قەبارەی «سیستەمی نوێی نێونەتەوەیی»
دا
شرۆڤە بکەن. ڕووداوەکانی جیهانی کۆمۆنیستی و دواتر گۆڕانی ڕژێمەکانی ئەورووپای
خۆرهەڵات
، ڕووخانی دیواری بەرلین،
کۆتایی
هاتنی شەڕی
سارد
و هێرشی
ئەمریکا
بۆ
پاناما و شەڕی کوەیت،
لە
جوملەی
ئەم
ڕووداوانە
لە
ئەژمار
دێن
.
لە
ڕێکەوتی 11ی سیپتەمبەری 1990، جۆرج
بۆشی
یەکەم
، سەرۆککۆماری
ئەمریکا
دوای هێرشی عێراق
بە
کوەیت و داگیرکردنی
ئەم
وەڵاتە (ئاگۆستی 1990)،
لە
وتارێکیدا
لە
بەردەم
نوێنەرانی کۆنگرێسی
ئەمریکا
،
بەم
شێوە
سیستەمی نوێی جیهانی
پێناسە
کرد:
«جیهانێکی
تەواو
جیاواز
لەو
جیهانەی
کە
ناسیومانە. جیهانێک
کە
دەبێ
تێیدا باڵادەستیی و حاکمییەتی
قانوون
لەبری
قانوونی
جەنگەڵ
،
سەروەر
بێت.
ئەو
جیهانەی
کە
تێیدا وەڵاتەکان، بەرپرسیارییەتی
هاوبەش
لە
بەرانبەر
ئازادی
و
عەداڵەت
بە
ڕەسمییەت بناسن و دەسەڵاتداران
ڕێز
دابنێن
بۆ
مافی بێدەسەڵاتەکان» .
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شۆڕشی ئیداری
جێبەجێکردنی چاودێریی
لە
سەرمایەدارانەوە
بۆ
بەڕێوەبەرانی
دەزگە
حکومەتی و ناحکومەتییەکان.
هەنووکە
، زۆربەی کۆمەڵناسان و زانایانی
سیاسەت
لەسەر
ئەم
بڕوایەن
کە
لە
سیستەمە پیشەسازییە پێشکەوتووەکاندا (
سەرمایەداری
و سۆشیالیستی) دەسەڵاتی
ڕاستەقینە
بە
دەست
بەڕێوەبەرانی
دەزگە
ئابووری
و
ئیداری
و
سەربازی
و بورۆکراتییەکانە
بە
تایبەت
،
ئەو
توێژە باڵایەی
کە
چەرخی
هەموو
دەزگەکان هەڵدەسووڕێنێ.
ئەمانە
لە
ڕاستیدا چینێکی دەسەڵاتداری
تازە
پێداکەوتوون
کە
دەبنە خاوەنی بەشی زۆریی
داهات
و بەرهەمهێنانی وەڵاتەکەیان.
ئەم
بیرۆکە
لە
لایەن
جەیمز بێرنام کۆمەڵناسی ئەمەریکی،
لە
کتێبی شۆڕشی
ئیداری
(1941)
لە
ئەمریکادا
هاتە
ئاراوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
شۆڕشی کەلتووری
راپەڕینی
سیاسی
و
کۆمەڵایەتی
چین
لە
ساڵەکانی 1966
تا
1969
بە
ڕێبەرایەتی مائۆتسەدۆن بەدژی بۆروکراسی حیزبی
کە
ڕێبەرەکەی لیۆشائۆچی
بوو
. ئامانجی
ئەم
ڕاپەڕینە، وەرچەرخانی بنەڕەتی
لە
کۆمەڵگەی
چین
و
بەرجەستە
کردنەوەی ڕێبەرایەتی مائۆ
بوو
.
بۆ
ئەم
مەبەستە
مائۆ، لاوانی«
گاردی
سوور
» ی بەدژی کادێرانی حیزبی و
سەربازی
هەڵخڕاند
تاکوو
هەردووکیان بخاتە
ژێر
ڕکێفی خۆیەوە. ئامانجی شۆڕشی کەلتووری
لە
چین
،
نەک
هەر
گۆڕینی ستراکتووری
دەسەڵات
،
بەڵکوو
گۆڕینی
هاندەر
و پاڵنەری کردەوەکانی
خەڵکی
چین
لەمەڕ
عەدالەت
خوازیش
بوو
.
ئەم
ڕاپەڕینە
لە
لایەن
گاردی
سوورەوە بەرەورووی شەڕەنگێزی و پەرەستشی مائۆ بۆوە و
سەرەنجام
بووە
هۆی
هاتنە
مەیدانی تۆڕێک
لە
ئەرتەش و
گاردی
سوور
.
بەڵام
خەونەکانی شۆڕشی کەلتووری
وەک
پڕۆژەی «بازدانی
گەورە
بۆ
پێشەوە
»
بەتاڵ
بۆوە و
گاردی
سووریش کۆنتڕۆل
کرا
و ڕاپەڕینەکە
لە
ساڵی 9-1968
خاو
بۆوە و
هێمنی
کەوتەوە
وەڵات
.
دوایین
قۆناغی شۆڕشی کەلتووری
لە
ساڵی 1971
پاش
ڕوخانی
لین
پیائۆــ
وەزیری
بەرگری
و
جێنشینی
مائۆ ــ
کۆتایی
پێ
هات
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
لێبوردن/چاوپۆشی/هەڵکردن
ڕەوادیتنی
بیر
و بۆچوونی
جیاوازی
ئایینی
،
سیاسی
،
کۆمەڵایەتی
، فەلسەفی و
هونەری
لە
سیستەمێکی
سیاسی
و کۆمەڵایەتیدا.
لێبوردن
یەکێک
لە
بەنرخترین بەهاکانی لیبرالیزم و
دیموکراسی
نوێیە. بەپێی
ئەم
بنەمایە، ئازادیەکانی تاکەکەس،
تەنیا
کاتێک دەپارێزرێن
کە
کۆمەڵگە
لە
بەرانبەر
بیر
و بۆچوونی
جیاواز
و بڵاوکردنەوەیاندا
لە
خۆ
ببوورێ و سەرکوتیان نەکات.
هەروەها
گەشەسەندنی
کۆمەڵگە
و
گەیشتن
بە
عەقڵێکی
سیاسی
و
کۆمەڵایەتی
ڕێکوپێک
، کاتێک
مەیسەر
دەبێت
کە
کۆمەڵگە
و دەسەڵاتی
حاکم
، بنەمای
لێبوردن
و
چاوپۆشی
پەسند
کردبێت.
لێبوردن
یەکێک
لە
کەرەستەکانی خەباتی لیبرالیزم
بووە
بەدژی
زۆرداری
کڵێسە
لە
ئەورووپا.
واتایەکی دیکەی
لێبوردن
مانای
فەرامۆشی
و لەبیربردنەوە دەبەخشێ
کە
لێرەدا
مەبەست
لە
بڕیارێکی تایبەتە
کە
دەوڵەت
لە
هەندێ
هەلومەرجی تایبەتدا دەریدەکات و
لە
تاوانبارانی
سیاسی
و …
خۆش
دەبێت.
لە
کاتی
گۆڕین
یا
ڕووخانی
ڕژێم
بە
هۆی
شۆڕش
یا
گۆڕانکاری
لە
سیاسەتی دەوڵەتدا
لێبوردن
گرنگییەکی
تایبەتی
دەبێت و زەمینە
بۆ
ئازادکردنی
هەموو
زیندانی
و تاوانباران
خۆش
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەرستشی کەسایەتی
ڕێزگرتن
لە
پلە
و
پێگە
و تایبەتمەندییەکانی ڕێبەڕێک
یان
کەسایەتییەکی
کۆمەڵایەتی
تا
ڕادەی پەرستشکردن
یان
هەڵکێشانی
لە
ڕادەبەدەر و زیادەڕۆیی دەربارەی
دەوری
کەسایەتی
و پاڵەوانەکان
لە
مێژوودا. زاراوەی پەرستشی
کەسایەتی
،
لە
لایەن
خرۆشچۆف
لە
پێوەند
لەگەڵ
خەبات
بە
دژی
ستالینیزم
لە
وتاڕێکی
پەنهانی
لە
کۆنگرەی بیستەمی حیزبی کۆمۆنیستی سۆڤیەت (1956)،
بەکار
هێنرا.
ئەم
زاراوە
زیاتر
وەک
ناتۆرەیەک
بۆ
پرۆتستۆکردنی پەرەستشی ستالین و هەڵسوکەوتی
ئەو
کەسانەی
کە
یادەوەری ستالینیان
لەپاش
مەرگی
زیندوو
ئەهێشتەوە. دوای خۆکێشانەوەی خروشچۆف (1964)،
ئەم
تۆمەتەش
بە
دژی
خۆی
بەکار
برا
. دژبەرانی پەرستشی
کەسایەتی
، لایەنگری«رێبەرایەتی جڤاتن» .
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ئەورووپا
کۆنفرانسی
ئاسایش
و
هاوکاری
ئەورووپا
لە
ساڵی 1995،
ناوی
خۆی
بە
ڕێکخراوی
هاوکاری
و ئاسایشی ئەورووپا
گۆڕی
.
بەرنامە
و ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە
بریتی
بوو
لە
: بەرزڕاگرتنی بایەخە هاوبەشەکان،
یەکدەنگی
و هاوئاهەنگکردنی
باس
و گفتوگۆکان
لەمەڕ
ئاسایشی ئەورووپا،
چەکداماڵین
و کۆنتڕۆڵی
چەک
،
هەنگاونان
بۆ
چارەسەرکردنی
قەیران
و شەڕی ناوچەیی بەمەبەستی کەمکردنەوەی
کێشە
و ناکۆکییەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوین
مالکۆڵم ڕیفکیند
وەزیری
دەرەوەی بریتانیا
لە
کۆتاییەکانی ساڵی 1996 لەسەردانێکی
خۆی
بۆ
ناوچەی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
، دامەزراندنی
ئەم
ڕێکخراوەی بەمەبەستی زیادکردنی
متمانە
لەنێوان وەڵاتانی ناوچەکە
پێشنیار
کرد
.
بە
باوەڕی
ڕیفکیند،
ئەو
ڕێکخراوانەی
کە
تا
ئەودەم
لە
ڕۆژهەڵاتی
ناوین
دامەزرێون نەیانتوانیوە
بە
پێداویستیەکانی ناوچەکە
وەڵام
بدەنەوە.
وێدەچێ
کە
ئامانجی
سەرەکی
لە
دامەزرانی
ئەم
ڕێکخراوە پاڕاستنی دۆخی هەنووکەیی ناوچەکە و ڕازیکردنی عەرەبان
بە
ئاشتبوونەوە
لەگەڵ
ئیسراییلدا بێت.
1
2