تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



سپاردنی دەسەڵات
سپاردنی دەسەڵات بە مانای ئەوەیە کە کەسێک یان ئەنجومەنێکی خاوەن دەسەڵاتی یاسایی یان سیاسی، بەشێک یا تەواوی دەسەڵاتی خۆی بسپێرێتە کەسێک یان جەماعەتێکی ژێردەستی خۆی. ڕەنگە دەسەڵاتی نوێنەرێک بە ڕێژەی دەسەڵاتی پەرلەمانتارێک جیاوازی بەرچاوی هەبێت.
پارە سپی کردنەوە
پرۆسەی گۆڕینی پارەیەک کە سەرچاوەی بەدەسهێنانەکەی نایاسایی بێت بۆ دارایی و داهاتێکی یاسایی. بۆ وێنە پارەیەک کە لەڕێگەی قاچاخیکردن بە مادەسڕکەرەکان، خواردنەوەی ئەلکحول، تیرۆریزم، بەرتیلدان و کاری ناڕەوای دیکە بەدەست هاتووە. ئاریشەی شووشتنەوەی پارە، کاتێک سەر هەڵدەدا کە ئەم جۆرە پارانە لە سیستەمی ئابووری و دامودەزگە ماڵییەکانی وەڵاتێکدا بکەونەگەڕ. سەرچاوەی بەکارهێنانی ئەم زاراوە یەکەم جار، دەگەڕێتەوە بۆ دەسەڵاتی مافیا بەسەر تۆڕێکی جلشۆریی مەکینەیی ئەمریکی لە دەیەی 1930. لەو ساڵانەدا گانگەسترێک بە ناوی «ئال کاپۆن»، پارەیەکی زۆری کە لەڕێگەی دەستبڕی و چەتەیی، قومار، تاوان، قەحبەگەری و قاچاخکردن بە مادەسڕکەرەکان بەدەستی هێنابوو، لە جلشۆرخانەکان خستییەگەڕ تاکوو سەرچاوەی بەدەستهێنانەکەی ون بکات و کەس نەزانێ چۆن ئەو پارەی بەدەست هێناوە.
کۆشکی سپی
ناوەندی ڕەسمی کاروباری سەرۆک کۆماری ئەمریکایە کە لە ساڵی 1792 لەسەر فرمانی جۆرج واشنتۆن (1732ــ 1799 یەکەم سەرکۆماری ئەمریکا) لە شاری واشنتۆن بینا کراوە. کۆشکی سپی هێمایەکە بۆ حکوومەت و دامودەزگەی سیاسی وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.
دیسپۆتیزم+ لاساریگەریی
ئەم وشە لە ڕیشەی یۆنانی despoties) ) بە مانای سوڵتان و دەسەڵاتداری تاکڕەو وەرگیراوە. مەبەست لەم زاراوە، دەسەڵاتێکە کە هیچ سنوورێکی ڕێژەیی و یاسایی نییە و بە لاساری و بەربەرەڵا بەکار دەبرێت. پێشینەی ئەم وشە لە زاراوەی سیاسیدا دەگەڕێتەوە بۆ 2 هەزار ساڵ لەمەوبەر. هەڵبەت تا چەند سەدەیەک بەر لە ئێستە، دیسپۆتیزم لەگەڵ زاراوەی تیرانی (بروانە زۆرداریی) بەبێ ڕەچاوکردنی جیاوازییەکانیان، لەبری یەکتر بەکار دەبران. بەڵام ئەم چەمکە بە مانا نوێباوەکەی، پەیوەستە بە ئەندێشەی بیرمەندانێکی وەکوو دۆتۆکویل، هێگڵ، مارکس و ویتفۆگێل.
هێگڵ و مارکس، ئەم زاراوەیان بەشێوەیەکی هاوبەش بۆ پێناسەکردنی ئەو جۆرە کۆمەڵگەیانە بەکار هێناوە کە لە ڕەوتی مێژوویی خۆیان بەرەو شارستانییەت، تووشی کپبوون و بێدەنگی هاتوون. هێگڵ، پێی وایە کە مێژوو لە ڕۆژهەڵاتەوە بەرەو ڕۆژاوا ڕۆشتووە و لەم ڕەوتە مێژووییەشدا دێسپۆتیزم، یەکەمین قۆناخی ئەم جووڵە بووە کە ئامانجە سەرەکیەکەشی دامەزراندنی حکوومەتێکی پادشایی بووە لە ئەورووپادا. بە باوەڕی ئەو، لە کاتێکدا کە هەموو خەڵکی ڕۆژاوا لە ئازادی حەساونەتەوە، کەچی لە ڕۆژهەڵات، تەنها یەک کەس (پادشا یا دەسەڵاتدار) لە ئازادی بەهرەمەندە و لەم سۆنگەوە شارستانییەتی ڕۆژهەڵات لە یەکەمین قۆناخی مێژوویی خۆیدا ماوەتەوە.
کاڕۆڵ ویتفۆگێل کۆمەڵناسی ئەڵمانی، بە پێوانەی تیۆرییەکەی مارکس دەربارەی شێوازی بەرهەمهێنانی ئاسیایی، ڕامانەیەکی نوێ لەسەر دێسپۆتیزم دەردەکات کە هەموو شارستانییەتە خۆرهەڵاتیەکان (چین، هێند و ئێران) و تەنانەت شارستانییەتە سوورهوولەکانی ئەمریکا (ئینکا، مایا و ئازتەک) لەخۆ دەگرێ. بەڕای ئەو، تایبەتمەندییەکانی ئەم جۆرە کۆمەڵگەیانە بریتییە لە:
1) ڕژێمی سیاسی ئیستبدادی.
2) نەبوونی چینی ئاریستۆکراتی بەردەوام (بڕوانە ئاریستۆکراسی) .
3) چەقبەستنی لەڕادەبەدەری سیستەمی ئیداری وەڵات.
4) نزمبوونی پێگەی کۆمەڵایەتی بازرگانەکان لە کۆمەڵگەدا.
5) بەکارهێنانی ئاودێریی بەرهەڵدا لە کشتوکاڵدا.
دیفاکتۆ: بڕوانە ناسینەوەی دووفاکتۆ.
دەوڵەتی داسپاردە
ڕژێمێک کە بە ڕواڵەت سەربەخۆ بێت کەچی لە ڕاستیدا لە لایەن حکوومەتێکی دیکەوە کۆنتڕۆڵ و ئیدارە دەکرێت. بۆ وێنە ڤیچی فرانس لەسەروبەندی شەڕی دووهەمی جیهانی کە زێدەتر لە کۆنتڕۆڵی فەڕەنسەدا بوو.
پاسپۆرت- پەساپۆرت
بەڵگەنامەیەک کە لە لایەن کاربەدەستانی دەوڵەت دەردەکرێت و بەو پێیە کەسێک دەبێتە شارۆمەندی کاتەکی وەڵاتێکی دیکە و ڕێگەی پێ دەدرێ لە وەڵاتەکەی خۆی بچێتە دەرەوە. پاسپۆرت بە ناوی جۆراوجۆر دەردەکرێت کە بریتین لە:
1ــ پاسپۆرتی سیاسی (Diplomatic Passport) ئەم جۆرە پاسپۆرتە تایبەتی کاربەدەستانی باڵای حکوومەت و دیپلۆماتەکانە.
2ــ پاسپۆرتی خزمەزتگوزاری (Service Passport) تایبەتی کارمەندانی دەوڵەت بۆ جێبەجێکردنی کاروباری حوکومییە.
3ــ پاسپۆرتی ئاسایی (نەتەوەیی)، بۆ هەموو هاووەڵاتیان دەردەکرێت.
ئەو کەسانەی کە خاوەنی پاسپۆرتی سیاسی و خزمەتگوزاری بن، لە وەڵاتانی دەرەکی مافی پارێزراوییان هەیە. دەرکردنی پاسپۆرتی سیاسی و خزمەتگوزاری لە لایەن وەزارەتی دەرەوە و پاسپۆرتی ئاسایی لە لایەن وەزارەتی ناوخۆوە بە ئەنجام دەگات.
پاسیفیزم: بڕوانە ئاشتیخوازی.
ڕاسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم ڕاسپاردە لە ژانوییەی 1951 دوو ئەرکی سەرەکی پێ سپێردراوە: یەکەم، ئاسانکاری بۆ پشتیوانی و پاراستنی نێونەتەوەیی پەنابەران. دووهەم، دابینکردنی پێداویستی و کەرەستەی ئابووری و کۆمەڵایەتی و قانوونی بۆ سەقامگیربوونی پەنابەران لەو وەڵاتانەی کە تێیدا دەژین و وەڵاتانی نوێ. بارەگای ئەم ڕاسپاردە لە شاری جنێڤا لە سویسرایە و هەموو کاروباری پەنابەران، بێجگە لەو ئاوارە و پەنابەرانەی کە وەڵاتێکی دیکە بەرپرسیارییەتی بەرعۆدە گرتووە بۆ وێنە ئاوارەکانی فەلەستینی لە ئەستۆ دەگرێ. بوودجەی ئەم ڕێکخراوە لە لایەن دەوڵەتانەوە دابین دەکرێت. ساڵی 1954 خەڵاتی نۆبێلی ئاشتی بەم ڕێکخراوە بەخشرا.