تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 20
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
خزمخوازی + خزم خزمینە
نێپوتیزم
یا
خزمخوازی و
خزم
خزمینە،
لە
وشەی ئیتالی nepotismo
بە
واتای «
لایەنگری
لە
ئامۆزاکان» وەرگیراوە.
لە
زاراوەی سیاسیدا بریتییە
لە
هێنانەسەرکاری
خزم
و عەشیرە
بۆ
کاروباری
گشتی
یان
مافی
تایبەت
قاییل
بوون
بۆ
ئەوان
و پشتگیریکردنیان
بۆ
بەخشینی
پلە
و
پایەی
ئیداری
و
سیاسی
.
ئەم
ئاکارە زەمینە
بۆ
گەندەڵی
سیاسی
خۆش
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئیمپریاڵیزمی کەلتووری
بەکار
هێنانی دەسەڵاتی
سیاسی
و
ئابووری
بۆ
بڵاوکردنەوەی
نەریت
و بەهاکانی
ئەو
دەسەڵاتە لەنێوان خەڵکانێکی
دیکە
کە
بە
زیانیان بێت. ئیمپریاڵیزمی کەلتووری دەتوانێ یاریدەری ئیمپریاڵیزمی
سیاسی
و
ئابووری
بێت.
بۆ
وێنە
فیلمی
ئەمریکایی
دەتوانێ
بێتە
خزمەت
بەرهەمەکانی
ئەو
وەڵاتە و
بازاڕی
فرۆشی
بۆ
زیاد
بکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
تیرۆریزمی کوێر
مەبەست
لەم
جۆرە تیرۆرە، ئەنجامدانی
زنجیرە
کردارێکە
بۆ
پرۆپاگەندە*و هاتوهاوار
بە
قازانجی گرووپێک
یان
ڕاکێشانی
سەرنج
و
ڕای
گشتی
بۆ
شتێک.
لەبەر
ئەوەیکە
هیچ
پلان
و بەرنامەیەکی داڕیژراو
لە
ئارادا
نییە
، پێی دەگوترێ تیرۆریزمی
کوێر
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
داروینیزمی کۆمەڵایەتی
تیۆرییەکی
کۆمەڵایەتی
و مێژوویییە
کە
لە
لایەن
چارلز داروین (1809ــ1882)
ئاڕاستە
کرا
و
باس
لە
پڕۆسەی گەشەسەندنی سروشتی«جۆرەکان» دەکات.
ناوبراو
لە
کتێبە بەناوبانگەکەی
بە
ناوی
سەرچاوەی
ڕەگەزەکان
،
بۆ
سەلماندنی بونیادی گەشەی بوونەوەرە زیندووەکان، بەپێی
هەندێ
بەڵگە
پێی وابوو
کە
بوونەوەرەکان لەژێر کاریگەریی هەلوومەرجێکی دیاریکراودا گۆڕانیان بەسەرا
دێت
.
بۆ
نموونە
مرۆڤی
بە
بەرهەمی فراژووتن و گەشەکردنی ڕەگەزێکی
مەیموون
دادەنا.
بنیاتی
ئەم
تیۆرییە
لە
باری
مێژوویییەوە،
پابەندی
بنەمای «
خەبات
لە
پێناو
ژیان
»
دایە
.
ئەم
ڕەوتە
لە
سروشتەوە گوازراوەتەوە
بۆ
ناو
ڕەگەز
و نەتەوەکان.
لەم
جەنگەدا «شیاوترینەکان»،
واتە
«بەهێزەکان» دەمێننەوە.
ئەم
تیۆرییە
لە
کۆتایی
سەدەی
نۆزدە
و
بەرایی
سەدەی
بیست
،
بووە
بنەمایەکی ئایدیۆلۆجیکی
بۆ
ململانێی زلهێزەکان و دەسپێکێک
بۆ
شەڕی دەسەڵاتداریەتی ئیمپریالیزم.
ئەم
تیۆرییە
لەگەڵ
ڕەگەزپەرستی*
ئاوێتە
بووە
بۆ
نموونە
لەسەر
کەسایەتی
هیتلەر،
پێش
ساڵی 1914 کاریگەریی
دانا
و دواتر بەشێک
لە
فەلسەفەی نازیسمی
پێک
هێنا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی خزۆک
دەستێوەردانی بەکاوەخۆی
دەوڵەت
لە
کاروباری کەرتی
تایبەتی
ئابوور
،
بە
سۆشیالیزمی
خزۆک
پێناسە
کراوە
.
ئەم
شتە
لەو
وەڵاتانە ڕوودەدات
کە
دەوڵەت
وردەوردە
دەزگە
ئابووریەکان،
خۆماڵی
دەکات و
دەست
و باڵی کەرتی
تایبەتی
لە
ئابووردا ببەستێتەوە و
خۆی
زیاتر
بە
کاروباری
ئابووری
سەرقاڵ
بکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی خەیاڵی
ئەم
زاراوە
کە
لە
ڕوانگەی مارکسیەکانەوە بەرتەکێک
بوو
لە
بەرانبەر
سیابەختی و بێعەدالەتیەکانی
کۆتایی
سەدەی
هەژدە
و سەرەتای سەدەی
نۆزدە
، هەڵگری بیرۆکە و تیۆریگەلێکن
کە
لە
لایەن
ناودارانێکی
وەک
سەن سیمۆن، فۆریە، بوشە،
کابە
و لۆیی بلان
ئاڕاستە
کرابوون. سۆشیالیزمی
خەیاڵی
، ناوێک
بوو
کە
کارۆڵ مارکس،
بۆ
پێناسەکردنی
هەموو
ئەو
بزاوت و ڕێبازە مژاوییانەی
کە
پێشتر
لە
ئارادا
بوون
بەکاری
هێنابوو.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی زانستی
بە
باوەڕی
کاڕۆڵ مارکس (1818ـــ1883)
سۆشیالیزم
، لێکۆڵینەوەی زانستیانەی
کۆمەڵگە
و هەلومەرجی
ئابووری
و تەکنیکی
بە
پێویست
دەزانێ
تاکوو
بەم
بۆنەوە واقیعەکانی
کۆمەڵگە
و یاساکانی داسەپاو بەسەریا بناسرێن و بەسەر ئاریشەکانی سەرمایەدارییدا
زاڵ
بین
. سۆشیالیزمی
زانستی
لە
لایەن
هەر
دوو
ڕێبازی
مارکسیزم
و
کۆمۆنیزم
پەسند
کراوە
بەڵام
دەرەنجامی توێژینەوەکانی
هەندێ
لە
سۆسیالیستەکان
ئەم
ڕاستییە دەردەخات
کە
سۆشیالیزم
یا
تەنانەت
مارکسیزمیش، دیاردەیەکی
زانستی
نییە
چونکە
پێیان
وایە
کە
هێشتا
کۆمەڵناسی نەیتوانیوە
بە
پلە
و پێگەی
زانستی
بگات و
وەک
زانست
ناوبردە بکرێت.
جگە
لەمەش
هەندێ
لە
ڕووداوەکان و واقیعەکانی
هاوچەرخ
، پێشبینییە ـــ
بە
ڕواڵەت
زانستی
ـــ ـیەکانی مارکسیان بەدرۆ کردۆتەوە.
کەواتە
بە
واتایەک،
باسکردن
لە
سۆشیالیزمی
زانستی
بانگەشەیەکی نازانستیانەیە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕانە
ئەم
جۆرە سۆشیالیزمە کەمتاکورتێک
مارکسیزم
پەسند
دەکات
بەڵام
هەموو
جۆرە مێژوویەکی ڕژێمی کۆمۆنیستی ڕەتدەکاتەوە و
قاییل
نابێت
بە
ڕێبەرایەتی کردنی جیهانی
لە
لایەن
سۆڤیەت
یان
هەر
وەڵاتێکی هاوشێوە
کە
لە
سەرووی حیزبە کۆمۆنیستیەکانەوە بێت.
دەکرێ
بڵێین
ئەو
مارکسیانەش
کە
دژی
لێنین و ستالین
بوون
،
سەر
بە
سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕانە
بوون
.
لە
ترۆتسکی و تیتۆ و ڕۆزا لۆکزامبۆرگ و جیلاس ــە
وە
بگرە
تا
ئەو
گرووپە جۆراوجۆرانەی
کە
لەم
دواییانە
لە
کۆمۆنیزم
جودا
بوونەوە
،
هەموو
بە
سۆشیالیزمی
شۆڕشگێڕ
پێناسە
دەکرێن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی مارکسی
بەپێی بۆچوونەکانی مارکس، سۆشیالیزمی مارکسی بریتییە
لە
سۆشیالیزمی
زانستی
یان
کۆمۆنیزم
کە
بەو
پێیە پڕۆژەی ڕزگاریبەخش و شۆڕشگێڕانە و ڕووخێنەری
سەرمایەداری
بە
ئەنجام
ئەگەیەنێت.
ئەم
جۆرە سۆشیالیزمە
لە
ڕەوتی
بەدیهاتنی
مێژوویی
خۆیدا
چەند
لقێکی
وەک
سۆشیالیزمی ڕووسی و سۆشیالیزمی
چینی
لێکەوتەوە
کە
ئەوانیش بەپێی مەرام و ڕێبازی ڕێبەرەکانی
بە
چەند
لقێکی
دیکە
دابەش
بوون
. تیۆری مارکسیستی
سۆشیالیزم
،
لە
سەدەی بیستەمدا زاڵترین ڕێبازی سۆشیالیستی
بووە
کە
بە
خەمڵاندنی
ئەم
تیۆرییە
لە
لایەن
لێنین و مائۆ تسەتۆنگ
لە
ئەزموونی شۆڕشی
چین
،
لە
زۆربەی ناوچەکان و وەڵاتانی
جیهان
گرنگایەتی پێدراوە.
مارکس و لایەنگرانی، سۆسیالیستەکانی
بەر
لە
خۆیان
بە
سۆشیالیستی
خەیاڵی
لە
ناو
سیستەمێکی
سەرمایەداری
ناوبردە دەکەن
کە
تێیدا
ئابووری
وەڵات
لە
سەر
بناغەی خاوەندارێتی
تایبەتی
ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
بنیادنراوە
بەڵام
لە
سۆشیالیزمی مارکسیدا خاوەندارێتی
کارگە
و ئامرازەکانی
بەرهەمهێنان
دەدرێ
بە
ڕەنجدەران و زەحمەتکێشان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی مەسیحی
ئەم
بزاوتە
لە
ئاوێتە
کردنی چەمکی ئەخلاقی مەسیحیەت و چەمکی
کۆمەڵایەتی
سۆشیالیزم
پێکهاتووە و وەڵامدانەوەیەک
بوو
بەو
ناکۆکیە زانستیانەی
کە
لە
هەناوی کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
پیشەسازیی و ئامانجەکانی
سەری
هەڵدا. سۆشیالیزمی مەسیحی پێیوایە
کە
ئامۆژگاریەکانی
ئینجیل
دەتوانێ
لەم
بارودۆخە دژوارەدا کێشەکانی
مرۆڤ
چارەسەر
بکات و
بۆ
گرفتە
ئابووریەکانی
کۆمەڵگە
وەک
بێکاریی و هەژاریی
خەڵک
، ڕێگەچارە بدۆزێتەوە.
ئەم
بزاوتە
لە
دەوروبەری ساڵی 1800
لە
بەریتانیا
دەستی
پێکرد و لایەنگرەکانی،
بە
دژی
دەستەنگی
و
نەداری
چینی
کرێکار
دەنگیان هەڵبڕی و دەیانویست
ژیانی
ئەم
چینە
هەژارە بەپێی
ئایینی
مەسیحیەت ببووژێتەوە. سۆشیالیزمی مەسیحی
بە
پێچەوانەی سۆشیالیزمی
خەیاڵی
بەرنامەکانی
خۆی
لە
سەر
ڕێبازێکی
ڕوون
و ئاشکرای
ئایینی
دامەزراندبوو.
لە
دوای شەڕی جیهانی
دووهەم
، چەندەها حیزبی
سیاسی
لە
وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژاوا
دامەزران
کە
سەر
بە
ئایدیۆلۆجیای سۆشیالیستی
بوون
و
بە
شێوازی
جۆراوجۆریش
لایەنگری
مەسیحیەت
بوون
. بەهاکانی سۆشیالیزمی مەسیحی بریتین
لە
:
یەکسانی
، هاوبەشێتی،
ئاشتی
،
برایەتی
، لابردنی
ناتەبایی
و
دژایەتی
لەگەڵ
هایراکی
کۆمەڵایەتی
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سۆشیالیزمی پیشەیی
لقێکی بزاوتی ڕادیکالیزمی ئەورووپییە
کە
لە
ساڵی 1906 دامەزراوە.
ئەم
بزاوتە خوازیاری گەڕانەوەیە
بۆ
سیستەمی پیشەیی سەدەکانی
ناوەڕاست
. لایەنگرانی
ئەم
بزاڤە چالاکییەکانی
خۆیان
لە
ناو
یەکیەتی
و ئەنجومەنەکاندا
کۆ
دەکەنەوە و
قازانج
و
بەرژەوەندی
کرێکاران
تەنیا
لە
ڕێگەی
کارگە
و دامودەزگەکاندا دەبینن و بڕوایان
بە
دروستکردنی
یەکیەتی
پیشەیی
هەیە
.
بەم
بۆنەوە
یەکیەتی
کرێکاری
ڕێکدەخەن و
بە
شێوەیەکی پیشەیی و ئەنجومەنی، پیشەسازییەکان
بەڕێوە
دەبەن.
ئەم
بزاوتە ڕادیکاڵیستیە
لە
1925، دوابەدوای هەڵوەشانەوەی «کۆمەڵەی یەکیەتییە نەتەوەییەکان»
لەناو
چووە و زۆربەی ئەندامەکانی چوونە
ناو
ڕیزی ئەندامانی حیزبی نوێباوی کۆمۆنیستی بریتانیا و ئێستاش نەریتەکانی
لە
حیزبی
کرێکاری
بریتانیادا
پیادە
دەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
سەنترالیزمی دیموکراتی
وشەکە
بە
مانای
ناوەندێتی
دیموکراسیە
بەڵام
لە
زاراوەی سیاسیدا یەکێکە
لە
ڕەگەزەکانی ڕێبازی لینینیزم و
وەک
بنەمایەک
بۆ
ڕێکخستن
لە
هەموو
حیزبە کۆمۆنیستەکاندا بەکاردێت.
لە
داکەوتدا بریتیە لەوەی
تەواوی
ئۆرگانە حیزبیەکان
لە
ڕێی هەڵبژاردنەوە
بێنە
مەیدانی
سیاسەت
. بەپێی
ئەم
بنەمایە
ئازادی
بیروڕا
لە
ناو
حیزب و هەڵبژاردنی ئازادانەی ڕێبەرانی حیزبی،
دەبێ
لەگەڵ
پێگەی حیزبی و ڕێوشوێنێکی گونجاو
بۆ
ئەو
بڕیارانەی
کە
بە
شێوازێکی
دیموکراسی
دەردەکرێن
ئاوێتە
بێت.
لە
ڕوانگەی مارکسیەکانەوە،
ناوەندێتی
و
دیموکراسی
دوو
ڕەهەندی
یەک
دیاردە
لە
ئەژمار
دێن
. دوابەدوای
جێگیر
بوونی
سۆشیالیزم
لە
هەندێ
لە
وەڵاتان، سەنترالیزمی دیموکراتیک
بووە
هۆی
فراژووتنی دەسەڵاتی
دەوڵەتی
نوێ
و لایەنگرانی مائۆ باوەڕیان
وایە
کە
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا
بە
پیادەکردنی
ئەم
ڕێبازە
بە
هێزتر دەکات.
لە
ڕوانگەی سەنترالیزمی دیموکراتیەوە دەبێت
بیر
و
بڕوای
ڕاست
و
دروست
کۆ
بکرێتەوە و سیاسەتی کایەکردن یەکلایەن بکرێتەوە. زۆرینەی سەنترالیزمە دیموکراتیەکان،
بۆتە
هۆی
زاڵبوونی
یەک
یا
چەند
کەس
بە
سەر
حیزبەکەدا.
سەنترالیزم
لە
لایەن
حیزبە مارکسیەکان
بەم
جۆرە
پێناسە
دەکرێت:
1ــ حیزب خاوەنی بەرنامەیەکی ناوازەیە.
2ــ خاوەنی
یەک
ڕێبەرایەتییە.
3ــ
هەموو
بنکە
و ئۆرگانەکان
ملکەچی
ناوەندی
حیزبەکەن.
دیموکراسیش بریتیە
لە
:
1ــ
هەموو
ئۆرگانە حیزبیەکان
بە
هەڵبژاردن
دێنە
مەیدانەوە.
2ــ ئۆرگانەکان
ڕاپۆرت
دەنێرن
بۆ
مەقاماتی سەرتر
لە
خۆیان
.
3ــ
مەسەلە
گەورەکانی حیزب
لە
ناو
حیزبدا باسیان لێدەکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
لیبرالیزمی نوێ
لایەنگرییەکی
نوێ
لە
ئەندێشەی
سیاسی
و
ئابووری
ڕۆژئاوایە
کە
لە
دەیەی 1960
بە
ئاوێتەکردنی ڕێبازی
سیاسی
لیبرالی و گەشەی
ئابووری
هاتە
ئاراوە. لیبرالیزمی
نوێ
لە
ڕاستیدا بەرتەکێک
بوو
لە
بەرانبەر
سەرهەڵدانی
دەوڵەتی
خۆشگوزەرانی
کە
لە
پاش
قەیرانی
نێوان
دوو
شەڕی گەورەی جیهانی،
بە
تایبەت
لە
دوای شەڕی دووهەمی جیهانی
هاتە
ئاراوە. لیبرالیزمی
نوێ
زەمینەی فیکری سیاسەتە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکانی
هەندێ
لە
وەڵاتانی
ڕۆژاوایی
بە
دژی
پێکهاتەی
دەوڵەتی
خۆشگوزەرانی و دەستێوەردانی
دەوڵەت
لە
ئابووری
و سۆشیالیزمی حیزبە کرێکارییەکان
لە
سیستەمی
سەرمایەداری
پێکهێنا.
ئەم
قوتابخانە
ئەگەرچی
لە
بابەت
ژێرخانی فیکرییەوە
لە
ناواخنی بزاوتی فیکری لیبرالیزمی کۆندا جێگیردەبێت
بەڵام
لە
هەندێ
لایەنەوە بیرۆکەیەکی
نوێ
لە
ئەژمار
دێت
.
لیبرالیزمی
نوێ
،
لە
بەستێنی ئەندێشەی سیاسیدا
لە
بەرانبەر
پەرەپێدان
بە
دامودەزگەی
دەوڵەت
ڕاوەستاوە و
هەندێ
لە
ئاواتەکانی لیبرالیزمی کلاسیکی
لەمەڕ
سنووردارکردنی ڕەخنەکردنی
دەوڵەت
هێناوەتەدی.
ئەم
ڕێبازە خوازیاری کەمکردنەوەی
خەرج
وبەرجی دەوڵەتە
بۆ
دابەزینی ڕێژەی
هەڵامسان
چونکە
لەم
ڕوانگەوە
هەڵامسان
دوژمنی
سەرەکی
لە
ئەژمار
دێت
. لایەنگرانی
ئەم
ڕێبازە
بەرانبەر
دەستێوەردانی
دەوڵەت
لە
ئابوور
و کاروباری کۆمەڵگەدا بەتوندی
ڕەخنە
ئەگرن و
هەندێ
بیرۆکەی نوێباویان
لەمەڕ
ئازادی
تاکەکەس و کەمکردنەوەی ڕۆڵی
دەوڵەت
تا
نزمترین ئاستی گونجاو و
پێداچوونەوە
بە
ئەرکە
سوننەتییەکانی حکوومەتدا
ئاڕاستە
کردووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مارکسیزمی نوێ
ئەم
زاراوە
پێناسەیەکە
بۆ
لایەنگرانی «قوتابخانەی فرانکفۆرت». قوتابخانەی فرانکفۆرت
لە
ساڵی 1930
بە
ناوی
«سەنتەری لێکۆڵینەوەی
کۆمەڵایەتی
فرانکفۆرت»
بە
پاڵپشتی تیۆری ڕەخنەیی و
بە
سەرپەرشتی
ماکس هۆرکهایمر (1973 ـــ 1893) دامەزرا.
ئەم
قوتابخانە
کە
دواتر بیرمەندانێکی
وەک
تئۆدۆر ئادرنۆ، هێربرت مارکۆزە و ئیریش فرۆم ـی بەخۆ
بینی
،
بوو
بە
مایەی
دوو
پێداچوونەوەی
گرنگ
بە
بیروباوەڕەکانی مارکسدا:
یەکەم
، تیۆری ڕەخنەیی
ڕووی
کردە
گۆڕانکارییەکانی دەروونشیکاری و
بە
تایبەت
مارکۆزە و فرۆم هەوڵیان
دا
بۆ
تێهەڵکێش
کردنی تیۆرییەکانی مارکس و فرۆید.
دووهەم
، هۆرکهایمر و مارکۆزە، گەیشتنە
ئەم
قەناعەتە
کە
پرۆلتاریا بووەتە بەشێکی سیستەمی
سەرمایەداری
و هێزی
خۆی
بۆ
گۆڕانکاری
کۆمەڵایەتی
و
شۆڕش
لە
دەست
داوە.
مارکسیزمی
نوێ
هەروەها
بە
لایەنگرانی
چەپی
نوێ
و شرۆڤەکارانی مارکس دەگوترێ
کە
لە
نەریتی
مارکسیزم
ـــ
لێنینیزم
لایاندابێ و ڕوویان کردبێتەوە
خودی
مارکس. زۆربەی
ئەم
کەسانە ئەنگڵس و لێنین
بە
بەرپرسی
بەهەڵە تێگەیشتنی ئەندێشەکانی مارکس دەزانن و وەلای دەنێن.
سەرچاوەی لایەنگریی
ئەم
گرووپە دەگەڕێتەوە
بۆ
نووسراوە سەرەتاییەکانی مارکس،
بۆ
وێنە
ئایدیۆلۆژیای
ئەڵمانی
و دەسنووسە
ئابووری
و فەلسەفییەکان و
بیرکردنەوە
دەربارەی بنەماکانی
مارکسیزم
.
بە
واتایەکی
دیکە
سەرنج
دان
بە
لایەنی هێگلی و یۆتۆپیایی و ڕۆمانسییەتی
نێوان
ئەندێشەی مارکس،
لەبری
ئابووری
پەرستی و
جەخت
کردن
لەسەر
نامۆگەرێتی
لەجیاتی
پێداگرتن
لەسەر
بەرهەمهێنانی
مرۆڤ
.
ئەم
گەڕانەوە
بۆ
سەرچاوەکانی ئەندێشەی مارکس،
لە
کتێبێکی
وەک
هۆشیاری
چینایەتی و
مێژوو
بەرهەمی گیئۆرگ لۆکاچ (1971 ـــ 1885) دەبیندرێ. لۆکاچ،
یەکەم
بیرمەندێکە
کە
بە
شێوازێکی سیستەماتیک،
لە
مارکسەوە گەڕایەوە
بۆ
هێگل و پرۆلتاریای مارکس ــ
کە
هەڵگری
ئاگایی
مێژووییە - دەخاتە
جێی
«
ڕۆح
»
لە
فەلسەفەی هێگلدا.
مارکسیزمی
نوێ
، زیاتر ڕێبازێکی ئەکادیمی
لە
ئەژماردێت و
لە
کردەوەی سیاسیدا کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبووە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی دایەلیکتیک
تیۆرییەکی فەلسەفی دەربارەی مێتافیزیک
کە
لە
لایەن
فردریک ئەنگڵس ـــ
بۆ
جەخت
کردن
لەسەر
بۆچوونەکانی مارکس
لەم
بارەوە ـــ
لە
کتێبی ئانتی دورینگ (1878) و دایەلیکتیکی
سرووشت
(1925)
ئاڕاستە
کراوە
. (
هەڵبەت
ئەم
زاراوە
یەکەم
جار
لە
لایەن
پولخانۆف
بەکار
براوە).
ئەم
فەلسەفە
،
پاش
ئەوەی
کلک
و گوێی
کرا
،
بوو
بە
فەلسەفەی
ڕەسمی
حیزبە کۆمۆنیستەکان و «مەتریالیزمی
مێژوویی
»
کامڵ
کرد
. مەتریالیزمی دایەلیکتیکی،
تەنها
مادە
بە
ڕاست
و
گرنگ
دەزانێ و
بە
بناغەی
گەردوون
دایدەنێت.
ئەم
فەلسەفە
، سەرچاوەی
هەموو
نیشانە
و بەرهەمەکانی
ژیان
بە
مادی
لەقەڵەم
دەدا
و
هەموو
گۆڕانکارییەکان
بە
مادە
پەیوەست
دەکات
کە
ئەم
گۆڕانکاریانەش بەپێی کۆمەڵێک یاسای
تایبەت
کە
پێی دەگوترێ «
دایەلیکتیک
»،
ڕوو
دەدەن.
دایەلیکتیک
هەم
شێوازی
گۆڕینی واقیعەکانە و هەمیش شێوەی دۆزینەوەی «یاساکانی
جووڵە
»ی
ئەو
واقیعانەیە.
ئەم
قوتابخانە
پێیوایە
کە
پرەنسیپەکانی مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
لەگەڵ
هەموو
لقە زانستییەکاندا دەخوێنێتەوە.
مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
،
مادە
لە
ئاوەزی
مرۆڤ
بە
گرنگتر دەزانێ و
ئاوەز
بە
ڕەنگدانەوەی جیهانی
مادە
لە
مێشکی
مرۆڤ
لە
قەڵەم
دەدات و
هەموو
شتێک
یان
دیاردەیەک
بە
دەرەنجامی جووڵەی جەوهەری
مادە
شرۆڤە دەکات.
مارکس، دایەلیکتیکی
تەنها
لە
هەمبەر
دیاردەکان و
کۆمەڵگە
دەبەستەوە
بەڵام
ئەنگڵس، ڕووبەری
ئەم
فەلسەفەی
بەرەو
سرووشت
بەرفرەوان
کرد
و
لە
ژێر
کاریگەریی بیروڕاکانی هێگل، پێی وابوو
کە
جیهان
(
سروشت
و ئەندیشە ومێژوو) دەکەونە
ژێر
باری
سێ
یاسا: 1) یاسای هەڵگەڕانەوەی چەندایەتی (
کمیت
)
بە
چۆنایەتی (کیفیت). 2) یاسای
ئاڵۆزی
دژەکان (اضداد)، بەپێی
ئەم
یاسایە
جووڵە
، دەرەنجامی
دژایەتی
نێوان
ڕەگەزە هاودژەکانی
ناو
سروشت
و
کۆمەڵگە
و مێژووە.
لە
کۆمەڵگەی چینایەتیدا
لەبەر
ئەوەی
چینەکان
دژی
یەکترن، ململانێی چینایەتی دەبێتە مەرجێک
بۆ
فراژووتنی
کۆمەڵگە
. 3) یاسای ڕەتکردنەوەی ڕەتکراو.
زۆربەی زانایانی مارکسی
کە
تەنها
مارکس
بە
سەرچاوە
دەزانن و
بۆ
ئەنگڵس و لینین بایەخێکی
ئەوتۆ
قایل
نین
،
بە
مەتریالیزمی دایەلیکتیکیش ـــ
وەک
میتۆدێکی فەلسەفی ـــ بەهایەکی
ئەوتۆ
نادەن،
بە
چەشنێک
لەم
دواییانەدا حیزبە کۆمۆنیستیەکانی فەرەنسی و ئیتالیا،
ئەم
ڕێبازەیان لەگوێن فەلسەفەی
ڕەسمی
حیزبەکەی
خۆیان
خستەلاوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی مێژوویی
مەتریالیزمی
مێژوویی
پاژێکی
گرنگی
فەلسەفەی «مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
»
لە
ئەژماردێت
کە
لە
سەر
بنەمای تیۆری مارکس دەربارەی
مێژوو
بنیاد
نراوە
. مارکس
ئەم
تیۆرییەی
بە
کورتی
لە
پێشەکی
کتێبە ناودارەکەی
خۆی
بە
ناوی
«توێژینەوەی ئابووریی
سیاسی
» (1859) هێنایە ئاراوە.
ئەو
دەنووسێ: «
لە
بەرهەمهێنانی پێداویستیە کۆمەڵایەتیەکانی ژیاندا،
لە
نێوان
مرۆڤەکان پێوەندییەکی دیاریکراو دێتە کایەوە
کە
لە
ویست
و ئیرادەی
ئەوان
بەدەرە، ئەمەش
هەمان
پێوەندیی بەرهەمهێنانە
کە
گرێدراوی
گەشە
و فراژووتنی هێزە بەرهەمهێنەرەکانە. سەرجەمی
ئەم
پێوەندییانە ژێرخانی
کۆمەڵگە
پێکدێنن
کە
سەرخانی
سیاسی
و
دادوەری
و فیکری (ئایدیۆلۆجیکی)
لەسەر
ئەو
ژێرخانە دادەمەزرێت.
شێوازی
بەرهەمهێنان
لە
ژیانی
ماددیدا چارەنووسی تایبەتمەندیە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەکان و
ڕەوتی
مەعنەوی
ژیان
دیاری
دەکات. لێرەدا هوشیاریی
مرۆڤ
، چۆنییەتی
ژیان
و گوزەرانی
دیاری
ناکات
بەڵکوو
بە
پێچەوانەوە،
شێوازی
گوزەرانی
کۆمەڵایەتی
، ئاستی هوشیاریی
ئەو
دیاری
دەکات …
کە
شێوازی
بەرهەمهێنان
دەگۆڕێت، سیمای جیاوازییە
کۆمەڵایەتی
و دابەشکارییە چینایەتییەکانیش،
بە
هەوای
ئەم
گۆڕانە
تووشی
وەرچەرخان
دەبێت.
ئەم
گۆڕانکارییانە
بە
شێوازێکی دایەلیکتیکی و
بە
دەرکەوتنی دژایەتییەکانی هەناوی واقیعە کۆمەڵایەتییەکان ڕوودەدەن
کە
ئاکامەکەشی ململانێی چینایەتییە …»
بەپێی تیۆری مەتریالیزمی
مێژوویی
، سەرچاوەی
ڕەوتی
فراژووتنی
مێژوویی
کۆمەڵگەی مرۆڤی دەگەڕێتەوە
بۆ
جووڵە
و گۆڕانی دژبەرە سەرەکییەکانی
کۆمەڵگە
.
دژایەتی
نێوان
چینەکانی
کۆمەڵگە
، وزەیەکی پاڵنەرە
بۆ
ڕەوتی
فراژووتنی
ئەو
کۆمەڵگەیە.
لە
ڕوانگەی
ئەم
قوتابخانەوە
جڤاک
و ڕەشەگەل
مێژوو
دەخوڵقێنن
نەک
پاڵەوانان.
ئەگەرچی
دەوری
ڕێبەرانی
شۆڕشگێڕ
لە
مێژوودا
ڕەت
ناکاتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مەتریالیزمی کولتووری
ڕێبازێکی ڕەخنەگرانەیە
کە
لە
کۆتایی
حەفتاکان و هەشتاکان
لە
بریتانیا
هاتە
ئاراوە
بەڵام
دەرخستنی لایەنەکانی، لەگوێن چەمکێکی تیۆریی کارێکی دژوارە.
ئەم
زاراوە
لە
بەستێنی مەتریالیزمدا شرۆڤە دەکرێت
چونکە
پێی
وایە
دامودەزگە و
دەسکرد
و
کردەوە
کولتوورییەکان،
لە
چەند
ڕەهەندێکەوە
لە
لایەن
پرۆسە مادییەکان
دیاری
دەکرێن و کولتوور
بە
کردارێکی
مادی
لەقەڵەم دەدات.
مەتریالیزمی کولتووری،
یەکە
مجار
لە
لایەن
ڕایمۆند ویلیامز (1988 ـــ 1921)
ڕۆشنبیر
و
ڕەخنەگری
کولتووریی بەریتانی،
وەک
میتۆدێکی
تایبەتی
خۆی
و زاراوەیەکی ڕەخنەگرانە
ئاڕاستە
کرا
. مەتریالیزمی کولتووری
باوەڕی
وایە
کە
هەر
تیۆرییەکی کولتووری (
نەک
بە
تەنیا
تیۆری کولتووری مارکسی)،
کە
قایل
بە
جیاوازی
نێوان
«
هونەر
» و «
کۆمەڵگە
»
یان
«
ئەدەب
» و «پێشینەی
کۆمەڵایەتی
» بێت،
باوەڕی
بە
تەوەربوونی کولتوور
نییە
لە
کۆمەڵگەدا (
واتە
شێوازی
بەرهەمهێنان
،
شکڵ
و دامودەزگە و
چۆنیەتی
بەکارهێنانی).
لەم
ڕوانگەوە
نابێ
هیچکات،
بۆ
فۆڕمە کولتوورییەکان
وەک
دەقێکی
ناوازە
بڕوانین
بەڵکوو
دەبێ
لە
قەبارەی
پێوەندی
و پرۆسە
مێژوویی
و مادییەکاندا سەیریان بکرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ناسیۆنالیزمی کوردی
کورد
کە
زۆرجار
لە
شار
و باژێران
دوور
بوون
و
پتر
لە
دێهات
و
کەژ
و کێواندا ژیاون،
بۆ
ماوەیەکی
زۆر
بێبەهرە
بوون
لە
چینی
مامناوەندی
شارستانی
کە
ــ
ئەم
چینە
ــ
لە
بەدیهێنانی بزاڤی نەتەوەییدا
دەوری
باڵا
دەگێڕێ.
کە
مودێرنیتی
سەری
هەڵدا و جۆرە ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی
هاتە
مەیدانەوە، (
ئیمڕۆکە
ڕەوتی
مۆدێرنیتی وایکردووە زمانێکی
ئەدەبی
بخوڵقێنێ
کە
زۆرینەی کوردان دەرکی پێئەکەن) وادەردەکەوت
کاتی
ئەوە
بەسەر چووبێت
کە
ئەم
ڕاپەڕینە بتوانێ بەسەر ڕووداوەکاندا
زاڵ
بێ
و
لە
سەروبەندێکی
مێژوویی
وەک
داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و
کەساسی
ئێرانییەکان، وەڵاتێکی کۆردی
بۆ
خۆی
دامەزرانێ.
لە
سەرەتای سەرهەڵدانی
ئەم
جۆرە بزوتنەوەدا
کە
بە
هەنگاوی یەکەمی ناسیۆنالیزمی
کوردی
دەناسرێت، بزوتنەوەکەی
شێخ
عوبێدوڵڵای نەهری
لە
ناوەڕاستەکانی نیوەی دووهەمی سەدەی
نۆزدە
،
بە
گرینگترین و
سەرەتایی
دیکەین
خاڵی
شێوەگیربوونی ناسیۆنالیزمی
کوردی
لە
ئەژماردێت.
سەرەنجام
کە
ڕاپەڕینێکی نەتەوەیی مۆدێرن
سەری
هەڵدا، خەونەکانی
کورد
لەگەڵ
بەرژەوەندی
دەوڵەتانی ناوچەکە
کە
زیاتر
لە
80% کوردیان
لە
خۆ
گرتبوو، یەکیان نەگرتەوە و ڕووبەڕووی
یەکتر
وێستان
.
سەیر
نییە
ئەگەر
بڵێین
مێژووی ناسیۆنالیزمی
کوردی
،
لە
ڕاستیدا مێژووی شەڕی
ناوخۆ
و
خەبات
بۆ
گەیشتن
بە
سەربەستی
بووە
.
ئەو
ناسیۆنالیزمەی
کە
لە
جەوهەردا
لەگەڵ
دژایەتی
دەوڵەتانی ناوچەکە
ڕووبەڕوو
بووە
و
بۆ
تێگەیشتن
لێی
،
دەبێ
هەلومەرجی
زاڵ
بە
سەر
هەرکام
لەم
وەڵاتانە
بە
باشی
لێک
بدرێتەوە.
گومانیش
نییە
لەوەی ناسیۆنالیزمی
کوردی
بزاوتێکە
پتر
لە
بەردەم
فشاری ناسیۆنالیزمەکانی دیکەدا گەشەیکردووە و ناسیۆنالیزمێکی بەرتەکانە
بووە
و زادەی پرۆسە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و تەکنیکییەکانی
ناو
هەناوی کۆمەڵگەی
کوردی
نەبووە. ناسیۆنالیزمی
کوردی
دەرەنجامی گەشەی
ئەو
هێزانە نەبووە
کە
دەسەڵاتی سیاسییان
بە
شێوەیەکی ئۆرگانی
بە
دەسەڵاتی
سیاسی
نەتەوەوە گرێدابێت. ناسیۆنالیزمی
کوردی
بە
حوکمی
ئەوەی
بەرهەمی گەشەیەکی سرووشتییانە و سەربەخۆی
کۆمەڵگە
نییە
و بەرەنجامی داگیرکردنە، کردەیەکی بەرگریکارانەیە و بەرتەکێکە
بۆ
مانەوە
.
ئەم
دۆخە
کاریگەرییەکی گەورەی
لەسەر
جەوهەری ناسیۆنالیزمی
کوردی
جێهێشتووە و سرووشتی
هەموو
چالاکییەکانی
ئەم
ناسیۆنالیزمەی
بە
مۆرکێکی
تایبەتی
مۆر
کردووە.
ستراتیجی
ناسیۆنالیزمی
کوردی
لە
سەدەی بیستەمدا
ئەوەیە
جاربۆ
جار
ڕایدەگەێنێ «
هێشتا
کاتی
ئەوە
نییە
دروشمە سیاسییەکانم
بەرز
بکەمەوە و ڕوخساری ڕاستەقینەی
خۆم
ئاشکرا
بکەم».
بە
کوردی
و
بە
کورتی
،
ناسیۆنالیزم
بۆ
زەمەنێکی نموونەیی دەگەڕێ
تا
خۆی
تیا
ئاشکرا
بکات. زەمەنێکی خورافی
کە
نییە
و نابێت. زەمەنێک
لەبری
ئەوەی
ناسیۆنالیزم
خۆی
دروستی
بکات، چاوەڕوانە مۆعجیزەیەک
بۆی
دروست
بکات.
ناسیۆنالیزمی
کورد
لە
تورکیا
زیاتر
لە
13ملوێن
کورد
لە
ناو
سنوورە
کانی
تورکیا دەژین
کە
بەزۆری
لە
باشووری ڕۆژهەڵاتی
ئەم
وەڵاتە
نیشتەجێ
بوون
.
لە
سەردەمانێکی مێژووییدا
هەمیشە
کوردی
تورکیا، زیاتر
لە
کوردی
ئێران
و عێراق چالاکیان
لە
خۆیان
نیشان
داوە و ڕێبەرانی
کورد
زیاتر
لە
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەورێکی سیاسیان گێڕاوە
تاکوو
ئێران
. زۆرینەی کوردەکانی
ئێران
لە
سەردەمی
سەفەوییەکاندا چوونە
سەر
ئایینزای
شیعە
،
کەچی
زۆربەی
کوردی
تورکیا
سەر
بە
ئایینزای سوننە
بوون
.
لە
ئیمپراتۆری
عوسمانیدا
چونکە
کوردەکان موسوڵمان
بوون
،
لە
ناو
هێزە سەربازییەکان وەردەگیران و
لە
سەروبەندی شەڕی جیهانی
یەکەم
بۆ
سەرکوتکردنی ئەرمەنییەکان کەڵکیان
لێ
وەرگیرا.
لە
ئاکامدا
هێندەی
نەخایاند
کە
کورد
کەوتە
بەر
شاڵاوی تۆڵەستاندنەوەی هێزەکانی سۆڤیەت و هاوپەیمانە ئەرمەنییەکانی.
بەم
حاڵەش، پێشمەرگەی
کورد
سەرەڕای
ئەو
هەموو
ڕەنج
و
مەینەت
و
پلە
و
پایە
نزمەش
کە
بوویان، جارێکی
دیکە
لە
ساڵەکانی 1920-1921
بە
ڕێبەرایەتی مستەفا کەمال ئاتاتورک،
لە
بەرانبەر
فەرەنسیەکان و ئەرمەنیەکان
ڕاوەستان
و
بوون
بە
قەڵغانی
بیر
و باوەڕە ئیسلامییەکەیان.
ڕەتکردنەوەی
پێوەندی
ئیسلامی تورکیا
بۆ
چەسپاندنی
شوناسی
تورکی
لە
لایەن
مستەفا کەمال
لە
هەردوو
بەستێنی مەدەنی و ئەتنیکییەوە
بووە
هۆی
لەدایکبوونی ناسیۆنالیزمی
کوردی
. سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی
کوردی
سوننەی زازایی
لە
فێڤرییەی 1925
بووە
هۆی
دەسخەڕۆکردنی هەمەلایەنەی
کورد
و
هەر
ئەم
سەرکوتکردنە بێرەحمانە
بوو
کە
برایەتی
و هاوسۆزی
ئایینی
لە
نێوان
کوردەکان ژیاندەوە. ڕاپەڕینێکی
دیکە
کە
لە
ساڵی 1928
لە
کوێستانیەکانی ئارارات
سەری
هەڵدا (و
لە
لایەن
سەرەک
خێڵ
و عەشیرەتەکانی ناوچەکە ڕێبەرایەتی
کرا
و
بۆ
یەکەم
جار
ڕێکخراوەی ناسیۆنالیستی ـــ
خۆیبوون
ـــ پشگیری لێکرد)،
بۆ
ماوەی 2
ساڵ
دەوامی
هێنا
.
دەوڵەت
وەها
لە
مەحفکردنەوەی کوردەکان پێداگربوو
کە
بەپێی یاسای2510 دانراوی ژوەنی 1934، بڕیاری
دابوو
تەواوی
ناوچە
کوردنشینەکان بخاتە چوارچێوەی پلانی تواندنەوەی
کورد
لە
ناو
کەلتووری تورکیدا.
سەیر
ئەوە
بوو
کە
کۆچ
و
ڕەوی
خەڵکی
هەژار
لە
ناوچە
کوردنشینەکانەوە
بەرەو
شارەکانی ڕۆژاوای تورکیا
کە
ئابوورێکی بریسکەداری
هەبوو
(
ناوەنجی
داهاتی کەسەکی
لەم
شارانەدا
لە
کۆتاییەکانی 1980
چوار
ئەوەندەی
ناوچەکانی
دیکە
بووە
)،
بووە
هۆی
لەدایکبوونی چینێکی ڕووناکبیر و
کرێکاری
شارنشین
کە
بزاڤی ناسیۆنالیزمی نوێی کوردەکان،
لە
هەناوی ئەمەوە هاتەدەرێ.
لە
کۆتاییەکانی 1960
لەبەر
هۆکاری چینایەتی و ئەتنیکی، کوردەکان
بە
هۆی
«حیزبی کریکارانی تورکیا»
کە
حیزبێکی
توندڕەوی
چەپگەرا
بوو
، بایەخیان
پەیدا
کرد
. هۆکاری
ئەم
مەسەلە
دەگەڕایەوە
بۆ
سنعاتی
بوونی
تورکیا
بە
ڕێژەی وەڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
کە
ئەمیش
لە
کەم
جێگەی
ناوچەکە
دەست
دەکەوت.
لە
هەشتاکان بەملاوە و دوابەدوای نیشتنەوەی ململانێی
چەپ
و
ڕاست
،
کە
کوردەکان
لە
هەر
دوو
باڵەکەدا
بەشدار
بوون
،
سەرەنجام
ڕەهەندی ئەتنیکی و نەتەوەیی
بە
سەر
ڕەهەندی چینایەتیدا
زاڵ
دەبێت.
بە
دامەزرانی حیزبی کرێکارانی
کوردستان
(PKK)
لە
ساڵی 1983
ئەم
ڕاستیە
ئاشکرا
بوو
کە
پێکهاتەی
ناوبراو
تا
ئێستاش
هەر
بەهێزە و
گوڕ
و
تینی
خۆی
لە
دەست
نەداوە.
ئەم
حیزبە دەستیدایە
هێرش
بردن
بۆ
سەر
هێزەکانی ئەرتەش و مڵکدارە کوردەکان و جوتیارانی
نەیار
و
هەر
دوو
باڵی
ڕاست
و
چەپ
چونکە
پێی وابوو
بە
ئاواتەکانی
کورد
خەیانەتیان کردووە. ڕادەی کوژراوەکانی
هەر
دوولا
کە
لە
ساڵی 1991 نزیکەی 2500
کەس
بوو
،
لە
1995 گەیشتە 20
هەزار
کەس
.
لە
ساڵی 1985 ئەرتەش هێزێکی
بەناوی
«
گاردی
دێهاتی
» دامەزراند
کە
ژمارەی ئەندامەکانی
لە
ساڵی 1996 گەیشتە 60
هەزار
کەس
.
کاتێک
بەرەنگار
بوونەوە
ڕووی
لە
زیادبوون
کرد
، دەسەڵاتدارانی تورکیا
بۆ
ماوەیەکی
کورت
ڕویانکردە
شوناسی
کوردەکان. تورگۆت ئۆزال،
سەرەک
وەزیری
ئەو
کاتە
ئیجازەی
دا
کە
ڕۆژنامەی
کوردی
بڵاو
بکرێتەوە و ئەنستیتۆیەکی کوردیش
لە
ئەنقەرە بکرێتەوە و
کورد
ئەمجار
بتوانێ
لە
جیاتی
ناوی
تورکی
ناوی
کوردی
بەکار
بێنێت.
لە
1990 حیزبێکی
نوێ
بە
ناوی
«حیزبی
کرێکاری
گەل
» دامەزرا
کە
بە
شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ وتەبێژی پەرلەمانی pkk
لە
ئەژمار
ئەهات
بەڵام
مەرگی کتوپڕی ئۆزال
لە
1993
بووە
هۆی
هەڵوەشانەوەی خێرای
ئەم
حیزبەش.
بە
تیاچوونی ئۆزال ـــ
چونکە
هەر
دوولا
پێیان وابوو
کە
دەکرێ
لەسەر
بنەمای
سازش
و
گفتوگۆ
سیاسەتێکی
نوێ
بێتە
کایەوە ـــ کەسایەتییەکی
گرینگ
لە
گۆڕەپانی سیاسەتی تورکیادا
مەحف
بۆوە.
لەو
سەردەمەوە حیزبی کرێکارانی
کوردستان
لە
سەر
بنیادێکی فێدراڵ
بۆ
تورکیا
جەخت
ئەکا
کە
لە
سایەی
ئەم
سیستەمەوە
تا
ڕادەیەکیش خودموختاری
بۆ
خۆی
مسۆگەر بکات
بەڵام
دەوڵەت
بەزۆری
ئەم
پێشنیازەی ڕەتکردۆتەوە.
لە
لایەکی دیکەوە
لە
1995 بەملاوە
دەوڵەت
هێزی
سەربازی
خۆی
ناردە
باکووری
عێراق
بۆ
سەرکوت کردنی pkk.
ئەم
ڕەفتارە شەرەفی نێونەتەوەیی تورکیای خستە
ژێر
پرسیارەوە. ساڵی 1998
بۆ
کوردی
تورکیا ساڵێکی نگریس
بوو
چونکە
لەو
ساڵەدا ڕێبەری pkk عەبدوڵلا ئۆجەلان بەپێی هاوبەندییەکی سیخوڕی نێودەوڵەتی
بە
هاوبەشی
دەوڵەتانی کینیا، یۆنان، ئیسراییل و تورکیا دەسبەسەر
کرا
و ڕادەستی حکوومەتی تورکیا کرایەوە.
ئەم
ڕووداوە
بوو
بە
هۆی
بشێوی
و نائارامی
لە
هەموو
ناوچە
کوردنشینەکان و کوردانی دانیشتووی ئەورووپاش دەنگی نارەزایەتی
خۆیان
بە
دژی
ئەم
کردەوە
هەڵبڕی.
دەوڵەتی
تورکیا
پاش
ماوەیەک حوکمی
سێدارە
بۆ
ئۆجەلان دەبڕێتەوە
بەڵام
ئەم
حوکمە
لە
ژێر
گوشاری
یەکیەتی
ئەورووپا ـــ
کە
تورکیا
حەز
دەکات دڵی ڕابگرێ
ببێ
بەشکم
ببێ
بە
ئەندامی
یەکیەتی
-
بە
هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە
تاکوو
سەرەنجام
لە
سەر
داوای
یەکیەتی
، حوکمی
سێدارە
لە
یاساکانی تورکیا لادەبرێت. ئێستاش ئۆجەلان ماوەی 12
ساڵە
تەنیا
لە
بەندیخانەی دوورگەی ئیمراڵی یەخسیرە.
ناسیۆنالیزمی
کورد
لە
عێراق
لە
یەکەمی دێسەمبەری 1918،
شەست
کەس
لە
ڕێبەرانی
کورد
پەیمانێکیان
لەگەڵ
بەریتانیا مۆرکرد
کە
زۆر
مژاوی و دژبەر
بوو
.
ئەم
پەیمانە
کە
پێشەنگاوێک
بوو
بۆ
پەیمانی سێڤەر، دەرفەتی خودموختاری
بۆ
کوردەکان دەڕەخساند
بەو
مەرجەی
کە
کوێستانەکانی
باکوور
و
باشوور
پێکەوە
گرێبدات و تورکیاش دامرکێنێ.
بەڵام
بەهێزبوونی
هەرچی
زیاتری سۆڤیەت و
هاوکات
،
نیازی
بەریتانیا
بۆ
ڕازیکردنی تورکیا و مەلیک فەیسەڵ ــ
کە
وەک
پاتشای عێراق داینابووــ
بووە
هۆی
ئەوە
کە
کوردەکان
فەرامۆش
بکرێن.
لەم
ڕووەوە
لە
پەیمانی 1930 بەریتانیا و عێراق،
نەوەک
باسێک
لە
خودموختاری
کورد
نەکرا
بەڵکوو
تەنانەت
هیچ
باسێکیش
لە
مافی کەمایەتیەکانیش نەهاتە ئاراوە.
لە
میانەی 1930
تاکوو
1950، کوردەکان
چەندین
جار
بە
ڕێبەرایەتی
شێخ
مەحموود و بارزانی
ڕاپەڕین
.
پاش
ئەوەی
، عەبدولکەریم
قاسم
لە
ساڵی 1958 حکوومەتی
پاشایەتی
لەناو
برد
،
پێوەندی
دەوڵەت
و خەباتی
سیاسی
کورد
بۆ
ماوەیەکی
کورت
گەشایەوە.
بەڵام
لە
1961
مەلا
مستەفا بارزانی و
هەندێ
ڕوناکبیری
شارستانی
سەربە
حیزبی دێموکرات
بە
ڕێبەرایەتی برایم ئەحمەد و
جەلال
تاڵەبانی
سەرلەنوێ
بەدژی
دەوڵەت
ڕاپەڕین
و شۆڕشێکیان پێکهانی.
لە
ساڵی 1964
دەوڵەتی
قاسم
ڕووخا و
کورد
دیسانەوە
لە
بەرانبەر
دەوڵەت
وێستا
.
بەڵام
ئەمجارە
لەگەڵ
جارەکانی
پێشوو
جیاوازی
هەبوو
، ئەویش
ناکۆکی
ئەکەوێتە بەینی حیزب و برایم ئەحمەد و
تاڵەبانی
لە
حیزب جیادەبنەوە و ئەوسەرودەمانە پێیاندەگوتن جەماعەتی مەکتەبی
سیاسی
.
ئەم
حاڵەتە، سەرەتای مودێلێکی ماڵوێرانکەر
بوو
لە
خەباتی
سیاسی
کوردەکان
کە
کەمتاکورتێک
تا
ئێستاش
هەر
درێژەی
بووە
و دەرەنجامی
نالەباری
بۆ
ئامانجی
کورد
لێکەوتۆتەوە.
سەیر
ئەوەیە
کە
ڕژێمی
پان
ـــ عەرەبی
بەعس
کە
لە
ساڵی 1968
بە
دەسەڵات
گەیشت، لانیکەم
لە
ڕواڵەتدا
زۆرترین
سازگاری
لەگەڵ
ناسیۆنالیزمی
کورد
هەبوو
.
لە
ڕێکەوتنامەی 11ی ئەیلوولی 1970
دەوڵەتی
عێراق
بە
شێوەیەکی فەرمی
دوو
نەتەوەی
لەم
وەڵاتە
بە
ڕەسمییەت
ناسی
و یەکێک
لە
دوو
پۆستی
جێگری
سەرکۆماری
بە
کوردەکان بەخشی. زمانی
کوردی
وەک
یەکێک
لە
دوو
زمانە
سەرەکییەکەی عێراق ڕەسمییەتی پێدرا و
دەوڵەت
زەمانەتی ئەوەیکرد
کە
کاروبارە دەوڵەتییەکانی ناوچەکە بسپێرێتە
دەست
کوردەکان.
بەڵام
هێندەی
نەخایاند
بە
هۆی
دڕدۆنگی و گۆمانی
هەر
دوولا
بە
یەکتر
، پێوەندییەکانیان بچڕا.
لە
کاتێکدا
کە
دەوڵەت
پێی وابوو بارزانی
لەگەڵ
وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
سەروساختی
هەیە
،
کەچی
بارزانیش
دەوڵەتی
گومانبار
دەکرد بەوەی
کە
ناوچە
پڕنەوتەکەی
کەرکووک
بە
ئانقەست
دەکاتە عەرەبنشین.
ئەم
گومانە
لەو
کاتەی
کە
دەوڵەتی
عێراق نزیکەی
پەنجا
هەزار
کوردی
ئێرانی
لە
کەرکووک
بەرەو
ئێران
وەدەرنا، زیاتر
بڕوای
پێکرا.
لە
مارسی 1974
دەوڵەت
بە
شێوەیەکی یەکلایەنە یاسایەکی
لە
بابەت
ئۆتۆنۆمی
کوردەکان بڵاوکردەوە و کەرکووکی
لەم
ناوچانە هەڵاوارد. بارزانی و حیزبی دیموکرات
ئەم
قانوونەیان ڕەتکردەوە. شۆڕشێکی
خوێناوی
دەستی
پێکرد
بەڵام
کاتێک سەدام مافی
ئێرانی
لە
بابەت
شەتولعەرەبەوە
بە
ڕەسمییەت
ناسی
،
بەو
مەرجەی
کە
ئێران
دەست
لە
پشتیوانی
خۆی
لە
کوردی
عێراق هەڵگرێ،
کتوپڕ
ئەم
شۆڕشە
قەتیس
مایەوە.
دەوڵەت
پلانەکەی
خۆی
درێژە
پێدا
و 500
ئاوایی
کوردنشینی
لەگەڵ
خاکا
یەکسان
کرد
و 600هەزار
کەس
لە
دانیشتووانی
ئەم
گوندانەی ناردە
ناو
ئۆردوگا
کە
زیاتر
لە
ناوەندی
عێراق
بوون
تاکوو
لە
بەینی
ئێران
و عێراق
وەک
لەمپەرێک
بۆ
پاراستنی
خۆی
کەڵکی
لێ
وەربگرێت.
دەرفەتێکی
دیکە
کە
بۆ
دابینکردنی مافی خودموختاری
بۆ
کورد
هەڵکەوت
،
هاوکات
بوو
لەگەڵ
شەڕی
هەشت
ساڵەی
ئێران
و عێراق
لە
1980 بەملاوە.
بەڵام
ئەمجارەش ڕاپەڕینی کوردەکان
لە
بەینی
دوو
پارتە سەرەکییەکە
تووشی
کێشە
و شەڕی براکوژی
هات
. سەرکەوتنی
ئێران
و داگیرکردنی شارێکی عێراق
لە
بەرەی
باکوور
(1983) و
پشتیوانی
کوردەکان
لە
ئێران
لەم
کاتەدا
بووە
هۆی
ڕقئەستووربوونی سەدام
لە
ئاست
کورد
.
هەشت
هەزار
کەس
لە
پیاوانی بارزانی
کە
لە
ئۆردوگای قوشتەپە
بوون
،
دەسگیر
دەکرێن و هەمویان
سەرنگون
کران
.
لە
ساڵی 1987، هێزەکانی
بەعس
بۆ
یەکەم
جار
لە
ئاستێکی بەربڵاودا، چەکی کیمیاوییان
لە
شار
و دێهاتە کوردنشینەکان
بەکار
هێنا
و
هەزاران
کەس
تیاچوون
.
پاش
ساڵێکی
دیکە
ئۆپەراسیۆنی
ئەنفال
و تیابردنی کوردەکان
بە
ئەنجام
گەیشت
کە
لە
ئاکامدا نزیکەی 200
هەزار
کەس
کوژران
و 4000 ئاواییش
وێران
کرا
.
لە
ئاگۆستی 1990، سەدام هێرشی
کردە
سەر
خاکی
کوەیت و
ئەم
وەڵاتەی
داگیر
کرد
، دوای ساڵێک هێزی هاوپەیمانان،
لە
ئاسمان
و زەوییەوە هێرشێکی چڕوپڕیان
کردە
سەر
عێراق.
لە
وەها
کەش
و هەوایەکدا هێزی
کوردی
بڕستی لێبڕابوو.
بەڵام
دواتر
لە
فێڤرییەی 1991
لە
دوای ڕاپەڕینی شیعەکان
لە
باشوور
، هێزەکانی کوردیش
ڕاپەڕین
و دەستیان
کردە
هێرش
بردن
بۆ
شارە
کوردنشینەکان
کە
تا
ئەو
دەم
بە
دەست
هێزەکانی عێراقەوە
بوو
.
لە
19ی
مارس
کەرکووک
گیرایەوە،
بەڵام
دوو
هەفتە
دواتر
دیسانەوە
کەوتە
دەست
عێراقییەکان. زیاتر
لە
یەک
ملوێن
کورد
کە
دڕندەیی و وەحشیگەرییەکانی سەدامیان
لە
بیر
نەچووبۆوە،
بەرەو
سنوورەکانی
ئێران
و تورکیا
هەڵاتن
کە
هەندێ
دیمەنی ورەبزوێن و سۆزناک
لە
شاشەی تەلەفیزۆنەکانی
جیهان
لەم
بارەوە
بڵاو
کرایەوە.
ڕای
گشتی
جیهان
کەوتە
خرۆش
و
لە
ئاکامدا
بۆ
یەکەم
جار
لە
28 ی ئاپریلی 1991، هاوسوێندییەکی نێونەتەوەیی
بە
مەبەستی پاراستنی
گیانی
کوردەکان
لە
باکووری
عێراق
لە
ئاستی خولگەی 36
دەرەجە
هاتە
کایەوە و ناوچەیەکی ئەمنی ڕاگەیاندرا
کە
سەدام
بۆی
نەبوو
سنووری
ئاسمانی
و زەوینی
ئەم
ناوچە
ببەزێنێ.
گفتۆگۆ
لە
سەر
کێشەی
کەرکووک
و
مەندەلی
و
خانەقین
و
هەروەها
دیموکراسی
فرەحیزبی
لە
نێوان
سەدام و کوردەکان سوودبەخش
نەبوو
و
شکستی
هێنا
.
لە
مانگی
مەی
1992
لە
هەرێمی
کوردستان
هەڵبژاردنێک بەڕێوەچوو
بە
مەبەستی دامەزرانی دەوڵەتێک
کە
خاوەن
بەهایەکی نێونەتەوەیی بێت.
دوو
حیزبی
سەرەکی
(
یەکیەتی
و
پارتی
)، هەرکامیان 45% دەنگەکانیان بردەوە.
بەڵام
هاوپەیمانان
هیچ
پێوەندییەکیان
لەگەڵ
پەرلەمانی
کوردستان
و حکوومەتی
هەرێم
نەکردەوە. دواتر هەرێمە ئازادکراوەکە لەبەینی
دوو
حیزبەکەدا
وردە
ــ
وردە
تووشی
کێشە
و
ململانێ
بوو
کە
لە
ساڵی 1994
لە
شەڕی براکوژیدا گەیشتە ئەوپەڕی
خۆی
.
ساڵی 2003 جارێکی
دیکە
هاوپەیمانان
بە
ڕێبەرایەتی وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
هێرشێکی
چڕ
و پڕیان
کردە
سەر
خاکی
عێراق و توانییان
لە
ماوەی 21 ڕۆژدا
ئەم
وەڵاتە بگرنەوە. 3
ساڵ
پاش
ڕووخانی ڕژێمی سەدام،
جەلال
تاڵەبانی
(
سەرۆکی
یەکیەتی
نیشتمانی
)
بووە
سەرۆک
کۆماری
ئەم
وەڵاتە و مەسعوود بارزانیش
بووە
سەرۆکی
حکوومەتی
هەرێم
. ساڵی 2005 قۆناغێکی
نوێ
لە
کوردستانی
عێراق
دەست
پێ
دەکات
کە
ئەویش یەکگرتنەوەی
دوو
ئیدارەی هەرێمەکە
بوو
.
ئەمێستا
زیاتر
لە
16
ساڵە
کە
کوردی
ئەم
پارچە
لە
هەرێمەکەدا حکوومەتی
خۆی
بەڕێوە
دەبات و خاوەنی کێشێکی
سیاسی
باڵایە
لە
ناوچەکە و عێراقدا.
کورد
لە
سوریا
حەشیمەتی
کوردی
سوریا، نزیکەی 1 ملیۆن و 750 هەزارکەس دەبێت
کە
10% حەشیمەتی
ئەم
وەڵاتە پێکدێنن
کە
زۆربەیان
لە
1920 بەملاوە بەتایبەت
لەدوای
شکستهێنانی ڕاپەڕینی
کورد
لە
تورکیا ڕویانکردە
ئەم
وەڵاتە.
ئەم
کوردانە
هەر
خێرا
ڕواڵەتی عەرەبیان
لێ
نیشت
و
لە
سەرەتاکانی دامەزرانی
کۆماری
تازەپێگەیشتووی سوریا، دەستیان گەیشتە
پلە
و
پایەی
باڵای
سەربازی
بەڵام
لە
1958
پاش
ئەوەی
کە
کۆماری
یەکگرتووی
عەرەب
دامەزرا و
بڕیار
درا
میسر
و سوریا ببنە وەڵاتێکی
یەکگرتوو
، کوردەکانیان
لە
پلە
و مەقامە باڵاکان وەدەرنا. لێکهەڵوەشانی
ئەم
کۆمارەش،
نەک
هەر
کاریگەریی ئەوتۆی
لەسەر
چارەنووسی کوردەکان دانەنا
بەڵکوو
دەوڵەت
دەستی
کرد
بە
دروستکردنی دیواربەندێکی عەرەبنشین
لە
جزیرە
کە
زۆرینەی کوردەکانی لەخۆ گرتبوو.
ئەم
پلانە
لە
لایەن
حافز
ئەسەد
سەرۆک
کۆماری
ئەو
کاتەی سوریا
لە
ساڵی 1976
پووچەڵ
کرایەوە.
بەڵام
داخوازییە فەرهەنگییەکان
وەک
پەروەردە
بە
زمانی
کوردی
و ناولێنانی
کوردی
، ئێستاش
هەر
پێشێل
دەکرێت. کاربەدەستانی سوریا ئێستاش ناسنامەیان
بە
نزیکەی 300
هەزار
کوردی
ئەم
وەڵاتە نەداوە و
ئەم
حەشیمەتە
بە
ئەجنەبی
لە
قەڵەم
ئەدەن.
کەچی
سەیر
ئەوەیە
لە
خەباتی
پارتی
کرێکارانی
کوردستان
(pkk) بەدژی
دەوڵەتی
تورکیا
پشتیوانی
کردووە،
بەڵام
حازر
نابێت دانبنێ
بە
مافە
سەرەتاییەکانی هاووەڵاتیانی
کوردی
خۆی
.
تا
ئێستا
هیچ
بزاڤێکی سەربەخۆییخوازانە
لە
لایەن
کوردی
سوریاوە ڕانەگەیەندراوە.
یەکەم
حیزبی
کوردی
لە
سوریا حیزبی دیموکراتی
کوردستان
بووە
کە
لە
ساڵی 1957 دامەزرا.
ئێستا
بە
شێوەیەکی نایاسایی و
پەنامەکی
13حیزبی
کوردی
چالاکی
دەنوێنن
کە
زێدەتر
لە
قامیشلی
و
جزیرە
، لایەنگرییان لێدەکرێت. حیزبە کوردییەکانی سوریا پێوەندییەکی پتەویان
پێکەوە
نییە
بەڵکوو
بەهۆی یەکگرتووییەک
کە
لەگەڵ
ئیسلامخوازانێکی
وەک
ئیخوانولموسلمین
هەیانە
، بوونەتە مەترسییەک
بۆ
ڕژیمی سوریا.
تێکشکانی ڕژێمی سەدام حسەین
لە
ساڵی 2003 و دامەزرانی حکوومەتێکی فیدراڵ
لە
کوردستانی
باشوور
، ڕووداوەکانی
یاری
تۆپیپێی
قامیشلی
لە
12ی مارسی 2004 و گوشارە نێونەتەوەییەکان بەسەر ڕژێمی بەشار
ئەسەد
بە
تۆمەتی تیرۆری
ڕەفیق
حەریری،
سەرۆک
وەزیرانی لوبنان
لە
ساڵی 2005،
کۆمەڵە
هۆکارێکن
کە
کوردی
سوریا زیاتر
لە
جاران
بەرەو
بزاڤێکی ناسیۆنالیستی هاندەدات.
نافەرمانی
مەدەنی نافرمانی
مدنی
Civil Disobedience
هەر
هەنگاوێک
کە
سنووری
یاسا
ببەزێنێت
بە
مەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی
هەموان
بۆ
ڕاوەستان
لە
بەرانبەر
ناڕەوایی
و
نادروستی
یاساکان لەباری ئەخلاقی و عەقڵانییەوە
بە
نافەرمانی
مەدەنی
لە
قەڵەم
دەدرێت.
ستراتیجی
نافەرمانی
مەدەنی
یا
بێفەرمانی حکوومەت،
لە
لایەن
مەهاتماگاندی ڕێبەری
سەربەخۆیی
هیندستان
بۆ
ڕزگاربوون لەژێر
دەستی
بریتانیا
هاتە
ئاراوە.
شێوازی
گاندی
بریتی
بوو
لە
:
سەرپێچی
کردن
لە
یاساکانی
وەڵات
،
نەدانی
باج
، وەرنەگرتنی
پۆست
و مەقامی
دەوڵەتی
، یاساخکردنی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی یاسادانان،
هاوکاری
نەکردن
لەگەڵ
ئینگلیزییەکان و پاوانکردنی شمەکی بەریتانی.
لەم
جۆرە خەباتەدا زیاتر
لەسەر
بیێموبالاتی و
بێدەنگی
جەخت
دەکرێت.
بەڵام
نافەرمانی
مەدەنی
پێویستی
بە
هەنگاونان
و کردەوەیە. لایەنی
هاوبەشی
ئەم
دوو
خەباتە
تەنیا
ئەوەیە
کە
ئاشتیئامێزە و دوورە
لە
شەڕەنگێزی.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕیالیزمی سۆشیالیستی
ستاتیکای (جوا نیناسی)
یەکیەتی
کۆمارییەکانی سۆڤییەت
کە
لەنێوان ساڵەکانی 1930
تا
1956 ڕەواجی پێدرا.
ناوی
سیاسەت
و تیۆری
ڕەسمی
حکوومەتی سۆڤییەتە
لەمەڕ
داهێنانی
هونەری
.
ئەم
ڕێبازە
لە
لایەن
ماکسیم گورکی و سیاسەتمەدارانێکی
وەکوو
بوخارین و ژادنۆف
لە
ساڵی 1934
لە
کۆنگرەی نووسەرانی سۆڤییەت
هاتە
ئاراوە
بەڵام
هیچ
کاتێک پێناسەیەکی ڕێکوپێکی لێنەکراوە.
مەبەست
لە
داهێنانی
ئەم
سیاسەتە ڕاکێشکردنی
شێوازی
ڕیالیستی کۆتاییەکانی سەدەی
نۆزدە
بوو
بۆ
هونەر
و
ئەدەب
و
شانۆ
بەرەو
لایەنێکی پۆزەتیڤ.
ڕیالیزمی سۆشیالیستی، شەرعییەتی
خۆی
لە
بیرۆکەکەی لینین
لەمەڕ
partinost (
لایەنگری
) و
ئەدەب
، لەگوێن ڕەنگدانەوەی واقیع
لای
مارکس و ئینگڵس وەردەگرێ.
ئەم
دوو
بیرمەندە وێڕای
ئەوەی
بۆ
ئەدەب
ڕۆڵێکی ئایدیۆلۆجیک
قاییل
دەبن،
لەسەر
پێوەندی
نێوان
ئەدەب
و
ئابوور
جەخت
دەکەن.
ئەم
ڕێبازە لەسەردەمی ستالین (بڕوانە ستالین خوازی)
بە
شێوەیەکی
بەربڵاو
پیادەکرێ و
هونەری
سۆڤییەتی
بەرەو
داڕمان
و
تێکشکان
برد
.
بە
تێکشکان
و ڕۆچوونی ستالینیزم، ڕیالیزمی سۆشیالیستیش
کەوتە
بەر
ڕەخنە
و
لەناوچوو
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمۆنیزمی زانستی
ئەم
زاراوە
لە
ساڵی 1962،
لە
لایەن
میخاییل سۆسلۆف،
بیر
داڕێژی
پایەبەرزی
سۆڤیەت
لە
کۆنگرەیەکی گەورەی ئایدیۆلۆژیک
چێ
کراوە
.
بە
باوەڕی
کۆمۆنیستەکان، کۆمۆنیزمی
زانستی
بریتییە
لە
:
زانستی
ململانێی چینایەتی
چینی
کرێکار
و شۆڕشی سۆشیالیستی و یاسامەندییە
کۆمەڵایەتی
و سیاسییەکانی
سۆشیالیزم
و
کۆمۆنیزم
. کۆمۆنیزمی
زانستی
خۆی
بە
چۆنیەتی
هەنگاونان
لە
سەرمایەدارییەوە
بۆ
سۆشیالیزم
لە
ئاستی
جیهان
و دامەزراندنی کۆمەڵگەی کۆمۆنیستی
سەرقاڵ
دەکات
کە
یەکەمین
قۆناغەکەی، سۆشیالیستی
لە
قەڵەم
دەدرێت.
لەم
ڕووەوە کۆمۆنیزمی
زانستی
، دەرەنجامی
سیاسی
کۆی
ئەو
ئایدیۆلۆژیەیە
کە
سەرەتا
بە
مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
دەست
پێدەکا و
پاشان
«مەتریالیزمی
مێژوویی
» و «
ئابووری
سیاسی
» بەدوا خۆیدا دەهێنێت.