تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 486
سەرچاوە:
گۆڤەند و زنار
شکستەحال
[ص.مر ]
(شیکەستەحال ـ șikeste hal)
پەریشان
حاڵ
،
نەگبەت
،
بەدبەخت
ع هەژارو
دەستکورت
.
سەرچاوە:
گۆڤەند و زنار
شکستەزبان
[ص.مر ]
(شیکستەزەبان ـ șikestezeban)
لاڵەپەته ،
زمانگیر
.
سەرچاوە:
مەردۆخ کوردی - فارسی
شکسسە
شکسته، گریخته، (
لشکر
شکسته)
سەرچاوە:
مەردۆخ کوردی - کوردی
شکسسە
شکیسگ، بەزیاگ،
هەڵهاتن
[بەزیو (
لەشکری
تێکشکاو)]
سەرچاوە:
مەردۆخ کوردی - عارەبی
شکسسە
فَلّ، دَهب، مُنهَزِم، فِراری
سەرچاوە:
فەرهەنگی کوردستان
شکسه
شکست
،
شکیاگ
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی کوردستان
شکسۆبینای (هەورا.)
شکاو
هەڵبەستنەوە
.
سەرچاوە:
گۆڤەند و زنار
صلیب شکسته
[ا.مر ]
(سه لیبی شیکه سته ـ selîbi șekeste)
چه
لپای
شکاو
، ئه مه نیشانه ی
ره
سمی
حکومه
تی
نازییانی ئه ڵمانیا
بوو
.
سەرچاوە:
نالی
عەکسی بەقیع
پێچەوانەی
بەقیع
که
(عەبیق) ه
واتە
بۆن
و بەرامەی
خۆش
. ئیشارەتیشە
بۆ
گۆڕستانی (جنة البقیع)
که
یەکێکه
لە
گۆڕستانه
بەناو
بانگەکانی موسڵمانان و بەشێکی
زۆر
له
هاوڕێ
گەورەکانی
پێغەمبەر
لەوێ
نێژراون.
طەیبه
که
یەعنی
عەکسی بەقیعی
هەموو
عەبیر
طەیبه
که
یەعنی
مایەیی
ئەو
ئەو
میشکی ئەذفەرە
سەرچاوە:
نالی
عەکسی عەسەل
پێچەوانەی
هەنگوین
،
تاڵ
، لەسەع،
لسع
واتە
پێوەدان
و
گەستن
.
خوانی
ذی
شانی
جیهان
هەنگی
خۆشاهەنگە،
وەلێ
مێشی
دەم
نۆشم و
دوم
نێشم و عەکسی عەسەلم
سەرچاوە:
گۆڤەند و زنار
فراکسیون
[ا. فر ]
(فراکسیون - fraksiyûn)
دەستەیەک له ئەندامانی
یەک
حیزب، فراکسیۆن، به-ش،
پاژ
، تاقمێکی
هاو
باوەڕ
،
شکان
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فراکسیۆن/کوتلە
فراکسیۆن
لە
وشەی لاتینی fracito و fractum
بە
واتای وردکراو وەرگیراوە و
لە
ڕووی
زمانزانییەوە
بە
واتای پاژێک
یا
کەرتێکی
بچووک
لە
گشتێک هاتووە.
لە
زاراوەی سیاسیدا
بە
گرووپێک
یا
باڵێک
دەڵێن
کە
لەناو
ڕێکخراوە
یا
حیزبێکی
سیاسی
یا
پەرلەمان
،
چالاکی
دەکات و ئەندامەکانی
پێکەوە
لە
بابەت
چۆنییەتی جێبەجێکردنی
بەرنامە
و پلانەکانیان
ڕاوێژ
و
گفتوگۆ
دەکەن. فراکسیۆنر fractionnaire
بە
کەسێک دەگوترێ
کە
لە
بەرانبەر
ڕێبازی
گشتی
ڕێکخراوەیەک، تیۆری و بیروڕای
جیاواز
ئاڕاستە
دەکات.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فراکسیۆن/کوتلە
فراکسیون
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فراکسیۆن/کوتلە
Fraction
سەرچاوە:
گۆڤەند و زنار
فوکستروت
[ا. انگل ]
(فۆکسترووت - foks trût)
ڕێ
و رۆییشتی رێوی، جۆره سەمایەکه.
سەرچاوە:
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
مارکسایەتی
المارکسیة
سەرچاوە:
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
مارکسایەتی
Marxism
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
مارکسیزم
مارکسیسم
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
مارکسیزم
Marxism
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مارکسیزم
تیۆرییەک دەربارەی چۆنییەتی گۆڕانی
کۆمەڵایەتی
ـــ
مێژوویی
مرۆڤ
و یاساکانی
زاڵ
بەسەریا
کە
لە
لایەن
کارل مارکس (1883ـــ 1818) فەیلەسوف، کۆمەڵناس و ئابووریزانی
ئەڵمانی
و هاوڕێکەی ، فرێدریک ئەنگڵس (1895ـــ 1825) دانراوە.
ئەم
دوو
بیرمەندە
بە
ئاوێتەکردنێکی
ئاڵۆزی
فەلسەفەی
ئەڵمانی
و
ئابووری
سیاسی
ئینگلیزی، بنەمای ئەندێشەیەکیان
دانا
کە
ئەم
دوو
پێناسە
لەخۆ دەگرێ:
یەکەم
، تیۆرییەکی
گشتی
دەربارەی مێژووی
مرۆڤ
و قایلبوون
بە
دەوری
چارەنوسسازی «فۆرماسیۆنی
ئابووری
»
یان
شێوازەکانی
بەرهەمهێنان
لە
مێژوودا.
دووهەم
، تیۆرییەکی
تایبەت
دەربارەی
گەشە
و
پەرەسەندن
، بەرهەمهێنانەوە و ئاڵووێرکردنی
شێوازی
بەرهەمهێنانی سەرمایەدارانە
کە
پرۆلتاریا لەگوێن چینێکی
جنگن
بە
هۆکارێکی
مێژوویی
و
چالاک
دەزانێ
بۆ
گەیشتن
بە
کۆمۆنیزم
.
گومانێکی تێدا
نییە
کە
مارکسیزم
، یەکێک
لە
بزووتنەوە
فیکرییە
هەرە
سەرەکییەکانی سەدەی
نۆزدە
و
بیستەم
بووە
و
لە
ماوەی
سەد
ساڵی ڕابردوودا کاریگەرییەکی
مەزنی
لەسەر
ئەندێشە
و مێژووی
ڕۆژاوایی
و
جیهان
داناوە. بەگشتی
مارکسیزم
،
بە
مانا
جۆراوجۆرەکانییەوە کاریگەرییەکی گەورەی
لەسەر
کرژکردنەوە و توندڕەوکردنی پانتای فیکری سەدەی
بیستەم
لەسەر
ئاستی جیهانی
دانا
بەڵام
لە
باری
مانایی
جەوهەریی
مارکسیزم
،
لە
نێوان
مارکسییەکان
جیاوازی
بیروڕا
هەیە
. هەربۆیە
بە
درێژایی
سەدەی
بیستەم
، چەندەها ڕێبازی مارکسی
هاتە
ئاراوە
کە
بەزۆری
لە
مەبەستەکانی مارکسیش
ئەولاتر
کەوتن
. نموونەی
ئەم
ڕێبازانە بریتین
لە
: مارکسیزمی ئۆرتۆدۆکس، ماکسیزمی
شۆڕشگێڕ
، مارکسیزمی ڕووسی، مارکسیزمی فەلسەفی، مارکسیزمی ڕەخنەگرانە مارکسیزمی ئیگزیستانسیالیست و…
کەواتە
مارکسیزم
،
زۆر
بەرفرەوانترە
لە
ئەندێشەکانی مارکس. لەڕاستیدا گرنگترین
قوتابخانە
مارکسییەکانی سەدەی
بیستەم
، بەرهەمی ئاوێتەبوونی ڕەهەندێک
لە
ئەندێشەکانی مارکس و ڕەهەندەێک
لە
ئەندێشەی بیرمەندانێکی دیکەیە.
بۆ
وێنە
، ئاوێتەبوونی ئەندێشەکانی مارکس
لەگەڵ
تیۆرییەکانی داروین، سپینۆزا، هێگل، کانت و فرۆید.
ئەندێشەکانی مارکس
لە
هەناوی بزاوتی
کرێکاری
و سۆشیالیستی سەدەی نۆزدەدا
بوو
بە
هێزێکی
سیاسی
گرینگ
لە
ڕۆژئاوا
.
ئەم
بیروڕایە
لە
ڕاستیدا لایەنێکی کۆنباوی سۆشیال
دیموکراسی
ئەڵمانیا
بوو
کە
لەسەر
بزاوتی سۆشیالیستی و
کرێکاری
سەدەی
نۆزدە
کاریگەری
دانا
. بیرۆکەی
سەرەکی
لایەنگرانی
ئەم
ڕێبازە،
بۆ
وێنە
مارکس،
ئەمە
بوو
کە
ناکرێ
دیموکراسی
ببەستینەوە
بە
چینەکانی سەرەوەی
کۆمەڵگە
،
بەڵکوو
دەبێ
بزاوتە کرێکارییەکانیش
لەم
ڕەوتەدا
بەشدار
بن
چونکوو
هاوبەشێتی
ئەوان
لە
ژیانی
سیاسی
و ناسینی مافەکانیان،
دیموکراسی
بۆ
هەمیشە
مسۆگەر دەکات. مارکس
لە
تیۆرییەکانی خۆیدا بەڕوونی هۆیەکانی
سەرهەڵدان
و ڕۆچوونی
هەریەک
لە
قۆناغە
کۆمەڵایەتییەکان
ئاشکرا
دەکات و ڕووخانی سیستەمی
سەرمایەداری
بەدەستی
چینی
ڕەنجدەران و زەحمەتکێشان (پرۆلتاریا)
بە
حەتمییەتێک دەزانێ.
لە
ڕوانگەی مارکسەوە سەرهەڵدانی دایەلیکتیکە
مادی
و ئابوورییەکان
بەبێ
جەنگی
چینایەتی
بەدی
نایەت و فراژووتنی شارستانەتی
لە
قۆناغێکەوە
بۆ
قۆناغێکی
دیکە
،
بەبێ
ململانێی توندوتیژی چینایەتی نایەتە
بەرهەم
و
دەوری
ڕاستەقینەی کرێکارانی
لە
بواری بووژاندنەوەی جیهانی
بەدەر
لە
چینایەتی خستەڕوو.
لە
نێوان
تیۆرییەکانی فەلسەفەی مارکس
ئەوەی
کە
زیاتر
سەرنج
ڕادەکێشێ، تیۆری مەتریالیزمی دایەلیکتیکە. مارکس
لەم
بیردۆزەدا تیۆری و
کردەوە
پێکەوە
گرێدەدا و تێگەیشتنی
ئەو
لەم
بوارەدا دیدێکی وردبینانەیە
بۆ
توێژینەوە
لە
پرسەکانی
جیهان
و
ئەو
شتانەی
کە
لە
گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکاندا سەرهەڵئەدەن. مەتریالیزمی
دایەلیکتیک
،
بۆ
هەر
دیاردەیەک
باوەڕی
بە
سێ
فاکتەری
کاریگەر
هەیە
بە
ناوی
تێز
(These)، ئانتی
تێز
(Antithese) و سەنتێز (Synthese).
بۆ
وێنە
لە
ڕوانگەی
ئەو
،
سەرمایەداری
،
تێزە
،
کرێکار
، ئاتنی
تێزە
و
سۆشیالیزم
، سەنتێزە.
مارکس،
لە
بەرانبەر
ئایدیالیزمی دایەلیکتیکی هێگلدا «مەتریالیزمی دایەلیکتیکی» داهێنا.
هەڵبەت
مارکس
لەبری
ئایدیالیزمی هێگل، هێزی
ئابووری
بە
بنەما
و بنیچەی ڕووداوەکانی مێژووی
مرۆڤ
دادەنێ.
ئەو
جگە
لەوەی لەژێر کاریگەری فەلسەفەی هێگلدا
بووە
، تیۆرییە سۆشیالیستیەکانی فرەنساشی
بەردڵ
کەوتووە و
لە
شۆڕشی
مەزنی
ئەو
وەڵاتە و تیۆرییە ئابوورییەکانی ڕیکاردۆش سوودی وەرگرتووە. بەڕای مارکس، مێژووی
مرۆڤ
، پرۆسەیەکی«سرووشتی»
یە
کە
ڕەگوڕیشەکەی
لە
ناو
پێداویستیە مادییەکانی مرۆڤدایە.
ئەم
گوزارە
، بیرۆکەی
سەرەکی
«مەتریالیزمی
مێژوویی
»ـە
کە
مارکس و ئەنگڵس
ئەم
بۆچوونە
بە
هاوشانی داروینیزمی ژینگەیی
لە
قەڵەم
دەدەن.
لەم
بارەوە ئەنگڵس پێی
وایە
کە
مارکس یاساکانی گوورانی
سەرمایەداری
،
هەروەک
بەشێک
لە
گەشەی
کۆمەڵایەتی
خستۆتە
ڕوو
.
مارکس پێی وابوو
کە
سەرجەم
شێوازەکانی
بەرهەمهێنان
لە
هەر
چاخێکدا دەبێتە ژێرخانێک
بۆ
سەرخانە
سیاسی
و ئایدیۆلۆجییەکان.
مەبەست
لە
شێوازی
بەرهەمهێنان
بریتیە
لە
چۆنیەتی
ڕێکخستن
بۆ
وەبەرهێنانی
کۆمەڵایەتی
و
ئامراز
و کەرەستەکانی
پێویست
بۆ
ئەم
کارە
.
بەڵام
لە
هەر
چاخێکدا
سەرەنجام
هێزە بەهەرمهێنەکان دەکەونەوە
پێش
شێوازی
بەرهەمهێنان
و
ئینجا
ناتەبایی
و شۆڕشی
کۆمەڵایەتی
ڕوودەدات.
لە
سەردەمی
سەرمایەداریشدا کاتێک هێزە بەرهەمهێنەکان گەیشتنە باڵاترین ئاستی
گەشە
و نەشەی
خۆیان
، پێوەندییەکی
نوێ
دێتە کایەوە و
پاشان
کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
لە
ئاکامی کۆمەڵێک
شۆڕش
و
وەرچەرخان
دەڕووخێ.
ئینجا
زەمینەی لەدایکبوونی پێکهاتەیەکی
مێژوویی
نوێباو
بە
ناوی
سۆشیالیزم
ئامادە
دەبێت.
مارکس
لە
دوایین
پلانەکەی
لەمەڕ
سیستەمی خاوەندارێتی،
باس
لە
سێ
قۆناغی دیاریکراو دەکات:
یەکەم
، قۆناغی
بەدەر
لە
چینایەتی
سەرەتایی
کە
تێیدا
هیچ
جۆرە خاوەنداریەتیەکی
تایبەتی
لە
ئارادا نەبووە و
کۆمەڵگە
بە
شێوەی ڕاوچییەتی بەڕێچووە (کۆمۆنی
سەرەتایی
).
دووهەم
، قۆناغی چینایەتی
کە
بەرە
ــ
بەرە
چینی
جۆراوجۆر
لەسەر
بنەمای
چۆنیەتی
کەڵک
وەرگرتن
لە
زەوی
پێکهاتن
.
کۆمەڵگە
لێرەدا
بە
چوار
چینی
تایبەت
دابەش
دەکرێت: (1) کۆمەڵگەی کەونارا
کە
هەمان
سیستەمی کۆیلەدارییە (
بۆ
وێنە
لە
ڕۆمای کۆندا). (2)
کۆمەڵگە
ئاسیاییەکان
کە
لە
وەڵاتانی
ئاسیایی
لەسەر
بنەمای کۆجێیی
دەسەڵات
لە
دەستی
ئیمپراتۆر
یان
فەرمانڕەوا
بەڕێوە
چووە. (3)
کۆمەڵگە
دەرەبەگایەتییەکان
کە
بە
پێچەوانەی وەڵاتانی
ئاسیایی
، کۆجێیی
دەسەڵات
لە
ئارادا نەبووە
بەڵکوو
دەسەڵات
بە
شێوەیەکی
بەربڵاو
لە
لایەن
میرنشینەکانەوە
بەڕێوە
چووە. (4) کۆمەڵگەی
سەرمایەداری
کە
لە
هەناوی سیستەمی دەرەبەگایەتییەوە
بەدی
هات
،
لەم
کۆمەڵگەیەدا گرنگترین
جۆری
خاوەندارێتی
لە
کۆمپانیا پیشەسازییەکاندا
بەرچاو
دەکەوێ و کەرەستەی بەرهەمهێنانیش تەکنۆلۆجی نوێیە.
سێهەم
، قۆناغی
بەدەر
لە
چینایەتی کۆمۆنیستی
کە
بە
باوەڕی
مارکس
لە
ناخی کۆمەڵگەی سەرمایەدارییەوە لەدایک
دەبێ
کە
ئەویش
لە
ڕاستیدا بەرهەمی
ناتەبایی
نێوان
خەسڵەتی
کۆمەڵایەتی
بەرهەمهێنان
و خاوەندارێتی تایبەتییە.
مارکس
بۆ
ڕاگواستن
لە
قۆناغی سەرمایەدارییەوە
بەرەو
سۆشیالیزم
،
باس
لە
قۆناغێکی
میانە
بە
ناوی
«
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا» دەکات
کە
تێیدا
چینی
کرێکار
، دوای دامەزرانی
دیکتاتۆریەتی
خۆی
، چینەکانی
دیکە
وەلا
دەنێ و
بە
پیادەکردنی سیستەمی سۆشیالیستی،
هەموو
خەڵکانی
کۆمەڵگە
دەبنە «
کرێکار
» و
ئینجا
جیاوازییەک
لە
نێوان
کاری
دەستی
و فیکری و
شار
و
دێهات
نامێنێت.
ئەم
بەشە
لە
بۆچوونەکانی مارکس،
چەندین
جار
لە
لایەن
لایەنگرانییەوە پێداچوونەوەی بەسەردا
کراوە
تەنانەت
لە
کۆنگرەی 22 ی حیزبی کۆمۆنیستی فرەنسا، مەسەلەی «
دیکتاتۆری
پرۆلتاریا»
ڕەت
کرایەوە.
تاکوو
پێش
هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت و ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
لە
ساڵی 1991،
سێ
ــ یەکی حەشیمەتی
جیهان
لە
ژێر
دەسەڵاتی
ئەو
ڕژێمە سیاسیانەدا
بوون
کە
سەرلەڕەهنی ئەندێشەکانی مارکس
بوون
. کاردانەوەی مارکس،
جیاواز
لە
جیهانی
ئەندێشە
، بەستێنی کۆمەڵناسی و
فەلسەفە
و
ئابووری
و تیۆری کولتووریشی گرتۆتەوە.
12
13
14
15
16
17
18