جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێسانامەی نەتەوە یەکگرتووەکانە. ئەم جاڕنامە بریتیەلە ئامانج و پرەنسیپ و یاسا و ڕێساکانی پێویست بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان کە پێکهاتووە لە یەک پێشەکی، 111 بەند و یەک پاشەکی حەفتا بەندی کە پەیوەستە بە دادگەی نێونەتەوەیی داد. جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕێکەوتی 24/10/1945 لەپاش پەسندکردنی دەوڵەتانی چین، فرەنسا، بریتانیا، سۆڤیەتی پێشوو، وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و زۆرینەی وەڵاتانی ئەندام، گەیشتە قۆناخی جێبەجێکردن.

منشور ملل متحد

United Nations charter

ئەم سەندوقە لە ساڵی 1976 بە شێوەیەکی ئارەزومەندانە بۆ ماوەی دە ساڵ بۆ ژنان دامەزرا بەڵام دواتر لە ساڵی 1985 ناوی گۆڕا بە سەندوقی گەشەی ژنانی نەتەوە یەکگرتووەکان. ئەم سەندوقە بە ژنانی دەستەنگ و کەمداهاتی وەڵاتانی ڕووەوگەشەسەندن یارمەتی دەگەیەنێت و ناوەندەکەشی لە شاری نیۆیۆرکی سەر بە وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە.

صندوق توسعه زنان ملل متحد

United Nations Development Fund for Women

ملت

Nation

زاراوەی نەتەوە، دیاردەیەکی مێژوویی ـــ سیاسی لە ئەژمار دێت کە لەگەڵ زاراوەی دەوڵەتی نەتەوەدا نزیکایەتیان هەیە. دەرکەوتنی ئەم زاراوە بە واتا نوێکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەژدە. پێش ئەو سەردەمە ئایین و ئایینزا، هێڵی جیاکەرەوەی نەتەوەکان لەیەکتر بووە.
نەتەوە یەکینەیەکی گەورەی مرۆڤییە کە لە نێوان کولتوور و هۆشیارییەکی هاوبەشدا گرێبەستێک سازدەکات. پێناسەیەکی دیکەی ئەم زاراوە بریتییە لە کۆمەڵگەیەکی هاوڕەگەز کە خاوەنی پێشینەیەکی مێژوویی یەکسان و بەرژەوەندیەکی هاوبەش و زمانێکی یەکگرتووبێت. لە ڕابردووی ئیمپراتۆریەتەکاندا خێڵ و عەشیرەت و دەوڵەت ـــ شار ەکان، گرنگترین یەکینەی ژیانی سیاسی پێک دەهێنا بەڵام ئیمرۆکە چەمکی نەتەوە، لە بەراورد لەگەڵ زاراوەگەلێکی وەک هۆز و عەشیرەت و شاردا چەمکێکی ئاڵۆز لە ئەژماردێت و لەبارەی ڕەگەزەکانی ئەم پێکهاتە بیروبۆچوونی جوداجودا لە ئارادایە. بیرمەندانی سیاسی ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی نەتەوە دەگەڕێننەوە بۆ بەدیهاتنی ڕێکخراوەیەکی سیاسی یەکگرتوو، کولتوور و زمانێکی هاوبەش و پێشینەیەکی مێژوویی هاوبەش.
شۆڕشی فرەنسا، ژێرخانێکی فیکری و سەرچاوەیەکی گرینگ لە ئەژماردێت بۆ سەرهەڵدانی یەکەمین بیرۆکەی چەمکی نەتەوە بە مانا نوێکەی. لەم بارەوە نەریتی شۆڕشی فەرەنسی بەپلەی یەکەم هۆکاری بەڕێکخراوەیی کردنی سیاسی بە گرینگ دەزانێ و ڕەگەزەکانی دیکە بە پلەی دوایی ناوبردە دەکات. کەواتە لەم ڕوانگەوە بەدیهاتنی نەتەوە، پێشوەخت پێویستی بە دامەزرانی دەوڵەت هەیە و چەمکی دەوڵەت و بەڕێکخراوەیی کردنی سیاسی بە شێوەیەکی لۆژیکی و گونجاوی مێژووییەوە، دەبێ لە پێشتر بێت.
لە ڕوانگەی کولتوورییەوە، سەرهەڵدانی نەتەوە پەیوەستە بە هۆکاری فەرهەنگی و زمان. لەم بابەتەوە فیختە و نوفالیس، نووسەرانی ئەڵمانی پێیانوایە کە مرۆ بەپێی سروشت لە نێوان نەتەوەکان دابەش کراوە نەک بەهۆی دەوڵەتەکان. زمان، تایبەتمەندی سەرەکی شوناسی نەتەوەیی لە ئەژماردێت کە هەڵگری نەریت و هێما و ئەفسانە و کولتوور و مێژووی هاوبەشی ئەتنیکییە. ئەزموونی مێژوویی گەلان پیشانی داوە کە پێوەندی ڕاستەوخۆ لە نێوان پێکهاتنی زمانی ئەدەبی و دەرکەوتنی هۆشیاری نەتەوەیی و ناسیونالیزم هەیە. بێندیکت ئەندەرسۆن پێیوایە کە زمانی ئەدەبی لە هەندێ وەڵاتی ئەورووپادا ڕێگەی بۆ دەرکەوتنی هۆشیاریی نەتەوەیی و ناسیونالیزم و پێکهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆش کرد.
ئێرنێست ڕێنان، مێژوونووسی گەورەی فەرەنسی لە وتارێکدا کە لە ساڵی 1882 لە زانکۆی سۆربۆن پێشکەشی دەکات بە تێروتەسەلی پێناسەی نەتەوە دەکات کە لێرەدا چەند دێڕێکی دەهێنمەوە. «نەتەوە ڕۆحێکە. پرەنسیپێکی ڕۆحییە. دوو شت ـــ کە لە ڕاستیدا هەر یەکن ـــ ئەو ڕۆحە یان ئەو پرەنسیپە ڕۆحیانەت پێکدەهێنن: یەکیان ڕیشەی لە ڕابردوودایە، یەکیان لە ئێستادا. یەکیان خاوەنداریەتێکی هاوبەشە، خاوەنداریەتی میراتێکی دەوڵەمەندی بیرەوەرییەکان. ئەوی دیکەشیان ڕەزامەندی ئێستا و ئەمڕۆیە، ئاواتی پێکەوە ژیان، ویست و ئیرادەی بەزیندووڕاگرتنی بایەخی ئەو میراتەی بە شێوەیەکی دابەش نەکراو بۆ مرۆ ماوەتەوە. نەتەوە، وەک تاکەکەس ترۆپکی ڕابردوویەکی دوور و درێژی کۆشش و هەوڵدانە، بەختکردن و لەخۆ بووردنە… نەتەوە نیشانەی ڕابردوویەکە، لەگەڵ ئەوەشدا لە ئێستادا پوختە کراوە بە هۆی ڕاستییەکی ئاشکرا و هەستپێکراوەوە واتە پێملبوون بە ئاواتێکی ڕاشکاوانە بۆ درێژەپێدان بە ژیانێکی هاوبەش». هەندێ لە بیرمەندان، ڕەگەزی ئایینیش بە پێکهاتەی نەتەوە زیاد دەکەن بەڵام هەندێکی دیکە ئەمە ڕەتدەکەنەوە و دەڵێن پەیڕەوانی ئایینێک دەتوانن لە چەندین نەتەوەی جۆراوجۆر پێک بێن. هاوسۆزی بۆ وەڵات یا قەڵەمڕەوێکی جوگرافیاییش، بە فاکتەرێکی بەهێزی دروستبوونی نەتەوە و یەکگرتنی گەلانی جۆراوجۆری وەڵاتێک دادەنرێت.

نَوه، نَواده، نَواسه.

نەوە، ڕۆڵەزا، توخم. [تۆرەمە، بەرە]

نَبیرَة، نَسل، نَشأ.

نژاد، نسل
نواده

وەچەی گیانلەبەر

تۆرەمە، ڕەگەز
فرزندەی فرزەند

نەبییره٬ نەڤیچرک٬ نەڤیچییرک. – پەرست: ئەوەی نەتەوەی خۆی تا ڕادەی نزیک لە پەرستن خۆش بوێ. نەتەوەپەروەر. – یەکگرتووەکان:ڕێکخراوی جیهانی نەتەوەکانە

لە ساڵی 1967 لە لایەن وەڵاتانی ئەندونیزیا و تایلەند و سەنگاپور و فیلیپین و مالیزیا لە بانکۆک بە ئامانجی کرژکردنەوەی پێشکەوتنی ئابووری و سەقامگیریی ناوچەکە دامەزرا.

اتحادیەی ملتهای آسیای جنوب شرقی

(ASEAN) Association of South-East Asiatic Nations

دامەزرێنی ڕێکخراوەیەکی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری لە کۆنفرانسی وەزیرانی پەروەردەی هاوپەیمانان لە شەڕی جیهانی دووهەم لە لایەن دەوڵەتی بەریتانیا پێشنیاز کرا. ئەم ڕێکخراوە کە یەکێکە لەناوەندە پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان لە ساڵی 1945 بەمەبەستی هەنگاونان لە پێناو ئاشتی و ئاسایشی جیهان لەڕێگەی هاریکاری نێونەتەوەیی بە کەڵکوەرگرتن لە پەروەردە و زانست و کەلتوور دامەزراوە، بە چەشنێک کە لە هەموو شوێنێک ستایشی عەداڵەت و سەروەریی قانوون و مافی مرۆڤ و ئازادییە سەرەکییەکان مسۆگەر بکات. ناوەندی یۆنسکۆ لە پاریسە.
چالاکییەکانی یونسکۆ لە 8 تەوەری سەرەکی پێکهاتووە:
1) پەروەردە، (مەحفکردنەوەی نەخوێندەواری، بردنەسەرەوەی ئاستی پەروەردە، ڕێزگرتن لە مافی مرۆڤ لەڕێی پەروەردە و دابینکردنی زانیاری بۆ گەشەپێدان بەشێوازەکانی پەروەردە) .
2)) زانستی سرووشتی، (هاوکاریکردنی زانایان و هاندان بۆ ئاسانکاری لەمەڕ فێربوونی زانست) .
3) زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (هاندان بۆ ناساندنی کۆسپ و تەگەرە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانی بەردەم پەرەسەندن، بۆ وێنە جیاوازی ئایینی و نەژادپەرستی) .
4) چالاکییە فەرهەنگییەکان، (پەرەپێدان بە دانوستانی کەلتووری لەنێوان ئەندامانی ڕێکخراوە و ڕووخستنی ئاسەوارە هونەری و ئەدەبی و فەلسەفییەکان) .
5) سازدانی پێوەندی نێوان کەسایەتییەکان، (کۆکردنەوەی زانیاری لە بواری دەرفەتی ئیشوکار و خوێندن لە دەرەوە و سەفەری دۆستانە) .
6) پێوەندی گشتی، (ئاگەدارکردنەوەی هەمووان لە چالاکییەکانی یونسکۆ و ڕووداوە گرنگەکانی بواری پەروەردە و زانست و کەلتوور و یارمەتیدان بە جەماوەر بۆ فێربوونی زانست) .
7) تازەگەریی، (دابینکردنی پارە و کەلوپەل بۆ کتێبخانە و فێرگەکان و ناوەندە زانستییەکانی ئەو وەڵاتانەی لە شەڕدا وێران بوون یان دواکەوتوون) .
8) یارمەتی تەکنۆلۆجی، (دابینکردنی کەسانی پسپۆڕ لە بوارە گرنگەکانی پەروەردە، ڕاهێنانی مامۆستایان، پەروەردەی تەکنۆلۆجیکی و لێکۆڵینەوە و هاوڕایی زانستی لەگەڵ ئەندامانی یونسکۆ بو نەهێشتنەوەی نەخوێندەواریی و دروستکردنی خوێندنگە و …)