شناسین. [ناس کردن]

عِرفَة، مَعرِفَة، عِرفان.

شناختن

بینینی شتێک و شارەزایت لێی بەڕەنگێک بۆ جارێکی تر جیای بکەیتەوە لە شتی تر

ناس کردن

التعرف

Recognition

بازشناختن

دووبارە ناسینی شتێک کە لەمەوپێش ناسیبێتت

دوای دووری ناس کردن

De facto

لە پێوەندی نێودەوڵەتیدا بە مانای پەسندکردنی دەوڵەتێکە لە لایەن دەوڵەتێکی دیکە و کردنەوەی سەری پێوەندی و پابەندی دوولایەنە لە نێوانیان بۆ ماوەیەکی دیاریکراو یا بێ سنوور. دووفاکتۆ لە ڕوانگەی یاسا نێودەوڵەتییەکاندا بە دوو جۆر دێتە ئاراوە:
1) ناسینەوەی واقیع کە بریتییە لە دان پێدانان بە هەبوونی دەوڵەت یان وەڵاتێکی نوێ، لەگوێن دەوڵەتێکی سەربەخۆ و بتوانێ بۆ بەکارهێنانی هێز و دەسەڵات لە قەڵەمڕەوی وەڵاتەکەی خۆیدا. ئەم جۆرە ناسینە، بەری تەسکە چونکە ئاستی پێوەندییەکان لە دۆخێکی نزمدا دەمێنێتەوە و پێوەندی دیپلۆماسی لە نێوانیاندا ناکرێتەوە.
2) ناسینەوەی قانوونی de jure کە بریتییە لە ناسینی دەوڵەت یان وەڵاتێکی نوێ، لەگوێن دەوڵەتێکی سەربەخۆ و بەتوانێ لە بەکارهێنانی هێز و دەسەڵات لە قەڵەمڕەوی وەڵاتەکەی خۆیدا و ڕاپەڕاندنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانی خۆی. ئەم جۆرە ناسینە، کۆی پێوەندی دیپلۆماسی و پارێزراویی نوێنەرانی سیاسی لەخۆدەگرێ.

دوفاکتو/ شناسایی

(ناسیونالیست - nasyûnalîst)

نەتەوەخواز، نەتەوەیی، نەتەوەپەروەر.

(ناسیونالیسم - nasyûnalîsm)

نەتەوەپەروەری، ناسیونالیزم، نەتەوەخواز، میلل‍ەت پەروەری.

ناسیونالیسم

Nationalism

ناسیۆنالیزم لە وشەی nation بە واتای نەتەوە وەرگیراوە کە ئەویش لە ڕیشەی لاتینی nasci بە مانای لەدایک بوون سەرچاوەی گرتووە. بە گشتی بە لایەنگرانی بیروباوەڕێک دەگوترێ کە پشتگیری لە دابونەریتە نەتەوەییەکانی خۆیان دەکەن تاکوو خاوەنی یەک زمان و فەرهەنگ و ئایین بن و لە قەڵەمڕەوی یەک وەڵاتدا بژین. ناسیۆنالیزم لە قامووسی یاسای نێودەوڵەتیدا بریتییە لە فەلسەفەیەکی سیاسی کە پێیوایە دەبێ نەتەوە، یەکەم هۆکار بێت بۆ پێناسەکردن و دامەزراندنی دامودەزگە سیاسییەکان بە تایبەت وەڵاتەکان. لەم ڕوانگەوە ناسیۆنالیزم دەبێتە هۆی دامەزرانی وەڵاتێک یا بە ڕەسمییەت ناسینی مافە نەتەوەییەکانی گرووپێکی تایبەت لە ئاستی نێونەتەوەییدا.
ئەم زاراوە کە ڕاستەوخۆ دەلالەتێکی سیاسی لەخۆ دەگرێ، لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدە و سەرەتاکانی سەدەی نۆزدە، جێی خۆی لە زمانە ئەورووپییەکاندا کردەوە. بە درێژایی سەدەی ڕابردوو هەوڵ و دەوڵێکی زۆر دراوە بۆ پێناسە کردنی ئەم زاراوە کەچی هێشتاکە مانایەکی هەمەلایەن و شیاو بۆ ئەم زاراوە بەدەستەوە نەدراوە.
هەندێ لە زانایانی سیاسی پێیان وایە کە ناسیۆنالیزم دیاردەیەکی کۆن و مێژووییە کە لە سپێدەی دروستبوونی کۆمەڵگە و بەرەبەیانی مێژووەوە سەری هەڵداوە. بۆ کۆڵینەوە لە ڕیشەکانی ناسیۆنالیزم، زۆربەی نووسەران ئاماژە دەدەن بە چەشنێک هۆشیاری و هەستێکی نەتەوەیی کە لە نێوان گەلانی یۆنانی و کەلیمی لە ئارادا بووە. ناسیۆنالیزمی یۆنانی بە دابەشکردنی مرۆڤ بە «یۆنانی و بەربەر» ، بەرجەستەتر بوو لە ناسیۆنالیزمی کەلیمی کە مرۆڤی بە «جوولەکە و بتپەرست» دابەش ئەکرد. نەتەوەی بەرجەستە لای یۆنانییەکان ڕەنگی ئایینیی لێ نەنیشتبوو بەڵام لای جوولەکەکان، نەتەوەی باڵا ڕواڵەتێکی تەواو ئایینی هەبوو. یەکەم جار لە سەدەی پێنجەمی پ.ز، سۆفیستەکان لە بەرانبەر ناسیۆنالیزمی توندڕەودا دەنگیان هەڵبڕی. دواتر «رواقیون» لە ڕێبازە فەلسەفییەکەی خۆیاندا لەسەر جیهانی بوونی مرۆڤ و نەبەستنەوەی بە کیانێک یان نەتەوەیەکی تایبەتەوە جەختیان دەکرد.
سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی نوێ وەک بزاوتێکی جڤاکی دەگەڕێتەوە بۆ بزووتنەوەی «پیوریتەنەکان»ی بریتانیا لە نیوەی یەکەمی سەدەی 17. لەمەوپێش، نووسەرانێکی وەک «ماکیاڤللی» و «جان بودن» بەرهەمە ناسیۆنالیستیەکانی خۆیان تەنها بۆ پاشایان و میران دەنووسی. پیوریتەنەکان ئامانجی خۆیان لە سەر بنەمای ناسیۆنالیزمی کەلیمی و ئامۆژگارییەکانی «عهد عتیق» دارشتبوو. خۆشیان بە «خەڵکانێکی ناوازە» دەزانی کە ئەرکی بڵاوکردنەوەی ئەم ڕێبازەیان پێ سپێردراوە. ئەوان لە یەکەم هەنگاودا دەستیان دایە نووسینی یاسایەکی بنەڕەتی بۆ بریتانیا و داوایان لە جەماوەر کرد کە گوێی بۆ ڕادێرن تاکوو هەست بە یەکیەتی بکەن و یەک بگرن. ئەم بزاوتە بووە هۆی لەناوچوونی پێوەندییە بنەماڵەیی و ناوچەییەکان و نەهێشتنەوەی ملکەچی بە پاتشا و پاپاکان کە ببوە لەمپەرێک لە نێوان تاک و نەتەوەدا.
پەیمانی وێستفاڵی و شۆڕشی مەزنی فرەنسی دوو هۆکاری سەرەکی بوون کە لە سەر ناوەرۆک و قەبارەی ناسیۆنالیزمی هاوچەرخ کاریگەرییان دانا. یەکەمیان لەسەر دەرکەوتنی سیستەمی نوێی بەرێوەبردنی وەڵات و ئەوی دیکەش، بەخشینی ناواخنی جڤاکی بە ڕواڵەتی ناسیۆنالیزم و دەوڵەتەکانی چاخی نوێی بۆ دەوڵەتی نەتەوە گواستەوە. شۆڕشی فرەنسی لە دوو لاوە لە سەر ناوەرۆکی ناسیۆنالیزمی سەدەکانی هەژدە و نۆزدە کاریگەری دانا: یەکەم، بە ئاڕاستەکردنی تێزی دەسەڵاتی خەڵکی لە لایەن «ڕۆسۆ» وە چەمکی نەتەوە لە شەخسی پاتشاوە گواسترایەوە بۆ خەڵکی ئاسایی و ناسیۆنالیزمی نوخبەپەروەر و حکوومەتی ڕەهای سەدەی حەڤدە، بوو بە ناسیۆنالیزمی دیموکراتی و دابەشکراوی سەدەی هەژدە. دووهەم، بیروبڕوا سکۆلاریستیەکانی سەرەتای ڕێنسانس کە ماوەیەکی درێژ لە ژێر کاریگەریی بزاوتی ڕیفۆرماسیۆندا بوو، بۆ جارێکی دیکەش لە لایەن شۆڕشگێڕان زیندوو کرایەوە و سەرەنجام نەریت و هێما ئایینی و گەردوونییەکان جێی خۆیان دا بە نەریت و کەلەپووری نەتەوەیی. بە هۆی پەرەسەندنی ناسیۆنالیزم و بەهێز بوونی لە ئەورووپادا سەدەی نۆزدە بە «سەدەی ناسیۆنالیزم» ناوبردە کراوە.
ناسیۆنالیزمی سەدەی نۆزدە، ئایدیۆلۆژیای سیاسییە ڕاستڕەوەکان و چینە باڵادەستەکانی کۆمەڵگە ئەورووپییەکان بووە و چەمکی نەتەوەش لەم چاخەدا تەنها بۆ ئەم تاقمە مومتازە بەکار دەبرا. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە لە یەک شوێندا لە بەرانبەر سۆشیالیزم، شیر و تیری نیشان داوە ئەویش لە بزووتنەوەیەکی جیهانی کە هەموو کرێکارانی پیشەسازیی و جووتیارانی هەژاری لەخۆ دەگرت.
یەکێکی دیکە لە تایبەتمەندییەکانی ناسیۆنالیزمی ئەم چاخە، سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی کولتووری بووە کە ڕەگوڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ بزاوتی «رۆمانتیزم» و بزووتنەوەی مێژووگەرێتی ئەڵمانیا و بیرمەندانێکی وەک «هێردێر» و «فیختە».
بڕەوپێدان بە بیرگەلێکی دەسکردی وەک باڵادەستی ڕەگەز و زمان و یەکپارچەکردنی زمان و «پەروەردە» و بەهێزکردنی سنوورەکان و تۆقاندنی خەڵک بە دوژمنێکی دەرەکی و هەروەها ئافراندنی پاڵەوانان و داهێنانی نیشانە و هێماگەلێکی وەک سروودی نەتەوەیی و ئاڵای نەتەوەیی بووە هۆی سەرڕێژبوونی هەستوسۆزی «ڕۆمانسییانە»ی جەماوەر.
لە سەدەی بیستەمدا ناسیۆنالیزمی ئەورووپی یەکێک لە پاڵپشتە سەرەکییەکانی فاشیزم و جووڵانەوە تۆتالیتارییەکان بووە و هەروا پاڵنەرێکی بەهێزیش بووە بۆ ڕاپەڕینی خەڵکی وەڵاتانی داگیرکراو بەدژی داگیرکەران و بۆ کەمایەتییە نەتەوەییەکانیش لە بەرانبەر فشار و زۆری دەوڵەتە ملهوڕەکان هاندەر بووە. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە بە «ناسیۆنالیزمی پۆزەتیڤ» لە قەڵەم دراوە کە پتر لە نێوان ئەو وەڵاتانەی کە لە ژێر دەسەڵاتی کۆڵۆنیایی و ئیمپریالیستیدا ژیاون دەبیندرێ.
پاش کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووهەم، بۆ یەکەمین جار مێژوو کەوتە ناو قۆناغێکەوە کە تێیدا ڕێبازە ناسیۆنالیستیەکان بوونە فاکتەرێکی گەورە و بەرچاو. ناسیۆنالیزم، بەتایبەت لە ئاسیا و ئەفریقا بە خێرایی پەرەی سەند. لە ماوەی کەمتر لە 25 ساڵ پاش دامەزرانی نەتەوەیەکگرتووەکان، ژمارەی ئەندامەکانی لە 51 نەتەوە گەیشتە 117 نەتەوە.
ناسیۆنالیزم، جۆرە هۆشیارییەکی کۆمەڵایەتییە بە مانای دڵبەندی بە نەتەوەیەک. ئەم هۆشیارییە پێی دەگوترێ «هۆشیاری نەتەوەیی». هۆشیاری نەتەوەیی، هەستی هاوخەمی و یەکگرتوویی بەدی دەهێنێت کە سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ هاوبەشی زمان و بایەخی ئەخلاقی، ئایین، ڕەگەز، ئەدەب، نەریتی کۆن، مێژوو، هێما و ئەزموونی هاوبەش. ناسیۆنالیزم هەروەها بەرپرسیارییەک لە بەردەم چارەنووسی نەتەوەیی و ئەمەگداری بە نیشتمان سازدەکات کە بەهێزترە لە وەفاداری بە خێزان. کەواتە خیانەت کردن بە وەڵات و«دەوڵەتی نەتەوەیی» لەگوێن خیانەت بە نەتەوە دێتە ئەژمار. ناسیۆنالیزم، تاکەکەس لە بەرانبەر داواکارییە نەتەوەییەکان (وەک پاراستنی سەربەخۆیی یان خەبات بۆ وەدەستهێنانی) یان هەوڵدان بۆ خۆشگوزەرانی و سەربەرزی نەتەوەکەی گاڵ دەدات و ئەو بە لێپرسراو دەزانێت.
بە گشتی ناسیۆنالیزم، ئایدیۆلۆژیایەکە کە «دەوڵەتی نەتەوەیی» وەک باڵاترین شێوازی پێکهاتەی سیاسی لە قەڵەم دەدات. گەشەکردنی ناسیۆنالیزم پەیوەستە بەو ساتەوەختە مێژووییەی کە تێیدا نەتەوەکان بوون بە یەکینەیەکی سیاسی سەربەخۆ و بنەمای «حاکمییەتی نەتەوەیی» پەسند کرا. لەبەر ئەوەی هەر نەتەوەیەک خاوەنی کیانێکی تایبەتە، وەفاداری و گیانبەختکردن لە پێناوی ئەو خاکەدا یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی ناسیۆنالیزم لە ئەژمار دێت.
لە بەرانبەر ناسیۆنالیزمدا زاراوەی ئینتەرناسیۆنالیزم، هاتۆتە ئاراوە کە ئەویش لە سەر بەرژەوەندی نەتەوە و ئەتنیکی جیاواز بە تێکڕایی جەخت دەکات. ئەگەرچی بیرۆکەی ئەنتەرناسیۆنال و تیۆری خەباتی چینایەتیش بڕەوی پەیدا کردووە بەڵام ئێستاش ناسیۆنالیزم وەک بەهێزترین وزەی سیاسی جیهانی هاوچەرخ لە ئەژمار دێت.
ناسیۆنالیزم وەک ئایدیۆلۆژیایەک بە چەند شێوازێک دابەش دەکرێت کە بریتین لە:
1ــ ناسیۆنالیزمی لیبرال: هەندێ لە سۆشیالیستە ڕیفۆرمخوازە نوێباوەکان یا لایەنگرانی بازاڕ، ناسیۆنالیزم وەک زمانێک پەسند دەکەن. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە پتر لە بەها و بایەخە سەرەکییەکانی لیبرالی داکۆکی دەکات. لە زۆر بابەتەوە، «چواردە مادەی ویلسۆن» کە پاش شەڕی جیهانی دووهەم بڵاو کرایەوە، پێناسەی ناسیۆنالیزمی لیبرالی دەکات. ناسیۆنالیزمی لیبرالی ڕێز لە ماف و ئازادی گەلانی دیکە دەگرێ و گرنگی پێ دەدات. هەر بۆیە ئەو وەڵاتانەی کە پەیڕەویی لەم ڕێبازە دەکەن، وێڕای بەهەند گرتنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی خۆیان، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش هاوکاری وەڵاتانی دیکەش دەکەن و ڕێز لە بەها و پرەنسیپە نێودەوڵەتییەکان دەگرن.
2ــ ناسیۆنالیزمی کۆنەپارێز و سەربە نەریتی کۆن: ئەم قوتابخانە ناسیۆنالیستییە لە داڕشتنی بنەماکانی ناسیۆنالیزمی کولتووریدا کاریگەری زۆرری هەبووە. بە باوەڕی کۆهن پلامناتز، ئەم ناسیۆنالیزمە لەگەڵ چەمکە کولتووریی و ڕۆژهەڵاتییەکاندا پێوەندی و نزیکایەتی هەیە. بەم پێیە دابونەریتە کۆنەکان سەرلەنوێ پیادە دەکرێنەوە. پاڵنەری سەرەکی ئەم ئەندێشە، دژایەتی کردن بوو لەگەڵ چاخی ڕۆشنگەری.
3ــ ناسیۆنالیزمی توندڕەو: ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە نەتەوەیەک لە نەتەوەکانی دیکە بە باڵاتر دەزانێ، هەر بۆیە بەرژەوەندییەکانی ئەو نەتەوە لە سەرووی نەتەوەکانی دیکە دادەنێ و لە ڕاستیدا پەڕگیرییەکی نالۆژیکی ڕەگەزی و نەتەوەییە کە دەستدرێژی کردن بۆ سەر نەتەوەکانی دیکەش بە ڕەوا دەزانێ. نموونەی ئەم ناسیۆنالیزمە، ڕژێمەکانی ئەڵمانیا و ئیتالیا بوون بەر لە جەنگی دووهەمی جیهانی.
4ـــ ناسیۆنالیزمی سیاسی: مەبەست ئەوەیە کە هەر وەڵاتێک لە چوارچێوەی سنوورەکانی خۆیدا ئازاد و سەربەخۆ بێت و هەر ڕژێم و حکوومەت و یاسایەکی پێویست بێ بۆ خۆی دەستنیشانی بکات. ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە لە چاو سەدەی نۆزدەهەم لاوازتر بووە و ئەمڕۆ گەلان و وەڵاتانی بچووک هەوڵ دەدەن لە چوارچێوەی یەکێتییە ناوچەییەکاندا یەکبگرن، وەک یەکێتی ئەورووپا و کۆمکاری عەرەب.

ناسیونالیسم کردی

Kurdish Nationalism