تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



سەرچاوە: گۆڤەند و زنار
حکمیت
[مص. ج‍ ]
(هەکەمییەت - hekemîyet)
داوەری کردن لە نێوان دوو یان چەن کەسێکدا، ناوبژیکردن.
سەرچاوە: گۆڤەند و زنار
حکومت
[مص. ع ]
(هوکومەت - hukûmet)
فەرمانڕەوانیی کردن، بەڕێوەبردنی کاروباری کۆمەڵایەتی و سیاسی مەردم.
حکومەت
آرَنگی، داوری، دادگری، فرمان¬داری، فرمان¬دهی، فرمان¬فرمایی، دادستانی، دادرسی، کُنارنگی.
حکومەت
کاربەدەسی، کاربڕی، دادڕەسی. [فەرمانڕەوایی، داوەری]
حکومەت
حُکُومَة، قَضاوَة، اَمارَة، ولایَة.
حکوومەت + میریی
وشەکە بە مانای فەرمانڕەوایی و حوکمکردنە، بەڵام لە زاراوەی سیاسیدا بریتییە لە کۆمەڵە ڕێکخراوەیەکی کۆمەڵایەتی کە بۆ دیاریکردنی پێوەندی چینە کۆمەڵایەتییەکان و پاراستنی سامانی کۆمەڵگە بەدی دێت. چەمکی حکوومەت بە نیسبەت دەوڵەت، چەمکێکی عەینی و بەرچاوترە. ئەرکە سەرەکییەکانی حکوومەت، دانانی یاسا و پیادەکردنییانە. جیاواز لەمانەش حکوومەت و دەزگە حوکومییەکان، ئەرکی پەرەسەندن و خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتییان لە ئەستۆدایە.
ڕێکخراوە حوکومییەکان، لە کۆمەڵگەی سەرەتاییدا بەدی ناکرێن چونکە ئەم جۆرە کۆمەڵگەیە بەهۆی تێک تەنراوی و تێکەڵاوی کۆمەڵایەتی، بێڕێوشوێنی ڕێکخراوە یان کەسێکی تایبەت ڕەفتار دەکات. کۆمەڵگەی سەرەتایی لەبەر ئەم هۆیانەی خوارەوە پێویستی بە حکوومەت نەبووە:
1ــ گرووپێکی بچووکە.
2ــ خاوەنداریەتی گشتی لە ئارادا نەبووە.
3ــ کۆنەپەرست بووە.
بەڵام حکوومەت لەم چاخەدا جیاوازە و ڕۆژبەرۆژ بەرەو ئاڵۆزبوونی زیاتر ئەچێت و ئەرک و تەوزیمی گەورە و بەربڵاوی لێ زیاد بووە. لەم بارەوە سێ هۆکار دەور ئەبینن کە بریتین لە:
1ــ بەرفرەوانی خاک و زێد: بەهۆی زیادکردنی قەڵەمڕەوی هەندێ لە دەوڵەتەکان و یەکگرتنی نەتەوەی جۆراوجۆر لە وەڵاتەکەدا دەوڵەتانێکی بەرفرەوان دروست بوون.
2ــ ئاڵۆزبوونی ژیانی کۆمەڵایەتی: ئەمڕۆکە، ئەو دەوڵەتانەی کە تەنیا لە یەک نەتەوە پێکهاتبن واتە کۆمەڵگەیەکی هاوکووفیان ببێت کە خاوەنی بەرژەوەندی و زمان و مێژووی هاوبەش بێت بە دەگمەن هەڵدەکەون. هەندێ لەم دەوڵەتە تازەپیاکەوتووانە، خەڵکانێکی زۆریان لەخۆ گرتووە کە لە باری ڕەگەزی و ئەتنیکی و ئاینییەوە، جیاوازی زۆریان پێکەوە هەیە.
3ــ گۆڕانی هەمیشەیی: کۆمەڵگەی ئەم سەردەمە، لە سێبەری تەکنۆلۆجیەوە هەمیشە لە حاڵی گۆڕان و نوێبوونەوەدایە و ئەم تازەبوونەوە بۆ حکوومەتەکان ئەستەم و دژوارە.
ئەم هۆکارانە بۆتە هۆی ئەوەیکە ئەرکی دەوڵەتەکان لە بەرانبەر کیشەکان ئەستەم بێت، بە چەشنێک کە حکوومەتانی ئەم سەردەمە ناتوانن وەکوو حکوومەتەکانی پێشوو بە سانایی ژیانی خەڵک خۆش بکەن و ئاسایشی کۆمەڵگە مسۆگەر بکەن. یەکێک لەو مەترسییانەی کە ڕێوشوێنی کۆمەڵایەتی لە دەوڵەت ئەشێوێنێ، شۆڕش و لادان لە دابونەریتە کۆمەڵایەتییەکانە. لەم ڕووەوە بەهۆی ئاڵۆزیی کاروباری حکوومەتی ئەم سەردەمە، ژمارەی ڕێکخراوە و بەڕێوەبەرانی دامودەزگە ئیدارییەکان ڕوو لە زیادبوونە و کۆمەڵگە بۆتە دیلێکی بەر دەستی بۆرۆکراسییەتەوە.
چەمکی حکوومەت ئەگەر لەگەڵ ئاوەڵناوێک بەکار ببرێت، ئەوە بۆ دیاریکردنی جۆری ڕژێمی سیاسیە. بۆ وێنە: حکوومەتی پەرلەمانی و حکوومەتی دیموکراسی. «حکوومەتی قانوونی» ، بەپێی ماناکەی، نوێنەری «خواستی گشتی» یە و بەڕێوەبەری ئەم خواستانەیە بەپێی ڕێوشوێنەکانی دەستوور. بەم بۆنەوە تا ئەو کاتە حکوومەت «قانوونی» لە ئەژمار دێت کە ڕەفتارەکانی لەگەڵ خواستی گشتیدا یەک بگرێتەوە ئەگینا ئەبێتە حکوومەتێکی دیکتاتۆری*.
لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتی و پێوەندی نێوان وەڵاتەکان، واقیعی حکوومەت ئەوەیە کە دەسەڵاتی ڕاستەقینە بە دەست چ کەسانێک یا گرووپێکەوەیە. ئەغڵەب پێودانگی ڕاستەقینە بۆ ناوبردەکردنی حکوومەتێک لایەنی واقعی شتەکەیە تاکوو لایەنی قانوونییەکەی. واتە لەگەڵ خواستی گشتیدا یەک بخوێنێتەوە. بەڵام هەندێ جار بۆ وێنە لە کاتی ڕاپەڕین یان شۆڕش لە وەڵاتێک، هەندێ لە دەوڵەتەکان ڕێکخراوە یان دەوڵەتی ئازاد* یان دەوڵەتی کاتی* وەک دەوڵەتی قانوونی، بە ڕەسمییەت دەناسن نەک دەزگەی حاکمێک کە بەهۆی پێشێلکردنی خواستی گشتی بە نایاسایی ناوی دەرکردووە.
حکوومەتی دەستووری
حکومت مشروطه
حکوومەتی دەستووری
Constitutional government
حکوومەتی دەستووری
بە ڕژێمێکی سیاسی دەگوترێ کە بەستێنی دەسەڵاتەکەی بەپێی بەربەستی قانوونی بەرتەسک کرابێتەوە. لەم ڕووەوە لە بەرانبەر حکوومەتی ئیستبدادی و دیکتاتۆریدا حکوومەتی دەستووری دێتە ئاراوە. بە واتایەکی دیکە، حکوومەتی دەستووری لەگەڵ حکوومەتی قانوونی بە یەک مانا لێکدراونەتەوە. قانوون بریتییە لە کۆمەڵێ بنەما و پرەنسیپ کە لە لایەکەوە سنووری کردەوەی تاک و کۆمەڵ دیاری دەکات و لە لایەکی دیکەیشەوە ئاستی بەکارهێنانی دەسەڵاتی دەوڵەت سنووردار دەکات. هێنانەکایەی پێوەندییەکی قانوونی لەنێوان حکوومەت و هاووەڵاتیان و پابەندیی هەردوولا بە قانوون، لە مەرجە سەرەکییەکانی حکوومەتی دەستووری لە ئەژمار دێت. زاراوەی «ئازادییەکانی تاک» و «جیاکردنەوەی هێزەکان» * یەکێکی دیکە لە لایەنە سەرەکییەکانی ئەم جۆرە حکوومەتەیە.
لە بەرئەوەی ئەم حکوومەتە سیستەمێکی قانوونییە و بنەماکانی بەپێی یاسا دامەزراوە، لەگەڵ پەرلەمان و پەرلەمانتاری هاوشێوە دەنوێنن. حکوومەتی دەستووری، بە دوو شێوازی جودا هاتۆتە کایەوە: یەکەم، کۆماریی. دووهەم، پاشایەتی. بیرۆکەی حکوومەتی دەستووری لە بنەڕەتەوە، ئەگەڕێتەوە بۆ بزووتنەوەی ئازادیخوازی (لیبرالیزم) *.
حکوومەتی سەربازیی
بریتییە لە پیادەکردنی دەسەڵات و کۆنتڕۆڵی سەربازی و سوپایی دەوڵەتێک بەرانبەر بە کەسانی مەدەنی لە وەڵاتێک لە کاتی شەڕ یان تەنگەتاوی. لە کاتی جێگیربوونی ئەم حکوومەتە لەبری فەرمان و دەستووری مەدەنی، فەرمانەکانی هێزی سەربازیی پیادە دەکرێ و دادگە مەدەنیەکانیش جێی خۆی دەدا بە دادگەی سەربازی.
حکوومەتی سەربازیی
حکومت نظامی
حکوومەتی سەربازیی
Martial law
حکوومەتی هەرێم
حکوومەتی هەرێم یان حکوومەتی هەرێمی، پێکهاتەیەکە لە یەکەیەکی تایبەت بۆ وێنە شارۆچکە، شار یان هەرێمێک کە تاڕادەیەکی زۆر بۆ خۆی سەرپشک بێت و بۆ ڕاپەڕاندنی کاروباری ناوچەکە سەربەخۆییەکی کەمتازۆری هەبێت. خەڵکی ئەم ناوچە خۆیان بە دانانی یاسا ـــ بەو مەرجەی لەگەڵ یاساکانی وەڵات تەبا بێت ـــ کاروباری هەرێمەکە بەڕێوە دەبەن. نموونەی ئەم جۆرە حکومەتە، هەرێمی کوردستانی عێراقە کە لە ساڵی 1991 بەملاوە، بە شێوەیەکی سەربەخۆ دەسەڵاتی بە دەستەوەیە.
حکوومەتی پیران+ پیر مەزنایەتی
حکوومەتێک کە تێیدا کاروباری وەڵات بسپێردرێتە دەست بەساڵاچوانی دنیادیدەی زانا و بەئەزموون. ئەم تیۆرییە لە پێنجسەد ساڵ پێش زایینەوە کەمتاکورتێک لایەنگری خۆی هەبووە چونکە لایەنگرانی ئەم ڕێبازە، لاوان، بە کاڵفام و شەڕهەڵایسێن دەزانن هەربۆیە پیرانی زانا بۆ بەڕێوەبەرایەتی کۆمەڵگە بە شایستەتر دەزانن.
حکوومەتی پیران+ پیر مەزنایەتی
پیرسالاری+حکومت سالخوردگان
حکوومەتی پیران+ پیر مەزنایەتی