جێگەی، باتی، تەنخوا. [له باتی (وەک: له بری فڵانه کەس...)]

اِزاء، بَدَل، عِوَض.

بەردی قسڵ.

جزدان.

(ئاک.):داعبایەکە وەکوو مارمیلکەی وایە لە ئاودا دەژێ،نوختەنوختەی زەرد وڕەش وسپی پێوهیە.

دندان قروچه

ددان بە گڕی شاندان

دندان قروچه

دان جیڕ کردن

دان ڕیچکردنەوە

یَتَمَشّی / ئەهات و ئەچوو.

بیرتیژ.

New World Order

نظم نوین جهانی

ئەم زاراوە لە میانەی ساڵی 1989 پاش گۆڕانکارییەکانی بلۆکی ڕۆژهەڵات هاتۆتە زاراوەی سیاسیەوە. ڕووخانی دیواری بەرلین لە دێسەمبەری 1989 سەرەتایەک بوو بۆ کۆتایی هاتنی سیستەمی کۆنی پێوەندییە نێونەتەوەییەکان. دەسەڵاتدارانی پێشووی جیهان، هەر لە مۆنرۆوە بگرە تا لێنین و لە هیتلێرەوە تا بۆش، هەرکامیان بە هەوای خۆیان بانگەشەی بنیادنانی سیستەمی نوێی جیهانییان کردووە.
بەڵام سیستەمی نوێ بە مانای ئیمڕۆیی ئەوەیە کە یەکەم جار لە لایەن جۆرج بۆش (باوک) سەرکۆماری ئەمریکا، لە 11/9/ 1990 لە بەردەم نوێنەرانی کۆنگرێس، ڕاگەیەندرا. بۆش، بانگەشەی جیهانێکی کرد کە تێیدا سەروەری یاسا، جێی قانوونی جەنگەڵ بگرێت و جیهانێک کە تێیدا هەموو وەڵاتان بەرپرسیاریەتی هاوبەش بۆ ئازادی و یەکسانی بە ڕەسمییەت بناسن. جیهانێک کە تێیدا زۆرداران، مافی زۆرلێکراوان بپارێزن. بۆش، ڕێبەرایەتی ئەمریکا و سەروەری بایەخەکانی ئەم وەڵاتەی بۆ دروستبوونی وەها جیهانێک بە پێویست باس کرد و گوتی: سیستەمی نوێی جیهانی نیازی بە ڕێبەرایەتی و هەژمۆنی بایەخەکانی ئەمریکایە لە جیهاندا.
سیستەمی نوێی جیهانی، هەر لە سەرەتاوە لە لایەن بیرمەندان و سیاسەتمەدارانی جیهان بەرەوڕووی ڕەخنە بۆتەوە. بۆ وێنە نۆئام چۆمسکی، زمانەوانی ناودار و ڕەخنەگری بەرجەستەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا دەڵێ: «سیستەمی نوێی جیهانی، دەسپێچکێکە بۆ چەواشەکردنی خەڵکی جیهان و هێشتنەوەی بێعەدالەتی و ناوێکی تازەیە بۆ پاساوی زۆرداری و دروستکردنی جیهانێکی بێ ڕەقیب بۆ ئەمریکا». تۆنی بێن، سیاسەتمەداری بەریتانیش پێی وایە، سیستەمی نوێی جیهانی گەڕانەوەیە بۆ ئیمپراتۆرییە زۆردارەکانی ڕابردوو.

جنگ جهانی دوم

world war II

لە فێورییەی ساڵی 1938 ئادۆڵف هیتلەر، بوو بە ڕێبەری ئەڵمانی نازی و فەرماندەیی گشتی هێزەکانی ئەڵمانی بەدەسهێنا و هەموو مەقام و مەنسەبە دەوڵەتییەکانی بە نازییەکانی نەمسا بەخشی. ڕۆژی 12ی مارس، هێزەکانی ئەڵمانیا نەمسایان گرتەوە و ڕۆژی دواتر خاکی ئەم وەڵاتە بە ئەڵمانیا لکێندرا.
هیتلەر سوور بوو لە سەر ئەوەی کە بە یارمەتی 3 ملیۆن ئەڵمانیزمانی دانیشتووی ویلایەتی سودەتی چێک، ئەم وەڵاتەش بلکێنی بە خاکی ئەڵمانەوە. لە مانگی مارسی 1939 هێرشی بردە سەر ئەم وەڵاتە و بە تەواوەتی داگیری کرد. دوای داگیر کردنی ئەم دوو وەڵاتە ئینجا کەوتە هەڕەشە کردن لە پۆڵەندا. لە مانگی ئاگۆستی 1939 پەیمانی پاراستنی سنووریی لە نێوان ئەڵمانیا و سۆڤیەت مۆرکرا.
رۆژی 1ی سێپتەمبەری 1939 ئەگەرچی خەڵکی پۆلەندا خۆڕاگریەکی شێرانەیان لە خۆیان نیشان دا بەڵام ئەڵمانیا بە هێزی مەکینەیی و بە پشتیوانی هێزی ئاسمانی، توانی لە ماوەی مانگێکدا ئەم وەڵاتەش داگیر بکات. ڕۆژی پێنجەمی ژووەنی 1940 هێزەکانی ئەڵمانی نازی هێڵە بەرگرییەکانی سپای فەرەنسەی تێک شکاند و بە پەلە خۆی گەیاندە باشوور. لە ڕۆژی 10ی ژووەن ئیتالیای فاشیست، شەڕەکەی کێشایە فەرەنسە. ئەڵمانییەکان دوای گرتنەوەی پاریس لە 22ی ژووەنی 1940، مەرجەکانی خۆیان بۆ ئاشتی لەگەڵ فەرەنسە بە کاربەدەستان ڕاگەیاند کە بەو پێیە فەرەنسە دەبووە دوو بەش. بەشێکیان دەکەوتە ژێر دەسەڵاتی ئەڵمانیا و ئەوی دیکە بە ناوەندییەتی شاری ویشی، دەکەوتەوە دەستی فەرەنسییەکان. بەڵام بەشەکەی فەرەنسەش لە ساڵی 1942 لە لایەن هێزەکانی ئەڵمانیاوە داگیر کرا.
لە 9ی ئاڤریلی 1941، هێزەکانی ئەڵمانیا هێرشیان بردە سەر خاکی دانیمارک و ئەم وەڵاتەشیان داگیرکرد. ئینجا هێرش کرایە سەر نەرویج. لەم کاتەدا هێزەکانی فەرەنسە و بەریتانیا هاتنە فریای نەرویج بەڵام تا 10ی ژووەن توانییان خۆڕابگرن و سەرەنجام ئەم وەڵاتەش بەدەستی هێزەکانی ئەڵمانیا داگیرکرا. دواتر لە ڕۆژی 10ی مانگی مەی، ئەڵمانیەکان هەڵیان کوتایە سەر نەمسا و بەلجیکا و لۆکزامبۆرگ و ئەم وەڵاتانەشیان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە. لە 22ی ژووەنی 1941 هێزەکانی نازی چەند هێرشێکی بەربڵاویان بردە سەر خاکی سۆڤیەت. بەڵام خۆڕاگری خەڵکی ئەم وەڵاتە بە تایبەت لە ستالینگراد بووە هۆی دامرکانەوەی شەڕەکە.
لە 7ی دێسەمبەری 1941 بەرەیەکی دیکەی شەڕی جیهانی دووهەم، لە نێوان هێزەکانی ژاپۆن و ئەمریکا کرایەوە. لەم ڕۆژەدا فڕۆکەکانی ژاپۆن هێرشیان کردە سەر پاپۆڕە جەنگییەکانی ئەمریکا و بارانەی بۆمبیان بە سەردا باراندن. لە کۆتایی ساڵی 1942 بەریتانیەکان بەگورجی بەرپەرچێکی هێزەکانی ئەڵمانیا و ئیتالیایان دایەوە و توانیان ئەم هێزانە لە باکووری ئەفریقا ڕاو بنێن. لە ساڵی 1943 هێزە یەکگرتووەکانی دژ بە نازیسم و فاشیزم، پەلامارێکی بەربڵاویان بردنێ و دوای سەرنگوونی مۆسۆلینی (ڕێبەری فاشیزمی ئیتاڵی)، لە ژانوییەی 1944 هێزەکانی خۆیان لە نزیک ڕووم دابەزاند.
لە ڕێکەوتی 6ی ژووەنی 1944 چەند سوپایەکی گەورە لە هێزەکانی ئەمریکا و بەریتانیا و کەنەدا لە لێواری نۆرماندی کە بەدەست ئەڵمانییەکانەوە بوو دابەزین. لە ئۆپەراسیۆنی نۆرماندیدا هێزە یەکگرتووەکان، دامودەزگەی جەنگیی ئەڵمانیان لە کار خست و زەبرێکی کارییان پێگەیاند. دوای شەڕ و پێکدادانێکی زۆر هێزەکانی ئەڵمانیا بەرەو دواوە پاشەکشەیان کرد و لە ڕۆژی 15ی ئاگۆستی 1944 هێزەیەکگرتووەکان لە باشووری فەرەنسە دابەزین.
بە هاتنەمەیدانی هێزەکانی ئەمریکا بۆ پشتیوانی کردن لە پاریس و خۆڕاگری خەڵکی ئەم شارە لە بەرانبەر ئەڵمانیەکان، هێزەکانی ئەڵمانیا تەنگیان پێ هەڵچنرا و بەم جۆرە پاش چوار ساڵ شاری پاریس لە چنگی دوژمن دەرهات. لە 3ی سێپتەمبەر هێزەکانی بەریتانیا بەلجیکیان ڕزگار کرد و هێزە چەتربازەکانیش لە نەمسا نیشتنەوە تاکوو لێرەوە هێرش بەرنە سەر ئەڵمانیا. سەرەنجام لە مانگی فێورییەی 1945 هێڵی زیگفرید دەشکێنن و لە ڕووباری ڕاین ـەوە دەچنە ناو خاکی ئەڵمانەوە. لە ژانوییەی 1945 سۆڤیەت هێزەکانی ئەڵمانیا ڕاودەنێ و لە ڕۆژهەڵاتەوە بەرەو ئەڵمانیا پێشڕەوی دەکات. هێزی هاوبەشی بەریتانیا و ئەمریکاش لە ڕۆژاواوە خۆیان بۆ هێرش بردن بۆ پێتەختی ئەڵمانیا ئامادە دەکەن.
رۆژی 24ی ئاوریلی 1945 هێزەکانی سۆڤیەت، بەرلین ڕزگار دەکەن و لە چەمی ئاڵب لەگەڵ هێزەکانی ئەمریکا یەک دەگرنەوە. سەرەنجام سپای ئەڵمانیا خۆی تەسلیم دەکات و ئەم شەڕە خوێناوییەی ئەورووپا لە 8ی مانگی مەی 1945 کۆتایی پێ دێت و هیتلەریش چەند ڕۆژ دوای کۆتایی شەڕەکە خۆی کوشت.
لە لایەکی دیکەوە بۆ ئەوەی ئەمریکا سەری تەسلیم بە ژاپۆن دابخات، لە 6ی ئاگۆستی 1945 بە فڕۆکەی بۆمبهاوێژ بۆمبێکی ئەتۆمی هاویشتە شاری هیرۆشیما کە لە ئەنجامدا 78 هەزار کەس کوژران و 70 هەزار کەسی دیکەش بە توندی بریندار بوون و زۆربەی شارەکەی وێران کرد. دەوڵەتی ژاپۆن خۆی نەدا بە دەستەوە و تەسلیم نەبوو. بۆیە ئەمریکا جارێکی دیکە لە ڕۆژی 2ی سێپتەمبەر بۆمبێکی دیکەی هاویشتە سەر شاری ناگازاکی و لە ئاکامی تەقینەوەی ئەم بۆمبەش هەزاران کەسی دیکە کوژران و بریندار بوون و ماڵوێرانییەکی زۆری لێکەوتەوە. ئینجا ژاپۆن خۆی تەسلیم کرد و شەڕی جیهانی دووهەم بە تەواوەتی کۆتایی پێهات.

جنگ جهانی اول

World war I