«سـ.» ١- کەسێکی بەندە و عەبد نەبێ، زەرخریدی کەسێکی تر نەبێ، دیل و ئێخسیر نەبێ * سەربەست. ٢- میللەتێک یا وڵاتێکی لە ژێر دەستی بێگاناندا نەبێ، سەربەخۆبێ. ٣- ئافرەتێکی ڕووی خۆی دانەپۆشێ و شەرم لە پیاوان نەکا. ٤- ناوە بۆ نیڕینە. تێبــ.: ئەم وشەیە شکڵێکی کۆنتری «ئازا» یە کە بە مانای «شجاع» ە. هس.: زات = جورئەت «کوردی»، ئەسەد= شیڕ «عەرەبی».

نێوی نێرینانە، سەربەست، سەربەخۆ، بەڕەڵا، تەرخان، بسەرخووە، پێ پێشگر، بسەرخووە، ئازاسەر، بەرخووەدار._ بوون: بەربوون، سەربەست بوون، بەڕەڵابوو، راهی._ کردن: سەربەست کردن، بەڕەڵاکردن. گەردن_ کردن: لێ خۆشبوون، بەخشین

آزاد کردن
آزاد کردن

لە گیرۆدەیی ڕاهی کردن، لە زیندان بەردان
لێ خۆش بوون، عافوو کردن

«مستـ. متـ.» ١- بەرەڵڵاکردنی یەکێک لە بەندیخانە و دیلی و ئێخسیری. ٢- پساندنی پێوەندی بەندەیی و غوڵامێتی لە ئەستۆی کەسێ، دەرهێنانی تۆقی عەبدایەتی لە ملی ئەو کەسانەی «عەبد» ن. ٣- ڕزگارکردنی وڵاتێ لە دەس بیگانە. ٤- داماڵینی بەندوداوی ماددی و مەعنەوی لە کەسێک یا لە شتێک: ئازاد! «وەڵامی سڵاوی عەسکەرییە لە سوپای ئێران و کەوتۆتە ناو زمانی کوردییەوە، وەکوو ئەو سەربازەی سڵاوی نیزامی بۆ ئەفسەرەکەی دەکا، بەسترابێتەوە.»، شۆڕشی چاردەی تەمووز، عێراقی لە دەست ئیمپڕیالیزم ئازاد کرد. ٥- «مجـ.» تەڵاق دان و بەرەڵڵاکردنی ژن.

ئازادخواە

ئارەزوو کردنی سەربەستی

ئازادخواهی

کەسێکە کە ئارەزووی سەربەخۆیی بێ

ئازادڕیی

خۆشبوون لە یەکێک کە مافێکت بە سەریەوە بێ ، بەڕەڵاکردنی بەندەیەک کە کڕیبێتت بە ڕەنگێکی وا کە ئیتر بتوانێ ئیش بکا بە خۆی

آزادکردن، رهاکردن، بهل کردن.

بەرەڵاکردن. [ڕزگارکردن]

تحریر، اعتاق، اطلاق، تطلیق، تسریح.

سەربەستی و سەربەخۆیی

الحریة

بەگشتی، ئازادی دۆخێکە کە تێیدا هیچ شتێک پابەند و دەربەستی شتی دیکە نەبێ و بتوانێ لە گەردووندا جێبەجێ بکرێت. لە پێوەند لەگەڵ مرۆڤدا، ئازادی، دۆخێکە کە تێیدا هیچ شتێک ڕێگر نەبێت لە بەردەم ئیرادەی تاک بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی. بەڵام ئەم پێناسە زۆر گشتی و ڕەهایە چونکە ئازادی بە مانای ڕەها بۆ هیچ بوونەوەڕێک لە جیهان نایەتە بەرهەم کەواتە هەرکاتێک باس لە ئازادی ئەکەین، ئەبێ ڕێژەیەک لەم چەمکە لە بەرچاو بگرین. لە پێوەندی مرۆڤەوە، ئازادی ئەبێ لە دوو سۆنگەوە شی بکرێتەوە: یەکەم، هۆی ئازادی (واتە ئازادبوون لە چی؟) دووهەم، لایەنی ئازادی (واتە ئازادی بۆ چی؟) . یەکێک لە تایبەتمەندییە دەروونییەکانی ئازادی، دابڕان لە دۆخێک یان جۆرە پەیوەندییەکە کە ‍‍حەزی پێ ناکەین. بەڵام ئەو کۆتوبەندانەی کە بە ڕەزا و ڕەحمەتی خۆمان قبووڵی ئەکەین، دژی ئازادی لە ئەژمار نایەت. ئەو کەسەی کە لە بەندیخانە ڕزگار ئەبێت، بە "ئازاد" بوونی خۆی خۆشحاڵە بەڵام ڕەنگە هیچ عاشقێک حەز نەکا لە کۆت و داوی عەشقەکەی ڕزگار بێت یان هیچ دایکێک لە باوەشی منداڵەکەی. کەواتە ئازادی هەمیشە لە پێوەندی لەگەڵ شتێک یان دۆخێک پێناسە دەکرێت کە بە زۆرەملی داسەپابێت یان بۆ تاک ناخۆش بێت. چونکە ئەو کەسەی کە ئەرکێک بە حەزی خۆی ئەنجام دەدات نەک لە بەر ترسی سزادان، لە باری کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە ئازادە. بۆ وێنە ئەوەیکە نەهێڵیت کەسانێک ئازار بگەیێنن بە کەسانی دیکە، شتێکی بەڕێوجێیە. هەروا کە بە یاسایەکی پەسندکراو هیچکەس لەگەڵ بەربەستە قانوونییەکان دژایەتی ناکا و لەناوچوونی یاسا، ئازادی لە ئەژمار نایەت بەڵکوو ئاژاوە و بشێوی بەدواوە ئەبێت.
باسی ئازادییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان ماوەیەکی زۆر نییە لە کۆمەڵگەی مرۆڤ هاتۆتە ئاراوە و زیاتر ئەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکارییە فیکرییەکانی ئەم چەن سەدەی دوایی ئەورووپا و بەگشتی سەردەمی ئەندێشەی مۆدێرنە لەم ناوچەدا. لەمەوبەر، لە باسە فەلسەفییەکان (چ ئیسلام چ خاچپەرستەکان)، باسکردن لە جەبر و ئیختیار، وەک ململانێی ئیرادەی خواوەند و ئیرادەی مرۆڤ و نیسبەتی ئەم دووانە لەگەڵ یەکتر لە پێوەندی لەگەڵ کێشەی خێر و شەڕ دەهاتە ئاراوە. بەڵام ئەندێشەی نوێی ئەورووپا لە جیاتی لێکدانەوەی ڕێژە و پێوەندیی مرۆڤ و خوا، زیاتر خۆی بە پێوەندی مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤ، واتە پێوەندییە کۆمەڵایەتییەکان سەرقاڵ کردووە و کێشەی ئازادی تاک لە بەرانبەر کۆمەڵ ئەهێنێتە ئاراوە و ڕووبەڕووبوونەوەی تاک لەگەڵ دەوڵەت و پێوەندییەکانیان یەکێک لە دۆزە فیکرییەکانی ئەم 3-2 سەدەی دوایی بووە. لە ئەورووپا، پاش ڕاپەڕینی ئەندێشەی سیاسی ڕێنیسانس، پێناسەگەلی جۆراوجۆر بۆ ئازادی کراوە. بۆ وێنە "ئازادی" بە زەمینە و دەرفەتێک زانراوە کە بۆ پەرەسەندنی تواناییەکانی تاک ڕێز دادەنێت. لایەنگرانی ڕژێمە توتالیتارییەکان کە لەگەڵ چەمکە زیندووەکانی ئازادی لە هەناوی دیموکراسییەکاندا دژایەتی دەکەن، خۆیان لەپشتی ئەم پێناسەوە حەشار داوە و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ڕەهەندێک زیاتر لە ڕەهەندی سیاسی بۆ ئازادی قایل دەبن. بەڵام بیرمەندانێک وەک «تامس هابس» و «جۆن ئوستوارت میل» ئازاد ییان بە مانا ناسراوەکەی پێناسە کردووە. «هابس» دەڵێ: مرۆڤی ئازاد ئەو کەسەیە کە ئەگەر ویستی کارێک بکا و هێزی بەو کارە بشکێ هیچ شتێک لەبەردەمیا ڕێگر نەبێت. (کتێبی لیڤیاتان). لە لایەکی دیکەوە ترادیسیۆنی فیکریی ڕۆژئاوا، ئازادی بە شێوازی ژینی هاوکووف لەگەڵ عەقڵ و یاسای ئەخلاقی لە قەڵەم دەدات. «ئپیکتۆس»، فەیلەسوفی ڕەواقی ڕۆما دەڵێ: هیچ مرۆڤێکی بەدکار ئازاد نییە. «کارلایل»، فەیلەسوفی ئینگلیزی دەڵێ: ئازادی ڕاستەقینەی مرۆڤ، دۆزینەوەی ڕێگەی ڕاستە و هەنگاونان لەو ڕێگەدایە.
بەگشتی لەم چاخەدا ئازادی سیاسی، ئەستوونی دیموکراسی لەژمار دێت و پێشێلکردنی ئەو ئازادییە سەرەکییانەی کە لە یاسا بنچینەییەکان بە تەرزێکی ئاشکرا بە خەڵک دراوە، پێشێلکردنی بنەڕەتی سەروەری گەلە و تاوانێک بەدژی سەروەری یاسا لەئەژمار دێت. بەڵام ئەو ئازادییانەی کە لە قانوندا ناوبردە کراوە، هەمیشە سنووری ئازادی هەرکەسێک ئەبەستێتەوە بە سنووری ئازادی کەسانی دیکەوە. بەم پێیە، ئەگەرچی وشەی ئازادی هەمیشە بە حەز و تاو بە زاردا دێت، خۆبەخۆ شتێکی پەسند نییە بەڵکوو دەبێ هەمیشە لە بیرمان بێ کە "ئازادی بۆ چی؟ و ئازادبوون لە چی؟" داوا ئەکرێ.

آزادی

Freedom

Liberty