«نتـ.» بەردێکی زەردی مەیلەو ڕەشه، وەک وردە شووشەی بوتڵی شکاو دەچێ، لە تیرەی ئەو بەردانەیە کە لە ئەنجامی ئاگرپژێنی هەندێ کێو پەیدا بوون، زۆر سەخت و ڕەقە و وەک تیغیش دەبڕێ، ئادەمیزادی دەوری بەرد چەک و هەندێ شتی تری «سەر نێزه، کیڕد، سەرە رمب و دەمەداس...» لەم بەردە کە لە گەلێ شوێنی کوردستان دەست دەکەوێ، دروست کردووە.

«مستـ. لا.» ١- ون بوونی زەوی و زار و هەر شتێکی تر لە ژێر ئاوا.: بەستێنی چۆمی مەهاباد، بەهاران ئاوی بەسەر دەکشێ. ٢- خنکانی کەسێک یا نوقم بوونی شتێک کە لە ناو ئاودا بێ و لە پڕ ئاوەکە لەبەر هەرچی بێ، تێکیەوە پێچێ و بیبا.

(نت.) سەرمایەکی بەفر یا بارانی دەگەڵ نەبێ. ئیشکە سەرمای کەرکووک لە مۆخی ئیسقان کاردەکا.

(مست. مت.)، (سیم.) تم: باج ئەستاندن.

(کن.) وازهێنان لە شتێ، لە کارێ یا لە کەسێ و گەڕانەوە سەر ئی دوێنێ. حەمەم دیت دیسان بایداوە سەر کەبابچی.

(؟)، (نت)، (مک) سەگی ناوقەدباریک.

«نت.» خشڵی ژنانەیه، دراوی زێڕ یا زێوه که له تەپڵەسەری تەقیله یا تاسکڵاو... بۆ جوانی دایدەدروون.

نت.» بووکێکه کچۆڵان دروستی دەکەن، پارچه قوماشێک به شکڵی ئینسان هەڵدەدروون و لۆکەی تێداخنن و به ئەندازەی خۆی جلکی ژنانەی بۆ دەدروون و د ەبەری د ەکەن.

(کەسێ، کارێ، شتێ) تم: ئەهمیەت پێدان.

کن.» هەر کارێکی دەستی بداتێ سەردەکەوێ.

«کن.» پیاو بۆ ئەوەی که لە پێناو شتێکا خۆی بەخت کات. تێبــ.ینی: ئەوە ئاشکرایه که مەڕداران «بەرخی مێ» سەر نابڕن.

«کن.» پیاوی چاک و، موسڵمانه، دەست و دڵی پاکه،

«نت.»، «کئێر.»، کیسەیەکی ئوستوانەیی شکڵه، له چیت یا بلووری دروست دەکرێ و «سەرین» ی دەناو دەندرێ. * «مک.» بەرگەسەنیر. «سیم.» بەرگە پشتی.

«نت.» ئە و جلکانە ی ئینسانێک بۆ «سەفەر دەبەری دەکا، سەفەرەکە دەیسەپێنێ که د ەبێ چ جووره بەرگێک دەبەرکات، بۆ نموونه ئەگە ر یەکێک بچی بۆ «ڕاو» و زستانیش بێ جووره جلکێ دەبەرد ەکا و بۆ هەمان مەبەست له هاوینا جورێکی دیکه و... و... بەرگی شایی و شینان - «نت.» دوو جوورە جلکن: یەکیان ئاڵ و واڵایه بۆ «شایی» و پیاو خۆشی د ەگەڵ د ەڕازێنێتەوه ئەوی دیکەیان «ڕەش» یا «خمی» یه بۆ سەر پرسه و ئازایەتباری د ەبەر دە کرێ. «بەرگی شایی و شینانی هەر ئەوەیه»، «کن.» نەدارە و بۆ هەموو جوورە ڕووداوێک تەنیا دەستە جلکێکی هەیە..به ڕگی غەزەبی دەبەرکرد - «کن.» ڕقی هەڵستا و توڕەبوو. 3- شتێکه له قوماش، کاغەز، چەرم و... دروست د ەکرێ و بەپێی مەبەست شکڵی دە گۆڕێ، هەموو یا بەشێ له بەعزه شتێکی پێ دادەپۆشن تا له چڵکن بوون، شکان، و... بیپاڕێزێت:: بەرگی «کابه» هەمووی ئایەتی قوڕئانی لێ نووسراوه. بەرگی ئەم سەنیره بە جارێک چڵکن بووه بیگۆڕن. 4- بەشێک لە چەند بەشی کتێبــ.ێک که له بەشەکانی دیکەی جودا کرابێتەوه و به جیا جزووبەند کرابێ.:: بەرگی دووەمی «قامووسی زمانی کوردی».

«نت.»، «مک.0 تم: بەرگە سەرین.

«کن.» کارێکی لەوەختی خۆیا نەکرێ زیانی بە دواو یه. تێبــ.- پێشوونیان کە کەڵەشێرێکی ئاوایان سەربڕیوه، لەوە ترساون کە هەستی بە بەڵایەکی لابەلا کردبێ !! بۆیه بانگ د دا.

(نت) (مک)، بای توند وبەرز.

١-چیمەن، لەوەڕگە. تێبــ.- ئەومانایانە ئی وشە پەهلەویەکە و ئێستا لە زمانی کوردیدا لەبیر چوونەوە ڕەنگە بوژاندنەوەیان بێ کەڵک نەبێ هەر بۆیەش ئەو وشەیەم نووسی. ٢-ناوە بۆ دەربەند و ڕووبارێک لە کوردستانی عێڕاق ناوچەی سەنگاو.

ست.» هەر گیاندارێکی ئەسڵ و نەسەبی باش نەبێ.* بەد ئەسڵ، بەد جسن، بەد جنس، بەد توخم، بەد نەژاد، بەدڕەتەوه، ناڕەسەن، نانەجیب.

«مست، مت.» 1- ناسینەوەی مەڕ و گاو و گۆڵێ که دزرابێ یا ون بووبێ.:: له مەڕەکان حەوتیانم لای کوێخا فەرەج بەسەر گرتەوه. 2- «مج.» دۆزینەوەی هەموو شتێکی گوم بوو یا دزراو.

«نتـ.»، «مکـ.» نیشانەیێکی ماددی کە لە کەسێ، خێزانێ، عەشیرەتی یا نەتەوەیێک و گیاندارانی تر دەمێنێتەوە و بەڵگەی بوونیانە.: هەیهوو! چەند لە مێژە مردووە هەر ئاسەواریشی نەماوە. گەلێک نەتەوە لە مێژوودا ناویان هەیە بەڵام ئێستا ئاسەواریان بڕاوەتەوە. □ «کشە، کش!، ڕەببی ئاسەوارت بڕێ» «ڕستەیێکە بۆ دەرکردنی مریشکان بە کار دێت».

«نا.»، «سنـ.» تمـ: ئاستەڕ

«مستـ. متـ.»، «کنـ.»، «سیمـ.» ترساندن و تۆقاندن، ترس وەبەر کەسێک نان، چاوترسێن کردن. * ئاوی چاودان/٢، «سنـ.» ئاوی چاوسەنن.

«نتـ.، ستـ.»، «سنـ.» زەویەکی ئاو قووت نەدا و کە ئاویان لێ نا لەسەری بمێنێ و پێیدا نەچێتە خوار. ٭ڕەقەن.

هەڵکوتانەسەر، پەلاماردان، هێرش بردنە سەر.

(بنت.)، (سن.) تم: ئێستە.

«ئمـ.»، «کئێر.» چاکت کرد زۆر باشە، ئافەرین.

«نا.» ۱- نیشانە و بەڵگەیەکی بوونی شتێک لەوەختێکا و لە شۆێنێک پێشان بدات. «دیدەم هەموو شۆراوە بە شووراوی سریشکم» «لەم لەوحە نیگارینە، نە عەین و نە ئەسەر ما» «نالی: گمـ- ۹» ۲- شوێن پێ، چێ پێی ئینسان و گیانداری تر. «وەک نافە کە بووبێ لە غەزاڵی خۆتەنی گوم» «خۆی بێ ئەسەر و ماوە لە ئاهوو ئەسەری سوم» «ئەدەب: گمـ_۴۴» ۳- ئەنجام و نەتیجەی کارتێکردنی شتێ یا کارێ لە کەسێ یا شتێکی دیکە.: هەرچی نەسیحەتی دەکەین بێ ئەسەرە ٭هەتەر.

«مستـ. متـ.» کارتێکردن: ئەم کارەساتەشی بەسەرهات کەچی هیچ ئەسەری لێ نەکردووە. ٭تەئسیر.

«نا.»، «کعر.» پێ ناخۆشی، دڵگرانی. «حەسرەت و داخ و ئەسەف، سەد ناڵە و ئاهـ و فغان» «بۆ ڕەئیسی شێخ و سادات و ئەمیری کوردەکان» «سەلام- ۱۵۷» : زۆر جێگەی ئەسەفە تۆ ئەم قسەیە دەکەی. ٭ئەفسووس، داخ.

«مستـ. لا.»، «کعر» دەربڕینی داخ و ئەفسووس، نیشاندانی پێناخۆشی لە کار و کردەوە و ڕووداوێک.: ئەسەف دەکەم کە هێشتا نەمتوانیوە تێی بگەیێنم، ئەسەفی دەکرد کە هەرچی دەکا بۆی حیساب ناکرێ.

ژێرباری کەسێک بۆ کەسێکی تر لەبەر ئەوەی کە پێیەوە ماندوو بووە. ((ڕەفیقینە ئەمە زۆرمان ئەمەگی ئەو پیاوەی لەسەرە...)) (تحفە: ج١-١٩٨).

(س.) تم: ئەغڵەب. ئەکسەر وەختی لە چاخانە بۆ دۆمینە ڕادەبوێرێ.

1) بە مەڕێ دەگوترێ که بەرخ وەخۆ بگرێ و بیلێسێتەوه بەڵام نەیەڵێ بیمژێ. ب»، «کن.» ژنێکی تەواو ڕام نەبووبێ و خۆی بە دەست مێردەوه نەدات. تێبــ.- ١- ئەم وشەیه بەو شێو ەیه که له مەتەڵەکەی سەرەوەدا دەکار کراوه، دەبێ لە مەسدەرێکەو ه هاتبێ، هەروەکوو دەڵێن دەنازێ له مەسدەری «نازین» یا دەبارێ لەمەسدەری «بارین»، کاتێ دەشڵەین «دەبانێ» یا «نابانێ» بەو جۆرەی له مەتەڵەکەدایه، دەبێ بڵەین دەبانێ لەمەسدەری «بانین» هاتوه، بەڵام ئەم مەسدەره لازمه قەت نەبیستراوه، ب» ئەوەندەی پێم شک بێ لەو مەسد ە ره نەبیستراوه یا گوم بوه. ٢- وشەی «بانۆک» و «نەبان» کەوتوونهوە و له مەتەڵەکەشدا له حاڵەتی مزارعی «دەبانێ» و «نابانێ» دا د ەیبینین.

«مست. مت.» ١- تەواو کردن، جێ بەجێ کردن، بەجێ گەیاندن.٢- «مج.» سه پاندن ئاخری قسەی خۆی برده سەر.

«مست.، لا.»، «سیه.» 1- ڕەواج پەیدا کردنی کاڵایەک. 2- گەرم بوونی بازار و زۆر بوونی سەودا و مامەڵه تێیدا. 3- قەدر و حورمەت پەیدا کردنی کەسێ.* «مک.» وەبرەوکەوتن.