«بنتـ.» تمـ: بە ئاشکرا «ئاشکرا».

«مست. مت.»، «مک.» خاوێن کردنەوەی «بەرگەده» له «تووکە بەر» بە گوێزان وچەقۆ یا هەر شتێکی تر. «داشتە مر» ی ژنیان دەهێنا، «هەمزاوا» یی «بەر» یان دەتاشی. تێبــ.ینی: آ» ئەم کاره زیاتر به دەرمانێک که پێی دەلێن «داڕوو» ئەنجام د ەدرێ، لەو حاڵەتەدا مە سدەری «داڕوو گرتن» بەکاردێت. ب» داشتەمر و هەمزاوا دوو «دێ» ن لە ڕۆژاوای شاری مەهاباد.

«نت.»، «سیم.» «گیایەکی بۆنخۆشه بۆ تام و بۆندارکردنی ماست بەکاردێت» هبێد، ل- 10». تێبــ.ینی: مردۆخ وشەی «مەنێ» ی وەکوو هاوتای «1- بەنا» نووسیوه کە وا وێدەچێ «مەندێ» ی موکریانی بێ و بەپێی ئەو تاریفەش که مامۆستا وە هبی بۆ «بەنا شوانه» یان نووسیوه دەبێ ئەمەیان مەندێ بێ نەک «1-بەنا» که مەردۆخ نووسیویه.

«مستـ. لا.» ١- دەرکەوتنی حەقیقەتی دوو کەس، دوو دەستە یا زیاتر بۆ یەکتر.: هەر شەبەقی دا، دۆست و دوژمن لێک ئاشکرا دەبن. ٢- یەکتر ناسینەوەی دو یا چەند کەسێ.: پاش ئەوەی تێک خوڕین لێک ئاشکرا بوون.

«نا.» «سنـ.» هەوا و جەڕاحەتی کە لە کوان و بریناندا کۆ دەبێتەوە * چڵک. زووخ. زۆخ. کێم. هەوا.

«مستـ. متـ.» ئاشکرا کردنی مەسەلەیێکە، بە هۆی کەسێکەوە کە ئاگای لێ هەیە. جا بە هەوڵ و تەقەلا، یا بە هەر شێوەیێکی تر بێ.: بە زەبری تێڵا، دزێکەیان بە خدر ئاشکرا کرد. هیتلەرێکان پارتیزانەکانیان سەرەوبن هەڵداوەسی، هێشتا نەیاندەتوانی هیچیان پێ ئاشکرا کەن.

١- (مست. مت.) گۆڕینی حاڵی شتێک، کارێک یا کەسێ لە هەر بابەتێکەوە بێ، لە خراپی ڕا بەرەو چاکی: حوکمی زاتی (ئۆتۆنۆمی) لە کوردستانی عێڕاق، حاڵی نەتەوەی کورد باس دەکا. یاسای چاک کردنی کشتوکاڵ ژیانی جووتیاران باش دەکا. ٢-(مصت. لا،) ئەنجام دان یا نەدانی کارێک کە بە لای کەسێکەوە ئەوەی کراوە مەسڵەحەت بووە.: باشت کرد وەڵامت نەدایەوە دەنا لێتان دەبوو بە شەڕ. باشت کردووە سەر لێدا ئەگینا گلەیی نەدەبڕاوە.

(س.) ١-سروشتی چاکە لەشتی یا کەسێکدا.: پیاوێکی باش، قەڵەمەکەت باش نانووسێ، باشت نەکرد تووڕەبووی. *چاک، قنج. (بک.) قەنج، (جنو.) خاس،خوو. ٢-(مج.) زۆر، گەلێک.: دوێنێ چوینە باخی ئاشی ترێی باشمان خوارد. خەڵکێکی باش هاتبوونە سەر قەبران.

سەرۆک، گەورە. تێبــ. - ئەم وشەیە لەپێش یێمەوە و لە دوایی دەگەڵ وشەی کوردی تەرکیب دەبێ و مانای (سەرۆ ک و گەورە) یان لێ زیاد دەکات.: باشچاوەش، تاجر باشی، باش دەوڵەمەنی شار.

«نا.» ١- دەزگایەکە، گەنم، جۆ و دانەوێلەی تری پێدەهاڕن و دەیکەن بە ئارد، یا بۆ مەبەستێکی تر وردی دەکەن. کۆنترین جووری کە تا ئێستاش لە کوردستان هەر ماوە، ئاشی ئاو کە دوو بەرداشی خڕی هەیە لە سەر یەک دادەندرێن، بەردەکەی بنەوە ناجووڵێ و ئەوی سەرەوە بە زەبری ئاوێ کە بە تەووژم بە دۆڵاشدا دێتە خوار و لە پەڕەی تەمبوورە دەدا دەسووڕێتەوە. ٢- ئەو شوێنە یا ئەو خانوەی کە ئەم دەزگایەی تێدا دەنێنەوە. * ئاسیاو. «زا.» ئاریش «تمـ: ژابا ــ ٥». ئاش بەڕمێنە: دان زۆر هاتووە بۆ هارین. // ئاش بە تاڵ. ئاش بەری هاتووە: ئەوەندەی هاڕیوە قوولکەی ئاش پڕ بووە لە ئارد. ئاش دەکڕێ: دان کەمتر لە پێویست لە «کەویژە» وە دێتە خوار و بەرداشەکان لێک دەخشێن. ئاش دەمیزێ: کونی بەرداشی ژێرەوە کراوەتەوە و دانی پێدا دەچێتە خوار. ئاش فیچقە دەکا: دوڵاش کونی تێ بووە و ئاو بە تەووژم لە کونەکەڕا دەردەپەڕێ. ئاش کەمەرە دەکا: دان خاوە و لە باتی هاڕین و کردنی بە ئارد، دەیجوێ و قەڵت و بڕی دەکا. ئاشی ئاگر: «نتـ.» ماکینەیەکە تازە داکەوتووە و جێگای ئاشی ئاوی گرتۆتەوە، بە ماتۆڕێکی تایبەتی یا کارەبا ئیش دەکا و هەموو ئەو ئیشانە ڕادەپەڕێنێ کە جاران بە ئاشی ئاو دەکرا. تێبــ. ــ کاتێ ئەم مەکینەیە هاتۆتە کوردستان خەڵک ناویان لێناوە و ئەم وشەیە پەیدابووە * ئاشی ئاور، ئاشی مەکینە. ئاشی ئاو: «نتـ.» جۆرە ئاشێکە لە کوردستان باوە و بە ئاو دەگەڕێ، کە دەڵێن «ئاش» مەبەست ئەم ئاشەیە. ئاشی ئاوور: «نتـ.» تمـ: ئاشی ئاگر. ئاشی با: «نتـ.» جۆرە ئاشیکە لە وڵاتانی تر «زیاتر لە ئەورووپا» هەبووە لە باتی ئاو بە «با» گەڕاوە. ئاشی قاوە: «نتـ.» مەکینەیەکی بچووکە ١٥ - ٢٠ سانتیمەتر درێژی و پانی و بەرزایی دەبێ، لە ماڵان ئاڵەت و بەهارات و قاوەی بۆ دراو و ئەم جۆرە شتانەی پایدەهاڕن، بە دەست با دەدرێ. ئاشی گڕێوە ــ ١ - «نتـ.»، «مکـ.» ئاشی زۆر خێرا، ئاشێکی بەرداشەکانی خێرا بسووڕێنەوە ئارد زۆر دروست بکا. ٢- «کنـ.» ا» خێرا خێرا قسە کردن و نۆرەی کەس نەدان: ئەوە چییە دەڵەی ئاشی کڕێوەی، دە نۆرەمەش بدە با دوو قسەبکەین. ب» زۆر بە پەلە خواردن: ماشەڵڵا حەسەن دەڵەی ئاشی کڕێو هیچی بۆ منداڵەکان نەهیشتەوە. تێبــ. ـ ئاشی کڕێوەی ئاشێکی گەورەی ڕێک و پێک و بە ناوبانگ بووە لە دێی «سەردەرابات» ی نیزیکی «ماهابات» زۆر خێرا و زۆری هاڕیوە، لە کاتی گەرانیا وەها خێرا ئاردی فڕێداوە ڕووی ئاشەکەی پڕ کردووە لە تەپ و تۆزی ئارد هەر وەک بەفر ببارێ و «کڕێوە» ی بکا. جا ئەو ناوەیان لێناوە و بۆتە کینایەش بۆ خێرایی. ئاشی مەکینە ــ «نتـ.» تمـ: ئاشی ئاگر.

«نا.»، «کک.» چێشتێکی شلە، لە گۆشت و سەوزەیەک «وەکوو: بامێ، بایینجان، کۆلەکە و...» دروست دەکرێ و دەگەڵ قبووڵی و پڵاو دەخورێ. * «سیمـ.» شلە. «کئێر.» خۆرشت. ٢- «سنـ.» هەموو چێشتێک. ٣- «کئێر.» چێشتێکە لە برنج و سەوزە گیایەکی کوڵاو «پنگ، جەعفەری، کەرەوز، کەوەر،... هتد.» دروست دەکرێ و ماست یا دۆ کوشکی خەستی تێکەڵ ئەکەن، ئەگەر ویستان گۆشت یا جەرگ و دڵیش ئەجنن و لەگەڵی دەیکوڵێنن، جاروبارە پیاز و ڕۆنیشی بە سەرا ئەکەن. تێبــ. ــ ئەم وشەیە بە مانای سێیەمی لە فارسیڕا هاتۆتە ناو کوردی. * دۆکڵیو. هس ئاز «تمـ: ئازووقە».

ڕستەیێکە هەر کاتێ ئاش دانی نەما بۆ هاڕین، ئاشەوان بە دەنگی بەرزی وەکوو هاوار دەیڵێ و خەڵکی ئاگادار دەکا تا هەرکەس باراشی هەبێ بیبا بۆ هاڕین. ئاش بە تاڵ کردن ــ «مستـ. متـ.» ١- بانگەوازی ئاشەوان و ئاگادار کردنی خەڵک لە ئامادەیی ئاش □ «... ئاش بە تاڵی بۆ بکە گەر تاقەتی...»، «رەزا - ٧٥». ٢- «کنـ.» واز لە کارێ هێنان و بە جێ هێشتنی بە نیوە و نیوە چڵی: هەر تاقە ڕۆژێ بە کارەکەوە خەریک بوون و ئاش بە تاڵیان لێ کرد. تێبــ. ــ ئەم مەعنایەی تەواو پێچەوانەی «ئاش بە تاڵ» ە کە هاواری ئاشەوانە و داوای ئیش دەکا، کە چی لێرەدا دەست لە ئیش هەلگرتن دەگەیێنێ.

«مستـ. متـ.» ١- دروست کردنی ئاش: پیرۆت وەستایەکی باشی هێناوە ئاشی پێ دەنێتەوە. مام گدروون خەریکی ئاش نانەوەیە. ٢- «کنـ.» سازکردنی گێرە و کێشە و گرفتاری بۆ کەسێ: ئەم کابرایە ئاشێکی بۆ ناوینەوە هەرچی دەکەین ڕزگاریمان نایە.

«نتـ.»، «سیمـ.» وتەیەکە منداڵان کاتێ قسە دەگەڵ یەک دەبڕنەوە، دەیڵێن، وەکوو بیانەوێ بڵێن: هیچمان لە هیچ، یا هەر کەسە لە ماڵی خۆی.

«نتـ. ستـ.» ئەو کەسەیە دەزانێ ئاش بنێتەوە ئەگەر خراپیش بوو چاکی کاتەوە.: مام ئۆمەر ئەش وەستایەکە وەکوو خۆی نابێتەوە. مام خدری ئاش وەستا.

«حمسـ.» ئیشی ئاش وەستا. کاری نانەوە و چاکردنەوەی ئاش.: ئەرێ کاکەسەنی دێبۆکری ئێستاش هەر ئاش وەستایی دەکا؟

«نتـ.»، «مکـ.» تم: ئاوان.

۱- «نتـ.»، «مکـ.» دەفرێکە بە شکڵی مەسینە، بەڵام گەورەترە و زۆرتر ئاو دەبا، ئەستوورایی سەر و بنی وەکوو یەکە، دوو هەنگڵی هەیە یەکیان لە سەرەوەی و ئەوی تریان لە لای پشتەوە بەرامبەر لوولەکەی. لوولەی لە ئی ئافتاوەی فرەوانترە و لە ئاخریدا وەکوو دەمی زوڕنا ئاواڵە دەبێتەوە و پارچە تەنەکەیەکی کون کونی لێ قاییم دەکرێ تا ئاو لەم کونە بچکۆلانەی بێتە دەرەوە، ناوماڵ و ژووری پێ ئاوپڕژێن دەکەن و گوڵ و باخچەی ناو ماڵیشی پێ ئاو دەدەن. *ئاوپاچ. ئاوپڕژێن. تێبــ.ینی: بەشی دووەمی ئەم وشەیە «پاش» لە مەسدەرێکی کۆن_کە شکڵی هەرە دووایی_پێش ئەوەی بە جارێک لە بیر بچتەوە، دەبێ «پاشین، پاچین» بێ_وەرگیراوە و ڕیشەی مەسدەرەکە لە چەند وشەیێکدا بەرچاو دەکەوێ. لە زمانی فارسیدا دوو مەسدەری «پاشیدن و پاچیدن» بە مانای «بڵاو کردنەوە، وەشاندن» ماون. ۲- «نفاـ» کەسێکی وڵات ئاوپڕژێن دەکا. «من هەر جاڕووکێش کێشک خانەی تۆم» «من ئاوپاش خاک ئاستانەی تۆم» «خانا-۲۱۹»

(نفا.)،(کئێر.) ئەو کەسەی کاران وەگران دەخا، ئەوەی کۆسپ دێنێتە بەر کاران. ئیشکالتراشی وەک خدری هەر نابێتەوە.

(نت.) دەغڵ (گەنم، جۆ) کە ئامادە کرابێ تا بینێرنە ئاش و بیکەنە ئارد. ٢- (مج.) آ) ئەوەندە دەغڵەی کە بە یەکجار دەچێتە ئاش و دەکرێتە ئارد. ب) ئەو دەغڵەی کە چۆتە ئاش و کراوە بە ئارد جا یا لە ڕێگایە و یا کە هاتبێتەوە ماڵێ هێشتا بەتاڵ نەکرابێ. بچۆ لە ماڵی کوێخا تۆفیق مشتێ ئارد قەرزکەن تا باراشەکەمان دەگەڕێتەوە.

(مست. مت.) بردنی (باراش) بۆ (ئاش) و کردنی بە (ئارد) * باراش هاڕین.

(مست. مت.) تم: باراش لێکردن.

(مصت. لا،) ١-گۆڕانی حاڵی شتێ یا کارێ لە خراپی ڕا بۆ چاکی: ئێستا دنیا زۆر باش بووە جاران کێ د ەیوێرا بەم ڕێگایانەدا بڕوات. ٢-بەرەو چاک بوونەوە یا هەر چاک بوونەوەی کەسێکی نەخۆش: دوور لەگیانت حەمەی کوڕم دوێنێ زۆر نە خۆش بوو بەڵام شوکر ئیمڕۆ باش بووە.

«نت» تاته بەردێکی سەخته خڕ دەتاشرێ بۆ نانەوەی ئاش، هەر ئاشێک دوو بەرداشی هەیە و لەسەر یەک دادەندرێن، ئی ژێرەوەیان دادەمەزرێنرێ و ئی سەرەوەیان دەگەڕێ و دانەوێڵه دەهاڕێ. بەرێ ئاش، کەڤری ئاشی. «زا.» ئاریش.

«نفا.» «تت.» بەردتراش.

«نفا.» کەسێکه «بەردان لێک و لووس دەکا تا وای لێبێ بۆ ئەوە دەست بدا له هێندێ شوێنێ خانوو بەرەدا کەڵکی لێ وەربگیرێ. *«سیم،»، نەقار. «عا.»، «کئێر.»، سەنگتراش.