1ــ چاکە و ڕەوشتپاکییەک کە بەو پێیە دەبێ بە هەر کەس ئەو شتەی کە مافی خۆیەتی بدرێت. 2ــ گەیشتنی حەق بە حەقدار دەبێ لەسەر بنەمای یەکسانی و لە بەرانبەر یاسا و ڕێزگرتن لە مافی هەموان بێت. 3ــ پاراستنی هاوسەنگی قانوونی لە نێوان بەرژەوەندییەکاندا.
ئەگەرچی بەستێنی ئەخلاق بەرفرەوانترە لە بەستێنی عەدالەت بەڵام زۆربەی فەیلەسوفان، بۆ وێنە ئەرەستۆ عەدالەتیان بە گرینگترین بەشی ئەخلاق ناوبردە کردووە. تیۆرییەکانی عەدالەت وەڵامی ئەم پرسیارە فەلسەفیە دەدەنەوە کە عەدالەت چییە؟ چەمکی عەدالەت لە سەردەمی سوکرات و کتێبی کۆماریی ئەفلاتوون لە سەدەی چوارەمی (پ،ز) تا سەردەمی جۆن ڕاڵز، فەیلەسوفی هاوچەرخی ئەمریکا گرنگییەکی بێوێنەی لە فەلسەفەی ئەخلاق و فەلسەفەی سیاسی بەخۆوە دیوە. سوکرات دەیگوت عەدالەت لەسەر هەر چەمکێکی ژیانی باش ڕۆڵێکی بونیادی دەگێڕێ و ژیان بە پێوانەی عەدالەت گرانبەهایە. ڕاڵزیش دەڵێت عەدالەت یەکەمین چاکەی پێویستە بۆ دەزگە کۆمەڵایەتییەکان.
چەمکی عەدالەت هەرچی وردبینانەتر پێناسە بکرێت، سوودمەندترە. دوو جیاوازی بنەڕەتی سەبارەت بە عەدالەت یارمەتیمان دەدات کە بەستێنی مانایی ئەم چەمکە سنووردارتر بکەین. یەکەمین جیاوازی ئەو جیاکارییەیە کە ئەرەستۆ لە نێوان عەدالەتی «تەوزیعی» و عەدالەتی «جوبرانی» قاییل بووە. عەدالەتی تەوزیعی، بریتییە لە دابەش کردنی دارایی لە نێوان ئەندامانی کۆمەڵێک. ئەو پێیوایە کە ئەم دابەشکارییە دەبێ بەپێی لێهاتوویی و توانستی کەسەکان بێت. عەدالەتی جوبرانی، باسی مامەڵەی نێوان خەڵک و دانوستانی دوولایەنە دەکات.
پێزانین و چاکەکردن لە بەرانبەر چاکەدا لایەنەکانی ئەم جۆرە عەدالەتە لە ئەژمار دێن. دووهەمین جیاوازی باس لە «بابەتی» عەدالەت دەکات. عەدالەت یان لە پێوەند لەگەڵ خەڵک (وەک فەزیلەت و چاکەیەکی تاکەکەسی) یان لەبابەت دەزگە کۆمەڵایەتییەکان (بۆ وێنە لە ئاست پێکهاتەی بنەڕەتی کۆمەڵگە و دەزگە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیەکان) چێ دەکرێت.
جۆن ڕاڵز، فەیلەسوفی سیاسی هاوچەرخ لە کتێبی تیۆرییەک دەربارەی عەدالەت (1971) دوو بنەڕەتی سەرەکی لەمەڕ عەدالەت چێ دەکات: یەکەم، باسی بەرژەوەندییە سیاسیەکانە بە تایبەت دابەش کردنی ئازادی و مافە سەرەکییەکان. بەو پێیە، دەبێ هەرکەس مافی ئەوەی هەبێت لە هەموو ئازادییەک بەهرەمەند بێت تاکوو بتوانێ ئازادی بۆ هەموان دابین بکات. دووهەم، بەرژەوەندییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان بە تایبەت دابەش کردنی داهات و دارایی و هەل و دەرفەت. بەم پێیە، نابەرابەری و بێعەدالەتییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان دەبێ بە جۆرێک ڕێکبخرێن کە زۆرترین قازانج بەو کەسانە بگات کە لە کەمترین ڕادەی خۆشگوزەرانی بەهرەوەر نەبن.
ف

زۆربەی سەرچاوەکان، دوو زاراوەی پان عەرەبیزم و پان ئیسلامیزم، بە یەک دەروو (مدخل) لە ئەژماردێنن و نزیکایەتی میژوویی و مەفهوومی ئەم دووانە بەرجەستە دەکەنەوە. بۆیە ئاخێزگەی پان عەرەبیزمیش، هەر دەگەڕێتەوە بۆ ڕاپەڕینی عەرەبان لە هەمبەر حکوومەتی تورکانی عوسمانی پێش شەڕی جیهانی یەکەم (1914) .
دەزگەی هەواڵگری بەریتانیا، بە سەرپەرشتی تۆمس ئیدوارد لۆرێنس (1935-1888)، بەڵێنی دا بە عەرەبان کە وەڵاتێکی مەزنی عەرەبی، هەر لە کەنداوی فارسەوە تا جۆگەی سوئێز، دابمەزرێنێ. ئەم ڕاپەڕینە سەرەتا لە حیجازەوە دەستی پێکرد ئینجا ڕووی کردە دیمەشق لە سووریا و ڕۆژی 3ی ئۆکتۆبەری 1918 دەستی تورکان لە حکوومەتکردن لەم شارە، کورتبۆوە. لە لایەکی دیکەەوە بەهۆی دەسبەسەراگرتنی فەرەنسە و بەریتانیا بە سەر چەند ناوچەی عەرەبی وەکوو (لوبنان، ئەردەن، سووریا، فەلەستین و عێراق) ڕاپەڕینی پان عەرەبی لە کەشێکی دیکەدا ڕووی خەباتەکەی کردە ئەو دوو وەڵاتە. بۆیە کەسانێکی وەکوو ئەمین ئەلحەسەنی (موفتی ئۆرشەلیم)، شوکری قووەتلی، جەمیل مەردەم، ڕەشید عالی گێڵانی، میشل ئەفلەق و سەلاحەدین بەیتار، بوونە ڕێبەرانی قۆناخ بە قۆناخی بزووتنەوەی پان عەرەبیزم. (بڕوانە بەعس)
زاراوەی پان عەرەبیزم، یەکەم جار لە لایەن جەمال عەبدول ناسر ڕێبەری ناسیۆنالیستەکانی میسر لە ساڵەکانی 1950 بەکار هێنرا. ناسر، زۆری هەوڵداوە کە پان عەرەبیزم بکاتە بەرەیەکی دژ بە ئێرانی و بەم بۆنەوە یەکێک لەو پڕۆژانەی کە ویستوویە ئەنجامی بدات، گۆڕینی ناوی «کەنداوی فارس» بووە بە «کەنداوی عەرەبی» .
ئەفلەق و بین لادەن و سەدام حوسێن، لە جوملەی ئەو عەرەبە شوڤینیانە بوون کە لە ئیسلام کەڵکیان وەرگرتووە بۆ زیندووکردنەوەی عەرەبییەت. نژادپەرستی عەرەبی، لەسەردەمی سەدام حوسێن بەوپەڕی شەرمەزاری و بێویژدانی خۆی دەگا و ئەم سیاسەتە چەپەڵە، بەنیسبەت گەلی کورد بە دڕندانەترین ڕووکار خۆی پێشان دەدات. بۆ وێنە لە ساڵی 1970 هەزاران کورد بەرەو ئێران دەردەکات کە زۆرینەیان تا ئیستەش نەگەڕاونەوە و هەر لە ئێران دەژین. بە عەرەبکردنی شاری کەرکووک و کارەساتەکانی ئەنفال*و هەڵەبجەش دوو نموونەی دیکەن لە کردەوە نامرۆڤانەکانی سەدام وەکوو ئەنجامی پان عەرەبیزم.

ئەم یەکیەتییە لە پاش هەوڵودەوڵی بێ بڕانەوەی وەڵاتانی عەرەبی بۆ دامەزرانی کۆمەڵەیەک پێکهات. لەم سەروبەندەدا ڕێککەوتنێک لە لایەن میسر و عێراق و لوبنان و سوریا و... مۆر کرا. کۆمیتەی ئاسانکاری یەکیەتی پان عەرەب، لە کۆنگرەی ئەسکەندەریە (14ی فێوریەی 1945) بە مەبەستی واژۆ کردنی ڕێسانامەیەک بۆ ئەم یەکیەتییە، پێشنیاری دانیشتنێکی کرد. بڕیارنامەی وەڵاتانی عەرەب لە 22ی مارسی 1945 لە لایەن نوێنەرانی میسر و عێراق و لوبنان و سەعودی و سوریا و ئەردەن و نوێنەرێک لە فەلەستین و یەمەن ئیمزا کرا.
ئامانجی دروسبوونی ئەم ڕێکخراوە، پێکهاتنی یەکیەتییەک لە دەوڵەتانی سەربەخۆی عەرەب بوو بە مەبەستی بەهێز کردنی پێوەندی عەرەبان و گەیشتن بە ئاواتەکانیان لەپێناو یەکگرتووییەکی بەپێز. لیبی لە ساڵی 1953، مەراکیش و تونێس لە 1958، سودان و کوەیت لە 1961، جەزاییر لە 1962، یەمەنی باشووری لە 1967چوونە ناو ئەم یەکیەتییەوە. یەکیەتی عەرەب بریتییە لە 9 کۆمیتەی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی، کەلتووری، سەربازی و یاسایی و… نووسینگەی یەکیەتی لە قاهیرەیە و سکرتێر بۆ ماوەی پێنج ساڵ هەڵدەبژێردرێت. دەوڵەتی لیبی لە مانگی مەی 2003 لەم ڕێکخراوە جیابۆوە.